دۋمان رامازان، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، جازۋشى-دراماتۋرگ:   قازاققا قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ جانى اشىمايدى

وسى قاراپايىم قاعيدانى تۇسىنەتىن كەز كەلدى

بەيبىت كۇندە ەڭ قۇدىرەتتى قارۋ – قالام

– دۋمان ءامىرعالي ۇلى، وزىڭىزبەن قازمۇۋ-دە قاتار وقىدىق. وقۋدى بىتىرگەن سوڭ «حالىق كەڭەسى»، «قازاق ادەبيەتى» سەكىلدى بەلدى باسىلىمداردا قىزمەت ەتتىڭىز.  مەملەكەت، حالىق، ءدىل، ءدىن، ءتىل، ونەر، ادەبيەت تۋرالى ورەلى ماقالالار جازدىڭىز. ەتكەن ەڭبەك، توگىلگەن تەر تەككە كەتپەيدى عوي، جاقسى اتىڭىز شىقتى، ابىرويعا بولەندىڭىز. الدىمەن قالىڭ كوپشىلىككە جامپوز جۋرناليست رەتىندە تانىلدىڭىز. ەل-جۇرت، مىنە، ءوزىڭىزدى ادەبيەت ايدىنىنداعى ورەسى بيىك جازۋشى دەپ تە بىلەدى. وسى ەكەۋىنىڭ جانىڭىزعا قايسىسى جاقىن: جۋرناليستىك پە، جوق الدە، جازۋشىلىق پا؟

– نيەت-پەيىلىڭىزگە راحمەت! شىنىمدى ايتسام، بالا كەزىمدە جازۋشى بولۋ ءۇشىن جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە وقۋ كەرەك دەپ ويلايتىنمىن. ءقازمۇۋ-لىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە قۇجات تاپسىرعانىم دا سوندىقتان. قۇداي قولداپ، وقۋعا ءتۇستىم. وعان ەش وكىنبەيمىن. ءوزىڭ ايتقانداي، جۋرناليست بولدىق. حال-قادەرىمىزشە جازارىمىزدى جازدىق، ايتارىمىزدى ايتتىق. ەلدىك، ۇلتتىق، حالىقتىق ماسەلەلەردى كوتەردىك. ءبىزدىڭ قىزمەتكە ارالاسۋىمىز ەل تاۋەلسىزدىگىنە تۇسپا-تۇس كەلدى. ەلدىگىمىز شايقالماسىن، تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولسىن دەگەن نيەت-پەيىلمەن كوكەيىمىزگە كەپتەلگەن كەپتەردى جازدىق، ايتتىق. ماسەلەن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە «جەر ساتىلماسىن!» دەگەن پروبلەمالىق ماقالا جازدىم. كەيىننەن بۇل ماسەلەنىڭ ۋشىعىپ كەتكەنىن بىلەسىزدەر. سول كەزدە ءبىر جاماندىقتى سەزگەن سياقتىمىن. قازاقتىڭ بالاسى بولعاندىقتان ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا، بولاشاعىنا الاڭدايسىڭ. ءبارى جاقسى بولسا ەكەن دەيسىڭ. كەمشىلىكتەردى باتىل سىناپ-مىنەدىك. ەلىمىز بەن حالقىمىزدىڭ رۋحاني تۇلەۋىنە تامشىداي بولسا دا ءوز ۇلەسىمىزدى قوستىق دەپ سەنىممەن ايتا الامىن. سول وتپەلى كەزەڭدە جۋرناليست بولعانىمدى، ۇلتتىق ماسەلەلەردى كوتەرگەنىمدى، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەگەنىمدى ماقتانىش ەتەمىن. سەبەبى، بەيبىت كۇندە ەڭ قۇدىرەتتى قارۋ – قالام عوي! وڭىڭ ۇستىنە ءسوزدىڭ ءوز قۇدىرەتى بار. ال جالپى العاندا جازۋشى بولامىن دەگەن ادامعا جۋرناليست بولۋ مىندەتتى ەمەس. قازاقستاندا تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، دالىرەك ايتساق، تەك كوركەم شىعارما جازىپ، وتباسىنى اسىراۋ مۇمكىن ەمەس. امال جوق، ەرىكسىز قىزمەتكە بايلاناسىڭ. ايتپەسە، كوشتەن قالىپ، ءتىپتى اشتان ءولىپ قالۋىڭ دا عاجاپ ەمەس. ەگەر تازا شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ، قۇرىعاندا وتباسىڭدى اسىرايتىنداي اقشا تابا الساڭ، باسقا قىزمەتكە جەگىلۋدىڭ نە كەرەگى بار.

– ادەبيەتكە جۋرناليستيكانىڭ سوقپاعىنان كەلدىڭىز. بۇگىندە وسى  جاعدايدى تەرىس باعالايتىندار دا تابىلدى. قۇددى، تۋمىسىنان جازۋشى بولاتىنداي...

– سەنسەڭىز، جازۋشى بولۋدى بالا كەزدەن ارماندادىم. جاستايىمنان ولەڭ، ءازىل اڭگىمەلەر جازدىم. وقۋشى كەزىمدە اۋداندىق گازەتكە مەكتەپ ومىرىنەن حابار-وشار جازىپ تۇردىم. ۇلكەن جۋرناليستيكاعا «سوڭعى دەم» اڭگىمەم الىپ كەلدى. ءۇشىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلارى وسى شاعىن شىعارمامدى ۇناتىپ، قىزمەتكە شاقىردى. سول باسىلىمدا شىڭدالدىم. جاپ-جاس كەزىمدە سەنىم ارتىپ، قىزمەتكە قابىلداعان «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ سول كەزدەگى باس رەداكتورى سارباس اقتايەۆ اعاما ايتار العىسىم شەكسىز. ءقازىر ويلاپ قاراسام، ۇلكەن جاقسىلىق جاساپتى عوي!

«حالىق كەڭەسى» جابىلىپ قالعان سوڭ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە قىزمەت ىستەۋ باقىتى بۇيىردى. جۋرناليستىك ءھام جازۋشىلىق تاعدىرىما داڭعىل جول اشىلدى. جۋرناليستىك ماقالانى دا كوركەم شىعارما سياقتى جازاتىنمىن. سوندىقتان جازۋشىلىعىما جۋرناليستيكانىڭ سالقىنى تيگەن جوق دەپ ويلايمىن. ال ۇزاق جىل جۋرناليست بولىپ ىستەپ، سودان سوڭ جازۋشىلىققا كەلگەندەردە ستيلدىك جاعىنان كەمشىلىكتەر، كوركەمدىك تۇرعىسىنان شيكىلىكتەر بولۋى مۇمكىن. بالكىم، سىنايتىندار سونى ايتاتىن شىعار.

داندايسۋعا نەگىز جوق

- جۋرناليستيكاعا قالاي كەلگەنىڭىزدى بىلدىك، جازۋشىلىق جولىڭىزعا ساتتىلىك تىلەپ، قولداۋ بىلدىرگەن اعالارىڭىز بولدى ما؟

- مەن اعاعا جارىعان اداممىن. جاس كەزىمنەن «قازاق ادەبيەتىندە» ىستەگەندىگىمنەن بولار، اعا بۋىن اقىن-جازۋشىلارمەن ەرتەرەك ارالاستىم. شاراپاتتارىن، قولداۋلارىن، جاقسىلىقتارىن كوپ كوردىم. ءبارى دە ارقامنان قاعىپ، ماڭدايىمنان سيپادى. كەزىككەن سايىن جىلى سوزدەرىن ايتىپ جاتاتىن. كەيدە ويلايمىن، اعالارىم مەنەن كوپ ءۇمىت كۇتتى-اۋ دەپ. سول ۇمىتتەرىن اقتاي الدىم با؟.. ايتۋ قيىن.

– شىعارماشىلىعىڭدى كوركەم اڭگىمە، تاڭعاجايىپ حيكايالاردان باستاپ دراممالىق تاريحي قۇندى دۇنيەلەرگە دە قالام تارتۋىڭنىڭ ءوز ءمانىسى بولار. ءتىپتى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزى «جوشى حان» سپەكتاكلىنىڭ پرەمەراسىن كورگەنىنەن حاباردارمىز.

– شىنى كەرەك، جاستايىمنان تاريحقا قىزىعىپ ءوستىم. تاريحي ەڭبەكتەردى كوپ وقىدىم. تاريحي شىعارمالار جازۋىما سولاردىڭ دا اسەرى بولعان شىعار. ارينە، جازعان دۇنيەڭدى پرەزيدەنتتىڭ ءوزى كەلىپ كورۋى، وڭ باعاسىن بەرۋى قۋانارلىق جاعداي. ايتۋلى وقيعا. ساتتىلىك. مەرەي. ول ءۇشىن ەل باسشىسىنا ايتار العىسىم شەكسىز. ءبىراق، بۇل ماڭگىلىك ب ا ق، تۇپكىلىكتى جەڭىس ەمەس. ناعىز باعانى حالىق، كەلەر ۇرپاق بەرەدى. ءتىرى كەزىندە اتاق-داڭق پەن سىي-قۇرمەتكە بولەنىپ، كوزدەرى كەتكەن سوڭ، ۇمىتىلىپ قالعاندار قانشاما. سوندىقتان داندايسۋعا نەگىز جوق.

– ەلۋدى ەڭسەرىپ قالعان قالعان ۇرپاق وكىلىمىز. بەرگەنىڭىزدەن بەرەرى مول قالامگەرسىز. وقىرمان قاۋىم ادەبيەتتەگى ەندىگى باعىتىڭىزدى بىلگىسى كەلەدى. نەمەن قۋانتىپ، نەگە سۇيسىنتەسىز؟

– ءقازىر نەگىزىنەن كوپ ۋاقىتىمدى جازۋعا ەمەس، وقۋعا ارناپ ءجۇرمىن. كوبىنەسە شەتەلدىك قالامگەرلەردى وقيمىن. ون جىل «الەم ادەبيەتى» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەگەندىكتەن الەم ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكتەرىن ءبىر كىسىدەي بىلەمىن. ەندى شەت ەلدەردىڭ قازىرگى ايتۋلى جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن وقىپ ءجۇرمىن. قازىرگى ۇنسىزدىگىمنىڭ قۇپيا-سىرى سول. جازۋعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك ارتتى، تالاپ كۇشەيدى. وزىمە سىن كوزبەن قاراي باستادىم. قۇداي اماندىعىن بەرسە، ءارتۇرلى باعىتتاعى شىعارمالار جازامىن. ەكسپەريمەنتتەر جاسايمىن. بۇدان بىلاي بەلگىلى ءبىر تاريحي تۇلعا تۋرالى جازبايمىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى تاريحي شىعارمالار اۋاداي قاجەت بولدى. جازدىم. تۇسىنەتىن ادام بولسا، سونىمەن ءتۇرلى ويلار ايتتىم. ءبارىن اتىس-شابىسقا، ايعاي-ۇيعايعا، قۇر سوزگە ەمەس، ويعا قۇردىم. ءتىپتى كەيىنگى شىڭعىس حان مەن جوشى حان تۋرالى جازعان تاريحي درامامدا دا سوعىستىڭ ءوزى تۇگىلى، ۇشقىنى دا جوق.  نەگىزىنەن ويعا قۇردىم، فيلوسوفياعا يەك ارتتىم. كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققانى دا سوندىقتان بولار دەپ ويلايمىن. ەل-جۇرت جاقسى قابىلدادى عوي! شىعارماشىلىق ادامىنا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟! ەندى ونداي تاريحي شىعارمالارعا اسا قاجەتتىلىك جوق.  روماندار جازباق ويىم بار. ايتەۋىر بويىمىزدان قۋات كەتكەنشە قولىمىزدان قالامىمىز دا تۇسپەيدى عوي!

– كەيىنگى جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتىسى وي بولىسە وتىرساڭىز.

– جاس اقىن-جازۋشىلاردى ۇنەمى قاداعالاپ وقىپ جۇرەمىن. اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەمەي-اق قويايىن، ويتكەنى وتە كوپ. اراسىندا ۇزدىكتەرى بار، ورتاشالارى بار، ناشارلارى بار. ءبارىنىڭ اياق الىسىن بىلەمىن. ءبارى كوكەيىمدە سايراپ تۇر. ەڭ باستى ۇنايتىنى، كوبىسى ىزدەنەدى، قازىنادى، بۇل شىعارمالارىنان بايقالىپ تۇرادى. جاڭاشا جازعىسى، جاڭالىق جاساعىسى كەلەدى. مەنىڭشە، شىعارماشىلىق ادامىنا ەڭ باستى كەرەگى دە وسى. ءبىراق، ولارعا باعا بەرۋگە ءالى ەرتەرەك، كەسىپ-پىشىپ پىكىر ايتۋعا دا بولمايدى. ماسەلەن، كەيبىر جاقسى جازىپ، جارقىراپ كورىنە باستاعان جاس پروزاشىلار ءقازىر مۇلدە جازباي كەتتى، كورىنبەي قالدى. ەندى ولاردىڭ ءبىر جەردەن جارىپ شىعارىنا سەنبەيمىن. قاتەلەسسەم، قۋانار ەدىم.

شىعارماشىلىق تا ءبىر بايگە. شۋ دەگەندە العا وزىپ، ورتا جولدا وكپەسى ءوشىپ، سوڭىنان شاڭ قاۋىپ قالاتىن ۇشقىرلارى بار، العاشىندا بايقالماي، سوڭىنان جەڭىمپاز اتاناتىندار بار، قىزا شاباتىن دۇلدۇلدەر دە قانشاما. جالپى العاندا، جوق ەمەس، بار. تىل-كوزدەن ساقتاسىن، تالانتتار جەتەرلىك. بارىنە شىعارماشىلىق شابىت پەن تابىس تىلەيمىن!

جاۋتاڭداپ الاقان جاياسىڭ، تەندەرگە تەلمىرەسىڭ

– ءسىز وسىدان ءبىرسىپىرا ۋاقىت بۇرىن جازۋشىلار وداعىندا، «جۇلدىز» جۋرنالىندا قىزمەت ەتتىڭىز. بىزدەگى ادەبي باسىلىمدارعا كوڭىلىڭىز تولا ما؟ قازىرگى ادەبي سىننىڭ دەڭگەيى قالاي؟

–  سىرت ادام بولسام، «كوڭىلىم تولمايدى» دەپ كەسىپ ايتا سالار ەدىم. ءبىراق، مەن ىشىنەن شىقتىم عوي. جاعدايدى بەسكە بىلەمىن. ماسەلەن، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبىر جىلدا ون ەكى سانى شىعادى. ال جازۋشىلار وداعىنىڭ ءدال ءقازىر مىڭعا تارتا مۇشەسى بار. بىرەۋىنىڭ شىعارماسىن بەرمەي قالساڭ، پالەگە قالاسىڭ. ونىڭ ۇستىنە مەرەيتويلىق ماقالالار كوپ كەلەدى. بىرەۋىن جاريالاماشى، باسىڭ داۋعا قالادى. ونىڭ ۇستىنە كەز-كەلگەن باسىلىم ءوز كۇنىن ءوزى كورە المايدى. بۇرىنعىداي كوپ ەشكىم جازىلمايدى دا. ەرىكسىز مەملەكەتكە جاۋتاڭداپ الاقان جاياسىڭ، تەندەرگە جۇگىنەسىڭ. ارينە، قارجى تۇسەدى. ءبىراق، كەيدە ءبىر جۋرنالدىڭ جەتپىس پايىزىن سول تەندەردىڭ ماقالالارى الىپ كەتەدى. ال ولاردى بەرمەسەڭ، اقشادان قاعىلاسىڭ. جىلدا سولاي. ودان كەيىن باسىلىمدارعا قانداي كىنا ارتۋعا بولادى؟! ەرىكسىز قۇباتوبەل نومىرلەر شىعا بەرەدى.

ال ەندى ادەبي سىننىڭ دامۋى كەشەۋىلدەپ جاتىر. تالانتتى، ءبىلىمدى، بىلىكتى جاس سىنشىلار ءوسىپ كەلەدى. ولاردىڭ دا جازعاندارىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ جۇرەمىن. بىلىمدەرى، تۇيسىكتەرى، قارىم-قابىلەتتەرى بار، جاقسى-اق جازاادى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوبىسى ءالى تولىق اشىلا الماي ءجۇر. كەيبىرى مۇلدە جازباي ەتتى. بالكىم، سىنعا، سىنشىعا مەملەكەت تاراپىنان ەش كوڭىل بولىنبەيتىندىكتەن شىعار. شىركىن سونداي جاس تالانتتى سىنشىلارعا مەملەكەتتىك تۇرعىدا جەتكىلىكتى دارەجەدە كوڭىل ءبولىنىپ، الاڭسىز شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا جاعداي جاسالسا عوي، بەرەرلەرىن بەرىپ، جازارلارىن جازار ەدى عوي! ءبارىبىر سول جاستاردان كوپ ءۇمىت كۇتەمىن.

– ءسىزدى قوعامىمىزدا ەرەكشە تولعانتاتىنى نە نارسە؟

- ەلىمىزدىڭ بولاشاعى، قارا حالىقتىڭ جايى، قوعامداعى كەمشىلىكتەر ويلاندىرماي قويمايدى. ەڭ باستىسى ەل امان، جۇرت تىنىش بولسا ەكەن. جاسىرىپ-جاباتىن نەسى بار، قازاقستاننىڭ قازىنا-بايلىعىنىڭ قىزىعىن وسى ۋاقىتقا دەيىن شەتەلدىك الپاۋىتتار مەن بيلىكتەگى بيشىگەشتەر عانا كورىپ كەلدى عوي، ەندى جالپى حالىق كورسە ەكەن دەپ ارماندايمىن. مەملەكەتىمىز نىعايىپ، ەكەن حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارسا. بيلىكتەگىلەر وسى جاعىنا كوبىرەك كوڭىل بولسە ەكەن.

– قازاق قوعامى قازاق  باسپاسوزىنەن الشاقتاپ قالعانداي. مۇنىڭ سىرى نەدە؟

– بىرىنشىدەن، شىنىن ايتقاندا ءقازىر جۇرت كىتاپ پەن گازەت-جۋرنال وقىمايدى. ءبىر جاعىنان كوپشىلىگىنىڭ گازەت-جۋرنال وقيتىن ۋاقىتى دا جوق. كۇنى بويى تىربانىپ ەڭبەك ەتىپ، ءناپاقالارىن سولاي تاۋىپ ءجۇر. ولار گازەت-جۋرنالدى ءقايتسىن، تۇسىنۋگە دە بولار. زامان سولاي سابىلىستىرىپ قويدى. ەكىنشىدەن باسىلىمداردى تاراتۋ جاعى مۇلدە اقساپ جاتىر. جازىلعان گازەت-جۋرنالىڭدى ءبىر اپتادان، ءتىپتى كەيدە ءبىر ايدان كەيىن اكەلەدى. قازىرگىدەي اقپاراتتار تاسقىنى كەزىندە ونداعى جازىلعان جايلاردىڭ ماڭىزى جويىلىپ، جاڭالىعى ەسكىرىپ قالادى. وسىدان كەيىن مەرزىمدى باسىلىمداردى كىم جازدىرىپ الادى؟! نەگە ەكەنىن تاعى دا بىلمەيمىن، ءدال قازىرگى ۋاقىتتا گازەت-جۋرنالداردىڭ ساپاسى دا كوڭىل كونشىتەتىندەي بولماي تۇر. ونىڭ ۇستىنە جۇرت تانىمدىق، پروبلەمالىق، ويلى دۇنيەلەردەن گورى، وسەك-اياڭعا كوبىرەك ۇيىرسەك بولىپ كەتتى. ال جاستار جاعى كىتاپ، گازەت-جۋرنال وقىعاننان تەلەفون شۇقىعاندى جاقسى كورەدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ارزانقول جازبالاردى كوپ قارايتىن بولدى. بار ۋاقىتتارىن سونىمەن وتكىزەدى. ارينە، وكىنىشتى.

– ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەسىز؟ ءبىزدىڭ قازاق ورەسى بيىك ادەبيەت پەن ونەردى ىسىرىپ قويىپ، دۋمان-تويعا كوبىرەك دەن قويىپ كەتكەن جوق پا؟

- شىنىندا دا ءدال ءقازىر سولاي بولىپ تۇر. جالپى بولاشاعىمىزدىڭ قالاي قالىپتاسارى حالىقتىڭ ءوز قولىندا.  ءبىراق وعان دا باس قاتىرىپ جاتقان كوپ ەشكىم جوق. ءبارىمىز بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ەسىمىز شىعىپ كەتكەن. نە ىستەرىمىزدى ءوزىمىز دە بىلمەي قالدىق. ءتىپتى ءبىر ۋاق ويلانۋعا ۋاقىتىمىز دا، قۇلقىمىز دا جوق. ەندى ەس جيماساق بولمايدى. ايتپەسە، ەلدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. قازاققا قازاقتان باسقا ەشكىمنىڭ جانى اشىمايدى. وسى قاراپايىم قاعيدانى تۇسىنەتىن كەز كەلدى.

جاقسى شىعارما عانا قالادى

--بىزدە قازاق ادەبيەتىنىڭ الىپتارى قالىپتاستىرعان ءداستۇرلى جازۋ ۇلگىسى بار. بۇل جاڭاشا جازۋعا، جاڭاشىلدىققا ۇمتىلماۋ كەرەك دەگەن ءسوز ەمەس. ءسىز دە ءداستۇرشىل جازۋشىسىز، ءبىراق شىعارمالارىڭىزدان جاڭاشىلدىقتىڭ لەبى ەسىپ تۇرادى.  ماسەلەن، ءبىر عانا «كوش» اڭگىمەڭىزدى الايىقشى. ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامىمىزدى ايناداعىداي اينىتپاي سىپاتتاعان،  كەمشىلىكتەرىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن اشىپ كورسەتكەن، ءتۇرلى ويلارعا جەتەلەيتىن ءدال وسىنداي استارلى، اللەگوريالىق شىعارما بۇرىن-سوڭدى جازىلدى ما؟ ءوز باسىم بىلمەيمىن. جالپى داستۇرشىلىك پەن جاڭاشىلدىقتى قالاي تۇسىنەسىز؟

- ءوز شىعارمامدى ءوزىم ماقتاماي-اق قويايىن. دەگەنمەن، ءبىر نارسە انىق: تامىرسىز ەشتەڭە وسىپ-ونبەيدى. قۇداي داستۇرسىزدىكتەن ساقتاسىن. ءبارى دە سول ءوز توپىراعىڭنان جارالۋى كەرەك. اربىردەن سوڭ ءار جاڭا شىعارمانىڭ ءوزى – جاڭالىق. ارينە، جاڭاشا جازۋعا، جاڭا ءبىر ورىستەرگە ۇمتىلۋ كەرەك. دەگەنمەن، ءداستۇرلى جانە جاڭاشىل جازساڭ دا، شىعارما جاقسى بولۋ كەرەك. قانشا جاڭاشىلدىق اكەلسەڭ دە، ەرتەڭ-اق ەسكىرەدى. تەك جاقسى دۇنيە عانا حالىق يگىلىگىنە جارايدى. سوندىقتان ءداستۇرلى نەمەسە جاڭاشا جازۋ دەگەننىڭ ءوزى دە شارتتى دۇنيە.  جاڭاشا جازىلعان، جاڭالىعى بار دۇنيە ەكەن دەپ شالاجانسار دۇنيەنى ماقتاۋعا بولمايدى. ال ءداستۇرلى جازىلعان ەكەن دەپ ۇزدىك شىعارمانى داتتاۋعا بولمايدى. قانداي ادىس-تاسىلمەن جازىلسا دا سەنىڭ دۇنيەڭدە ءنار بولۋى كەرەك. ءتورت اياعىن تەڭ باسىپ، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل بولسا بولدى. ماسەلەن، ءان ونەرىندە نەشە ءتۇرلى ءداستۇر مەن مەكتەپ بار. جاڭا دۇنيەلەر تۋىپ جاتىر. سولاي ەكەن دەپ، حالىقتىق ءداستۇرلى ءان ونەرىن ەسەپتەن شىعارىپ تاستاۋعا بولمايدى عوي. وزىنشە دامي بەرسىن، دامىتا بەرسىن. اركىم كەرەگىن تاڭداپ الادى. قاي ءانشى مىقتى، قايسىسى حالىقتىڭ جۇرەگىنە جول تابادى، سول دارالانىپ تاريحتا قالادى. ءان ونەرىنىڭ كەيبىر جاڭا باعىتتارى ءساتتى ءبىر جاڭالىقتاي كورىنگەنىمەن، كوپ ۇزاماي ۇمىتىلىپ، حالىق جادىنان ءوشىپ قالۋى مۇمكىن. ال جاقسى ءداستۇرلى ءانشى حالىقپەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرەدى. ادەبيەتتە دە ءدال سولاي. ماسەلە، شىعارمادا. قانداي ادىس-تاسىلمەن جازىلۋى مىندەتتى ەمەس، تەك جاقسى شىعارما بولسا بولدى. ماسەلەن، مۇقاعالي ماقاتايەۆتى جاڭاشىل، رەفەرماتور اقىن دەپ ايتا المايسىز. ءوزى دە اقىن وتەجان نۇرعالييەۆ ونى ءتىپتى «حالتۋرششيك» دەيدى. مەنىڭ ويىمشا، ول دا مۇقاعالي اعامىزدى جاڭاشا جازباعانىمەن، جاڭاشىل بولماعانىمەن ايتىپ تۇرعان شىعار دەپ ويلايمىن. «كۇپى كيگەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، شەكپەن جاۋىپ، وزىنە قايتارامىن» دەپ اقىن ءوزى ايتقانداي، ەسكى قالىپ، كونە ءداستۇر. ءبىراق، شىعارمالارى قانداي عاجاپ! جاساندىلىق جوق، شىنايى جازىلعان جاۋھار جىرلار. حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىن تاپ باسىپ، ەرەكشە شابىتپەن جىرلاي بىلگەن. وقىرماننىڭ جۇرەگىنە جول تاپقانى دا سوندىقتان. جۇرەكتى قوزعايدى، جانىڭدى تەبىرەنتەدى. مىنە، ونەردىڭ باستى شارتى وسى. سول سەبەپتى كەز كەلگەن جاڭا تۋىندىنى نەندەي جاڭالىعى بار، قانداي جاڭالىق الىپ كەلدى دەپ ەمەس، قانداي شىعارما دەپ باعالاۋ كەرەك. شىعارما جاقسى بولسا بولدى، ونىڭ قالاي جازىلعانى ماڭىزدى ەمەس. كوپ ادام وسى جاعىنان قاتتى قاتەلەسەدى. كەيبىر قالامگەرلەر جاڭالىق جاسايمىن دەپ شاتپىراقتارعا، تۇسىنىكسىزدىككە، قويىرتپاققا ۇرىنادى. ال سونى جاڭالىعى بار دەپ كەيبىر سىنشىلار ماقتايدى. وعان كەيبىر جەلىكپەلەر ىلەسەدى. ءبىراق، سول ماقتاعان دۇنيە كوپ ۇزاماي ۇمىتىلادى. ويتكەنى، ول شىعارمانىڭ جازىلۋىندا ما، تاقىرىبىندا ما، قالىبىندا ما، مازمۇنىندا ما، ادىس-تاسىلىندە مە، شىنىندا دا ءبىر جاڭالىق بولۋى مۇمكىن. ءبىراق، ول جاڭالىقتاردىڭ ەشقايسىسى شىعارمانىڭ ساپاسىن ايقىندامايدى. شىعارمانىڭ ساپاسىن، جاقسى ما، ناشار ما، تەك شىعارمانىڭ ءوزى عانا ايقىندايدى.

- دەمەك، سىزدىڭشە، شىعارمانى جاڭالىعىمەن ولشەپ، باعالاۋعا بولمايدى. سولاي عوي...

- ارينە. جان-جاقتى سالماقتاۋ كەرەك. ءار تۇرعىدان قاراۋ كەرەك. كەيبىر شىعارمالاردا ويعا باسىمدىق بەرىلەدى، كەيدە مازمۇنىنا، ەندى بىرىندە جازىلۋ ادىس-تاسىلىنە، ءتىپتى ءار كەزەڭ كەيىپكەرلەرىن سومداۋ ءۇشىن جازىلاتىن شىعارمالار بولادى. ماسەلەن، بەيىمبەتتىڭ مىرقىمبايى قانداي؟! ءالى ايتىلادى. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «ەتنوگرافيالىق اڭگىمەسىندەگى» تورەلەردىڭ وبرازىن الايىقشى. وقىعان ادامنىڭ ماڭگى ەسىندە جاتتالىپ قالادى. الەم ادەبيەتى جاۋھارلارىنىڭ 250 تومدىعىنا جايدان-جاي ەنگىزىلگەن جوق قوي. شىن مانىندە، عاجاپ شىعارما. وسىندا دا جاڭالىق ەشتەڭە جوق. بىلاي قاراساڭ ءتىپتى قارابايىرلاۋ جازىلعان.  ەگەر ول شىن مانىندە مىقتى شىعارما بولسا، قالاي جازىلعانى تىپتەن ماڭىزدى ەمەس. جازعانىندا شىن مانىندە ءبىر جاڭالىق بولۋى مۇمكىن، ءبىراق شىعارما جوق. شىعارا الماعان. ونداي شىعارمانى قانشا ماقتاساڭىز دا ەشكىم وقىمايدى، حالىق قابىلدامايدى. ۋاقىتتىق قانا ءسوز بولۋى مۇمكىن. ەگەر جاڭاشا جازىلعان ۇزدىك شىعارما بولسا، وندا باعى جانعانى.  ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ول دا ەسكىرەدى. ءبىراق، جاقسى شىعارما بولىپ قالادى.

ءبىز وتە كەشىرىمشىل حالىقپىز...

- ءقازىر زامان وزگەردى، سونىمەن بىرگە ادام دا وزگەردى.  شىندىقتى شىرقىراتىپ ايتاتىندار ازايىپ، وتىرىكتى شىمىرىكپەي سوعاتىندار كوبەيدى. سول ارقىلى ءتۇرلى ماتەريالدىق يگىلىككە جەتىپ جاتقاندار بار. نەسىن ايتاسىز، جاعىمپازدار مەن ساتقىنداردىڭ ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇر. وسى جايت ءسىزدى ويلاندىرا ما؟

- ارينە، ويلاندىرادى. ءبىز وتە كەشىرىمشىل حالىقپىز. كەشىرىمنىڭ دە شەگى بار. ءبىر ادامعا جاساعان ساتقىندىقتى، جاماندىقتى، قىساستىق-قياناتتى، زورلىق-زومبىلىقتى كەشىرۋگە بولار. ءبىراق ەلگە، ۇلتقا، حالىققا جاسالعان ساتقىندىقتى، جاماندىقتى، تاس اتۋدى ەشۋاقىتتا ۇمىتۋعا جانە كەشىرۋگە بولمايدى. قازاقتىڭ باسىنا قارا بۇلت ۇيرىلتكەن، قۋعىن-سۇرگىن مەن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان ءستاليندى دە اقتاپ-جاقتايتىندار بار. قورقىنىشتى. ماسەلەن، كەيبىر تۇلعالارىمىزدىڭ ەلىمىزگە، ۇلتىمىزعا، حالقىمىزعا ساتقىندىق جاساعان، تاس اتقان، قارسى جۇمىس ىستەگەن كەزدەرى بولدى. ۇلتىمىزدى كەمسىتىپ جاتادى، انا تىلىمىزگە قارسى شىعىپ جاتادى. قازاق بولا تۇرا انا ءتىلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل بولۋىنا قارسى بولعاندار بار. ماسقارا ەمەس پە؟! ال ولاردى سىناساڭ، كەيبىر رۋشىلدار سول رۋلاس تۇلعانى جاقتاپ شىعا كەلەدى. ويتكەنى، ولار رۋلىق دەڭگەيدە شەكتەلىپ قالعاندار. تانىم-تۇسىنىكتەرى سول شامادا عانا. ءوز رۋلاسىنىڭ ەل مەن ۇلتقا ءتىل تيگىزگەنىن، ساتقىندىق جاساعانىن كورىپ-بىلە تۇرا وعان كوز جۇما قاراپ، قاتەلىگىن ايتساڭ، ورەكپىپ شىعا كەلەدى. سونداي جيىركەنىشتى. كىم بولساڭ ول بول، ءبىرىنشى ورىندا ەل مەن ۇلتتىڭ مۇددەسى تۇرۋى كەرەك. كەزىندە جوعارى كەڭەستىڭ دەپۋتاتى بولعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەردىڭ ساتىلۋىنا داۋىس بەردى. ولاردىڭ ءبارىن ەل مەن ۇلتتىڭ ساتقىندارى دەپ جاريالاۋ كەرەك. بەتتەرىن شيمانداي قىلىپ اشكەرەلەۋ كەرەك. ولاي بولماسا، ەل مەن ۇلتقا ساتقىندىق جالعاسا بەرەدى. مىنە، كەشىرىمدىلىكتىڭ كەساپاتى دا وسىندا. ماسەلەن، ەلىمىزدى وتىز جىل بيلەگەندەر جەردىڭ ءۇستى مەن استىنداعى قازىنا بايلىقتىڭ ءبارىن ساتىپ بولىپ، اقىرىندا كيەلى جەرىمىزدىڭ ءوزىن ساتامىن دەپ اۋلەكىلەندى عوي. سول كەزدە كوپتەگەن جاعىمپازدار ونى قولدادى. ءتىپتى سول كەزدەگى ءبىر دەپۋتات: «جەر كيەلى بولسا، ۇستىنە نەگە ءسيىپ-تىشامىز. ساتىلسىن. پايداسىن كورەيىك» دەپ شىمىرىكپەي كولگىرسىدى عوي. ونى ارينە جەر-انامىزدىڭ كيەسى ۇرادى. ارتى جاقسى بولمايدى. مىنە، وسىنداي تەكسىزدەر مەن ساتقىنداردى حالىق اشكەرەلەپ، ماسقارالاۋ كەرەك. بۇنداي ادامدارعا كەشىرىممەن قاراۋعا بولمايدى. كەشىرىممەن قاراساق، ساتقىندار كوبەيە بەرەدى. ال ول وتە ءقاۋىپتى قۇبىلىس. بىزدە ونسىز دا وسىنداي ساتقىندار تىم كوبەيىپ كەتتى. سوندىقتان ولارعا قاتاڭ ۇكىم شىعارۋ كەرەك. «ۇلت ساتقىنى» دەپ موينىنا قوڭىراۋ بايلاپ، ءتيىستى جازاسىن بەرۋ كەرەك.

- ادام بويىنداعى اسىل قاسيەتتەر جوعالىپ، مىنەز-قۇلقىمىز دا وزگەرىپ، تىم ۇساقتالىپ بارا جاتقان سەكىلدىمىز. بۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

 بىزدە ابىرويدى قىزمەتپەن، داۋلەتپەن، اتاق-داڭقپەن ولشەيدى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. ادامدىق ءبولمىس-بىتىمى مەن قاسيەتتەرىمەن باعالاۋ كەرەك. كەزىندە جادىگويلەنىپ بيلىككە جەتكەن، جوعارى قىزمەت ىستەگەن، دەپۋتات نەمەسە رەكتور بولعان اتاقتى جاعىمپازدار بار. كىم ەكەندەرىن ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. اتى-جوندەرىن اتاساڭ، ەلدىڭ ەزۋىنە كۇلكى ۇيىرىلەدى. ەڭ بەيشارا، سورلى، مىسكىندەر سولار. ويتكەنى، ار-ۇياتىن، نامىسىن، يمانىن قىزمەتكە ايىرباستاپ جىبەرگەن. ءناپسى مەن قۇلقىننىڭ قۇلاق كەستى قۇلدارى. ولاردى اياۋ كەرەك. وزدەرىنىڭ قالاي ۇيالمايتىنىنا، بەتتەرىنىڭ قالىڭدىعىنا تاڭ قالامىن. دەپۋتات نەمەسە رەكتور بولىپ كەردەڭ قاعۋى مۇمكىن، ءبىراق ولار ادام رەتىندە ەشكىم ەمەس. ءتىرى ولىكتەر. ويتكەنى، رۋحتارىن ساۋدالاپ، ساتىپ جىبەرگەن. ەسەسىنە سونىڭ يگىلىگىن كورىپ ءجۇر. جوعارى قىزمەتتە جۇرگەندەرىن قايتەيىن، ەلگە سۇيكىمسىز، قادىر-قاسيەتسىز عوي!  ادام ەڭ الدىمەن ارىن ساتپاۋ، ۇياتىن ساقتاۋ كەرەك. ادامدىق تۇلعاڭ سونىمەن ولشەنىپ، باعالانادى.

اڭگىمەلەسكەن – ايناباي ءمادي.