كەيىنگى ۋاقىتتا قىزىلشا اۋرۋى ءبىزدىڭ ەلدىڭ عانا ەمەس، ءالەمنىڭ «باس اۋرۋىنا» اينالا باستادى. سەبەبى، دءۇنيەجءۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ ءوءزى قىزىلشانىڭ بەلەڭ الا باستاعانىنا الاڭداپ، ەگەر ونىڭ الدىن الماساق، پاندەمياعا اينالىپ كەتۋ قءاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرتتى. تاقىرىپقا وراي ءبىز №8 قالالىق ەمحانانىڭ ەپيدەميولوگ-دءارىگەرى مادينا ساناتقىزىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– قىزىلشانىڭ تەز جۇعاتىن جۇقپالى اۋرۋ ەكەنىنەن حاباردارمىز. بۇل اۋرۋدىڭ نەگىزگى بەلگىلەرى قانداي؟ تۇرعىندار نە نءارسەگە مءان بەرگەنى ابزال؟
– قىزىلشا – اۋا ارقىلى تارايتىن ءجىتى ينفەكسيالىق اۋرۋ. ول تەك ناۋقاس ادامنان جۇعادى. ەرەسەكتەردە اۋىرلاۋ، قيىنداۋ، ال بالالاردا وڭاي وتەدى. بالالار قىزىلشانىڭ اۋىر تۇرلەرىن تەك نارەستە كەزىندە جانە يممۋنيتەتى السىرەگەن جاعدايدا جۇقتىرىپ الادى. اۋرۋدىڭ جاسىرىن كەزەڭىنىڭ ەكىنشى كۇنىنەن دەنەدەگى بورتپەلەر 4 كۇن ارالىعىندا قاتىناستا بولعان ادامدارعا تىنىس الۋ ارقىلى اۋادان جۇعادى. ادام ومىرىندە قىزىلشامەن اۋىرماعان بولسا، نە ەگىلمەگەن جاعدايدا جۇقتىرىپ الادى. ۆاكسينا الماعان نەمەسە ودان كەيىن دە يممۋنيتەتتى دامىتپاعان ادامنىڭ وزىنە قىزىلشانى جۇقتىرۋ ءقاۋپى جوعارى.
قىزىلشانىڭ بەلگىلەرىنە توقتالاتىن بولساق، ونىڭ جاسىرىن (ينكۋباسيالىق) كەزەڭى 9-11 كۇن. ەگەر بۇرىن ەكپە العان بولسا، جاسىرىن كەزەڭى 15-21 كۇنگە سوزىلۋى مۇمكىن. ينكۋباسيالىق كەزەڭنەن كەيىن ناۋقاستىڭ تەمپەراتۋراسى 39-39،5 گرادۋسقا دەيىن كۇرت كوتەرىلەدى. مۇنىمەن ءبىر مەزگىلدە جۇمساق تەرى بورتپەلەرى، جالپاق قىزعىلت داقتار پايدا بولا باستايدى. بىرنەشە ساعات ىشىندە بورتپەلەر سانى كۇرت ارتادى. العاشقى بەلگىلەرى: قىزۋى كوتەرىلىپ، السىزدەنىپ، تاماققا تابەتى ناشارلاپ، مۇرنىنان سۋ اعىپ، اششى جوتەل پايدا بولىپ، كوزى قىزارىپ، قابىنادى. ودان جۇمساق جانە قاتقىل تاڭدايدا تەڭبىل بورتپەلەر پايدا بولادى. ەكى ۇرتتىڭ ۇستىندە قىزىلشاعا ءتان مايدا اقشىل بورتپەلەر كىلەگەي قابىعىنىڭ ۇستىندە ەرەكشەلەنىپ تۇرادى. سىرتقى تۇرىنە قاراعاندا بۇل بورتپەلەر «ماننا» تۇيىرشىگىنە ۇقسايدى. داقتار دوڭەس ءپىشىندى بولادى، ولاردىڭ ورتاسىندا سۇيىقتىعى بار كوپىرشىكتەر بولادى. ارينە، بۇل جاعدايدا ەشتەڭەنى سىعىپ الۋعا بولمايدى. العاشقى 3-4 كۇندەگى بورتپەلەر وتە كۇشتى بولۋى مۇمكىن جانە تەك تەرىدە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار شىرىشتى قاباتتاردا: كوزدە، جىنىس مۇشەلەرىندە جانە اۋىزدا كەزدەسۋى ىقتيمال. بۇل جاعدايدا بالا، ادەتتە، قاتتى قىشىنىپ قينالادى. قىزىلشا اسقىنعاندا اعزانىڭ ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسى زاقىمدالىپ، جۇيكەنىڭ قابىنۋىنان وزگەرىستەر كوپ بولادى.
شامامەن ءبىر ايدان كەيىن اۋرۋدىڭ بەتى قايتادى. تەرىدەگى قىزىل داقتار (بورتپەلەر) كەتىپ، ولاردىڭ ورنىنا قىرتىستار پايدا بولادى. ولار جوعالعاننان كەيىن تەرىدە ەشقانداي ءىز قالمايدى.
– قىزىلشانىڭ ارنايى ەمى بار ما؟
– ارنايى ەمى جوق. الايدا، اۋرۋ بەلگىلەرىن ازايتۋعا كومەكتەسەتىن شارالار بار. مىسالى، جاڭا بورتپەلەر سانىن ازايتۋ ءۇشىن توسەك-ورىن مەن ءىش كيىمدى ءجيى اۋىستىرىڭىز. ءجيى جۋىنباعان ابزال، ەگەر تەمپەراتۋرا بولماسا جانە قابىنۋ پروسەسى بايقالماسا، بالا كوبىنەسە مارگانەستىڭ ءالسىز ەرىتىندىسىن قوسىپ از ۋاقىتقا ۆاننا قابىلداي الادى. پەدياترلار دۋش قابىلداۋعا كەڭەس بەرمەيدى. بالاڭىزدىڭ قاراپايىم ديەتا ۇستانۋىن قاداعالاڭىز. بۇل اللەرگەندەردىڭ بارلىق ءتۇرىن بولدىرماۋ ءۇشىن قاجەت. ديەتادا ءسۇت جانە كوكونىس ونىمدەرى كوبىرەك بولۋى كەرەك، كوبىرەك سۇيىقتىق (شاي، سورپا، كامپوت، مينەرالدى سۋلار جانە ت.ب.) ىشكەن دۇرىس. دەنە قىزۋى كوتەرىلگەندە پاراسەتامول نەگىزىندە انتيسەپتيك بەرگەن ءجون. ءاسپيريندى قولدانباڭىزدار. كوك ءدارى (زەلەنكا) قىزىلشاعا اسەر ەتپەيدى، ءبىراق بورتپەنىڭ وشاقتارىن دەزينفەكسيالاۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. سپيرت قولدانۋعا بولمايدى.
قىزىلشا دەنە قىزۋىمەن جانە تەرىدەگى بورتپەمەن شەكتەلمەيدى، ىشكى ورگانداردى دا زاقىمداپ، سالدارىنان اعزانى ۇزاق ۋاقىت وڭالتۋعا تۋرا كەلەتىن جاعدايلار دا بولادى. ءتىپتى ءتۇرلى اسقىنۋلار ادامدى مۇگەدەك ەتۋى نەمەسە ونىڭ كوز جۇمۋى دا مۇمكىن.
– ال بۇل اۋرۋدىڭ الدىن الۋ تۋرالى قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭءىز؟
– ارينە، ساقتىق شارالارىن جۇيەلى تۇردە جۇرگىزسەك، قىزىلشانىڭ الدىن الۋعا مۇمكىندىك مول. بالالار قىزىلشانى كوبىنە بالاباقشالاردا جۇقتىرىپ الىپ جاتادى. قىزىلشامەن اۋىراتىن ادام اينالاسىنداعىلارعا 7-10 كۇن بويى ءقاۋىپتى بولادى.
بالالاردا قىزىلشانىڭ الدىن الۋ ەكى كەزەڭدە جوسپارلى ۆاكسينالاۋ تۇرىندە جۇرگىزىلەدى. ەكپەدەن كەيىن تۇزىلگەن يممۋنيتەت اعزانى قىزىلشادان قورعايدى نەمەسە ونى جۇقتىرعان جاعدايدا اۋرۋ وتە جەڭىل جانە ەشقانداي اسقىنۋسىز وتەدى. بۇگىندە ۆاكسينا بالانىڭ 12-15 ايلىعىندا، ال ريەۆاكسينالاۋ 6 جاسىندا جۇرگىزىلەدى. قىزىلشانىڭ اعزاسى نازىك بالاعا اسا ءقاۋىپتى ەكەنىن بىلە تۇرا، كەيبىر اتا-انالار بالالارىنا ءتيىستى ەگۋ جۇمىستارىنا كەلىسىم بەرمەۋى تاڭعالدىرادى ءبىزدى.
ەكپە الماعاندار ەمحانادان ونى تەگىن سالدىرا الادى. تاقىرىپقا وراي ايتا كەتسەم، قىزىلشاعا قارسى ەكپە الماعانداردىڭ وسى اۋرۋعا ءجيى شالدىعاتىنىن كوپشىلىك ءبىلىپ جۇرسە دەيمىز. سونداي-اق، تازا اۋادا ءجيى سەرۋەندەۋ، اۋاسى الماسپاعان، ياعني جەلدەتىلمەگەن، كىسى كوپ بولاتىن قوعامدىق ورىندارعا بارا بەرمەۋ، جەكە گيگيەنا تالاپتارىن ساقتاۋ، دالادان كەلگەن بويدا قولدى سابىنداپ جۋۋ سىندى قاراپايىم داعدىلار دا اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسەدى.