"ءسوز بىلمەگەن ءتىلىن شىعارادى"
وزدەرىڭىز بىلەتىن اسابانىڭ جىرى عوي باياعى. قازاقتىڭ بۇلا، دارقان، كەڭ كەزىندە اسابا نەمەسە توعاشى دەپ ءىرى اس-جيىنداردى باسقاراتىن سانات يەلەرىن اتاۋشى ەدى-اۋ. بۇل ءسوزدى دە ابدەن تاسماڭدايعا اينالدىرىپ بولدىق. تەرميندى قىزعانىپ وتىرعانىم ەمەس، ساداعاڭ كەتەيىن، قازىرگى توي وتكىزىپ جۇرگەندەردىڭ تۇتاس بولمىسىن تانىتۋدا وسى ءسوزدىڭ ەش قيسىنى كەلمەي تۇرعاسىن ايتامىز.
ۇلتتىق يگىلىك تۇرعىسىنان قاراعاندا ورتاق نارسە، ايتپەسە، اۋزىمىز قىشىپ بارا جاتقان جوق. وسى قىزمەت ءتۇرىن اتقارۋشىلارعا «توي اعاسى» دەپ ايدار تاققاندى تەرىس كورمەيتىندەر دە تابىلادى ەكەن. اسابا – اس باسقارۋشى. بۇعان داۋ بولماۋى كەرەك. ال توي باسقارۋشىعا «توي اعاسى» دەۋ، مەنىڭشە، وتە ارتىق. اعا دەگەن ءسوزدىڭ تۇركى-موڭعولدىق ءمان-ماعىناسىن تاعى دا توي باسقارۋشىنىڭ اياعىنىڭ استىنا سالىپ بەرگەنىمىز ورىنسىز. قاسقىر تۇگىلى، تىشقان تۇقىمىنان بالپاق الىپ كورمەگەن يتىنە ءبورىباسار دەپ ات قوياتىن كەڭبالاق قازاعىم-اي. سونىڭ كەرىن كەلتىرىپ، وسى ءسوزدى اۋەلدە كىم ويلاپ تاپقانىن بىلمەي، دال بولىپ وتىرمىز. "ءسوز بىلمەگەن ءتىلىن شىعارادى". ءاي، بۇل قازاقتىڭ سوزىندە دە، وزىندە دە داۋا بولسايشى.
ون ەكى تومدىق «قازاق سوۆەت ەنسيكلوپەدياسىندا» توي-دۋماندا قۇيىنداتىپ جۇرەتىن اسابا جولداستارعا قاتىستى بىلاي دەپتى: «اسابا – توي اعاسى، داستارقان باسشىسى. اسابا – ەكى تۇبىردەن قۇرالعان كۇردەلى ءسوز: اس – تاماق، تاعام، ابا – كوپتەگەن تۇركى تىلدەرىندە اتا، اعا ۇعىمىن بىلدىرەدى» دەپتى دە، تۇسىنىكتەمەنىڭ سوڭىن «اساباسى جوق اسقا جارىماس» دەگەن كەرەمەت ماتەلمەن كۇرمەپتى. كوردىڭىزدەر مە، بۇل جەردە اسابانى «توي اعاسى» دەپ تۇر. ولاي بولسا، توي اعاسىن اقى تولەپ جالدامايدى، اس پەن تويدىڭ الدىندا كەڭەس قۇرىپ، اۋلەت ىشىنەن نوقتا اعالىق جاساپ جۇرگەن ءبىرىن سايلايدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ قازاق اۋلەتكە قاتىستى اس پەن تويدىڭ تىزگىنىن جاتتەكى بىرەۋگە بەرمەگەن حالىق.
اتالمىش تۇسىنىكتەمەنىڭ دە شالا جەرى بار ەكەن. مۇنداعى «اس» دەگەن سوزگە اۋقات رەتىندە تار ايادا قاراماۋ كەرەك. بۇل جەردە قازاق دالاسىنداعى بىرنەشە ايلار بۇرىن ساۋىن ايتىپ شاقىراتىن ءىرى استىڭ اۋجايى ايتىلىپ وتىر دەپ تۇسىنگەنىمىز ابزالىراق. سول ءۇشىن دە اس تىزگىنىن ۇستايتىن اساباسى جوق ەلدىڭ اسقا جارىماۋى زاڭدى.
مۇنداعى كوڭىل قوياتىن ءسوزدىڭ ءبىرى – ابا. قازاق جىراۋلارى «ازاۋلىدا اعا بولعان ەرلەر كوپ ەدى» دەپ دالا اقسۇيەكتەرىن (اريستوكراتتارىن) مەڭزەسە، ءسىبىر حالىقتارىندا «ابى» پاتريارح دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن جانە بۇل دارەجەگە كورىنگەن ادام يە بولا الماعان. اعالار مەن ابىلاردىڭ ايەلىن ابىس نەمەسە ابىسىن دەپ اتاعان. دەمەك، ءبىز ايتىپ جۇرگەن «اسابا» بۇل اس-ابا ەمەس. جىڭعىل دەگەن ءسوزدى «قىرىل» دەپ ەستيتىن سول باياعى قازاقى قالىپپەن ءبارىن بىلىقتىرىپ جۇرگەن ءوزىمىز.
ەسەسىنە، اتالمىش ەڭبەكتە «دۋمانشى» دەگەن تاماشا تەرمين بار ەكەن. «دۋمانشى – حالىقتىق ساۋىق-سايراندار مەن توي-دۋمانداردى، ويىن-تاماشالاردى ۇيىمداستىرىپ، قىزدىراتىن ءارى باسقاراتىن ونەرپاز. كوبىنە قىزىقتى اڭگىمە، كۇلدىرگى، ءازىل ءسوزدىڭ تاپقىر شەبەرى» دەپ، اتقاراتىن قىزمەتىنە دە ءتاۋىر تۇسىنىكتەمە دە بەرىلىپتى. ءسىز بەن بىزگە كەرەگى دە وسى ءسوز ەمەس پە؟ قانداي ءدال، ءارى ناقتى بەرىلگەن انىقتاما دەسەڭشى. قازىرگى توي باسقارىپ جۇرگەن ءىنى-باۋىرلارىمىزدىڭ تولىق تابيعاتىنا سويىپ، قاپتاپ قويعانداي. مەنىڭ ويىمشا، اسابا اتاۋلىعا وسى اتاقتى قايتا جاڭعىرتىپ تەلۋ كەرەك سياقتى. ايتپەسە، ءسوزدىڭ دە وبال-ساۋابى بار، اعايىن.
ەندىگى ءبىر ماسەلە، قانشا جەردەن دۋمانشى بولسىن، ولارعا قۇدالىق تىزگىنىن سەنىپ تاپسىرۋدىڭ جاعداياتىنا ابايلاپ قاراعان ءجون. كەز كەلگەن دۋمانشى قۇدالىق باسقارادى دەۋ قاتەلىك. ول اۋلەتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن، اعايىن-تۋىستىڭ جاعداياتىن جانە جاڭا قۇدالاردىڭ اۋجايىن جاقسى بىلەتىن ءوز ادامىڭ بولۋى كەرەك. ەگەر قازىرگى قوعامدا ماسەلەنىڭ وسى جاعىن شەشىپ الماساق، وندا مىنا قازاق دەگەن حالىقتىڭ جاساعان دالالىق مادەنيەتى جايىندا دا ءسوز قوزعاۋدىڭ قاجەتى شامالى. ادام بالاسى تۋعان كۇن، سۇندەت توي («ءاپشۋ كەسەر ەمەس»)، قۇدالىق دەگەن راسىمدەردى قۇدايلىق باستاۋلارعا نەگىزدەپ جاسايدى. ەگەر وسىنداي جەرلەردەن ءبىزدىڭ باس كوتەرەر ۇلكەندەرىمىز تابىلمايتىن بولسا، وندا بىزدەن ءتورتاياقتىلار ارتىعىراق.
ال توي ۇستىندە تىلەك ايتۋ دەگەن نە؟ بۇل ءوزى باسقا ەلدەن اۋىسقان ءۇردىس ەمەس. ەگەر ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا ءتان بولسا، وندا سول تىلەكتىڭ قاي جەردە ايتىلعانى ورىندى؟ تويدا توبىمەن شىعىپ، تىلەك ايتىپ، شۇباتىلىپ تۇرىپ الۋ جاراسىمدى ما؟ جالپى، ءبىزدىڭ قازاق تاۋ حالىقتارى سياقتى تىلەك ايتا الا ما ءوزى؟ ايتا الماسا، ونىڭ سەبەبىن بىلەمىز بە؟ اسىلى، تويدا توست ايتۋ ءۇردىسىن قويۋ كەرەك شىعار. نەگە دەيسىز بە؟ جاقىندا ءبىر تويدا بولدىم. سوڭىنا قاراي كورشىلەرىنە ءسوز بەرىلەتىن الگى ءبىر جاتتاندى ادەت بار ەمەس پە. ال سودان الگى كورشىسى نە دەدى دەيسىز عوي؟ ەلۋدى اجەپتاۋىر ەڭسەرىپ، الپىستى القىمداپ قالعان، ءبىر قاراعاندا «كوپتى كورگەن» كىسى سياقتى اسەردە قالدىراتىن، تالاي بۋىن ۇرپاقتى تاربيەلەپ ۇلگەرگەن مۇعاليما اپاي، جاڭا تۇسكەن كەلىنگە قاراتىپ: «باقىتتى بول، ءبىزدىڭ مير كوشەسىن دە باقىتتى قىل» دەپ قاراپ تۇر. ۇيات-اي، بۇگىنگىنىڭ باتا-تىلەگى دە سيىرقۇيىمشاق. سىزدەردى بىلمەدىم، مەن ءوز باسىم وسى جاسىما دەيىن مۇنداي تىلەك ەستىپ كورمەپپىن.
توست ايتامىز دەپ توپىرلاماي-اق، قاشان وسى باسقا جۇرتتار سياقتى ءان تىڭداپ، جەڭىل-جەلپى بيلەپ (وندا دا بي قىشتاپ بارا جاتسا)، جاي عانا شۇيىركەلەسىپ، دەمالىپ، ارقا-جارقا بولىپ ءبىر جادىراپ، شىمقالاشا ايتقاندا، بەيمارال وتىرار ەكەنبىز؟ اسىلىندا، ونشا سىن كوتەرىڭكىرەمەيتىن، باسىنان ءسوز اسىرماۋعا تىرىساتىن ساحارا توسىندە بۇلا وسكەن حالىقپىز عوي. قالاي دەسەك تە، جاتىق ايتساڭ، جىندى دەيتىن، تىك ايتساڭ، تۇرپايى سانايتىن ءبىزدىڭ اعايىنعا جاعۋ استە قيىن. ۇلت رەتىندە كوڭىلىمىزدىڭ ىعى ءبىر تابىلماي-اق كەتىپ بارا جاتىر.