ورايى كەلگەن اڭگىمە
قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دامان رامازان – تاريحي تاقىرىپتارعا دەندەپ، كوپتەگەن تۇششىمدى تۋىندىلار ۇسىنىپ جۇرگەن قالامگەر. جازۋشى-دراماتۋرگتىڭ ەلىمىزدىڭ بىرنەشە تەاترىندا ساحنالانعان «كەنەسارى-كۇنىمجان» پەساسى كەزىندە «ەڭ ۇزدىك درامالىق شىعارما» رەتىندە تانىلسا، وسى جازدا عانا ق.قۋانىشبايەۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك اكادەميالىق قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا قويىلعان «جوشى حان» تاريحي دراماسى ۇلكەن انشلاگپەن ءوتتى. پرەمەراعا ارنايى كەلىپ قاتىسقان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ پەسانىڭ تاقىرىبى وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتتى. سونداي-اق قازىرگى تاڭدا تاريحىمىزدى، تاريحي قۇندىلىقتارىمىزدى حالىق اراسىندا وسىلاي كەڭىنەن دارىپتەۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارتىپ، قويىلىمعا جوعارى باعا بەردى. جۇرتشىلىق جۇرەگىنە جول تابار وزەكتى شىعارمالار جازىپ جۇرگەن قالامگەردى بۇگىندە قانداي ماسەلەلەر تولعاندىرادى؟ ءوزى سارالاپ، ساراپتاپ، تۋىندىلارىنا وزەك ەتكەن ۇلى تۇلعالار مۇراتىنىڭ بۇگىنگى ەل ەگەمەندىگىمەن ساباقتاستىعى قانداي؟ ءبىز قالامگەردىڭ وسى توڭىرەكتەگى وي-پىكىرىن بىلۋگە تىرىستىق.
– دۋمان، درامالىق شىعارمالارىڭىزدىڭ دەنى تاريحي تاقىرىپقا، وندا دا ايتۋلى تۇلعالارعا ارنالدى. سولاردى جازۋ بارىسىندا ۇلت تاريحىنا بايلانىستى قانداي دا ءبىر تىڭ تۇجىرىمدارعا، شەشىمدەرگە كەلدىڭىز بە؟ بولسا، سول جايلى اڭگىمەلەسەڭىز؟
– مەن تاريحي تاقىرىپقا ەرىككەننەن قالام سىلتەگەن جوقپىن. وتارشىلدار ءبىزدى ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرىپ، ەلىمىز بەن جەرىمىزدى باسى ءبۇتىن يەمدەنىپ قالۋ ءۇشىن تاريحىمىزدى جادىمىز بەن سانامىزدان وشىرۋگە تىرىستى. ال تاريحىن ۇمىتقان حالىقتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر. سول ءۇشىن دە كەڭەس وكىمەتى كەزىندە حاندارىمىزدىڭ ءبارى قانىشەر، باتىرلارىمىزدىڭ ءبارى قاراقشى رەتىندە سيپاتتالدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ كەرەك بولدى. سوعان تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوسقىم كەلدى. الدىمەن قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن الىپ يمپەريامەن جان اياماي الىسىپ، سول قاسيەتتى جولدا عازيز باسىن قۇربان ەتكەن ۇلى كەنەسارى بابام تۋرالى جازدىم. ۇلى حاننىڭ اسىل سۇيەگىن ىزدەدىم. رۋحىن جوقتادىم. سول اسقاق رۋحتىڭ قايتا ورالۋىن اڭسادىم. قازاق ۇلتىنىڭ اسقاق رۋحى كەنەسارىمەن بىرگە قۇردىمعا كەتكەندەي، جوعالعانداي، وشكەندەي كورىنەتىن. قازاقتىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلماعانىن ونەر ارقىلى جالپاق جۇرتقا جاريا ەتكىم كەلدى. وتارشىلداردىڭ قازاققا جاساعان جاۋىزدىعىن، وزبىرلىعىن، زۇلىمدىعىن، قيانات-قىساستىعىن بارىنشا اشىپ كورسەتۋدى ماقسات تۇتتىم. ولاردىڭ قازاققا جانى اشىعىن جوق. وتارلاۋدى شوقىندىرۋدان باستادى. تەك كەنەسارى كوتەرىلىسىنەن كەيىن قازاقپەن بايقاپ سويلەسۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىنىپ، ونداي اشىق زورلىق-زومبىلىقتان ەرىكسىز باس تارتتى. جىمىسقىلىق، ايارلىق ىس-ارەكەتكە كوشتى. كەنەسارى بابام ءتىرى كەزىندە دە، ءتىپتى و دۇنيەگە اتتانىپ كەتكەننەن كەيىن دە وتارشىلدارعا ويىنداعىسىن تولىق جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. دەگەنمەن، سول ءبىر اسقاق رۋح السىرەپ، بىلتە شامداي سىعىرايىپ، سونۋگە شاق قالدى. قازاقتىڭ قۇدايى بار. قولدادى.
تاۋەلسىزدىك الدىق. قۇدايعا ءتاۋبا! ءىستى نەدەن باستاۋ كەرەك ەدى؟ ابدىراپ قالدىق... ويتكەنى، رۋحىمىز ابدەن جانشىلعان، جانىشتالعان، ەزىلگەن. قۇلدىق سانادان ارىلا المادىق. ءالى دە ارىلا الماي وتىرمىز. كەنەسارى بابامدى ىزدەۋ، جوقتاۋ، جازۋ نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ قازاققا ۇلى حاننىڭ اسقاق رۋحىن ورالتۋدى كوزدەدىك. قايسارلىقتى، ەرلىكتى، باتىرلىقتى دارىپتەگىمىز كەلدى. ساتقىندىقتى، وزبىرلىقتى، زۇلىمدىقتى اشكەرلەۋگە تىرىستىق.
كەيدە حالىقتىڭ تاعدىر-تالايىن تۇلعالار شەشىپ جاتادى. ەل باسقارعان كوسەمدەرگە دە كوپ نارسە بايلانىستى. ماسەلەن، ەگەر ابىلاي حاننىڭ ورنىندا ءامىرسانا سەكىلدى كوز الدىنداعىنى عانا ويلايتىن اقىماقتاۋ حان بولعاندا ءبىز دە جوڭعارلار سياقتى جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتۋىمىز كادىك ەدى. مىنە، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، تاۋەلسىز ەل اتانىپ وتىرعانىمىز دا وسىنداي داڭقتى اتا-بابالارىمىزدىڭ ارقاسى. كەنەسارى بىزگە تاۋەلسىزدىك ءۇشىن قالاي كۇرەسۋدىڭ ۇلگى-ونەگەسىن كورسەتسە، ابىلاي حان قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە حالىقتى تىعىرىقتان قالاي الىپ شىعۋدىڭ جولىن نۇسقادى.
– بۇگىنگى ەل ەگەمەندىگىنىڭ سول ءوزىڭ زەرتتەگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ وي-ارمانىمەن، ماقسات-مۇراتىمەن ساباقتاستىعى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– جالپى، ءسىز دۇرىس باعامداپ وتىرسىز، جازعان شىعارماڭ بۇگىنگى كۇنمەن وزەكتەس، ساباقتاس، ۇندەس بولسا عانا ومىرشەڭ بولادى، قۇندىلىعى ارتادى. ماسەلەن، مەن «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» دەگەن تاريحي دراما جازدىم. حاننىڭ ءومىربايانىن باستان-اياق تىزبەلەپ شىققان جوقپىن. ونىڭ نە كەرەگى بار؟ ءبىزدىڭ كوپ تەاترلارعا ونەر تۋىندىسى ەمەس، تۇلعانىڭ قۇرعاق ءومىربايانى كەرەك. ونىڭ ونەرگە نە قاتىسى بار؟! سونى تۇسىنە المادىم. زەرتتەۋ ەڭبەكتەردەن دە وقي سالماي ما؟! ال، وسى تاريحي درامام ارقىلى نە ايتقىم كەلدى؟ بىرىنشىدەن، ابىلاي حاننىڭ سول ءبىر قيىن-قىستاۋ زاماندا قازاق حالقىن تىعىرىقتان قالاي الىپ شىققانىن، ەكىنشىدەن، ەلىندەگى بيلىكتى قارسىلاستارىنان تارتىپ الام دەپ جۇڭگو اسكەرىن ءوز ەلىنە باستاپ اكەلىپ، تۋعان حالقىن قاندى قىرعىنعا ۇشىراتقان جوڭعار حانزاداسى ءامىرسانانىڭ قالاي ۇلى جوڭعار مەملەكەتىن ءوز قولىمەن قۇردىمعا قۇلاتقانىن، ۇشىنشىدەن، رەسەي مەن قىتايدىڭ ءبىزدى قالاي قىسپاققا الىپ، نەلىكتەن جوڭعارلار سياقتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگىسى كەلگەنىن اشىپ كورسەتكىم كەلدى. ابىلاي حان تۋرالى تاريحي دراما جازۋداعى ماقساتىم دا وسى ەدى. بۇل – ءالى دە وزەكتى ماسەلە. كۇن تارتىبىنەن تۇسكەن جوق. ءال-ازىر تۇسپەيتىن ءتۇرى بار. كەشەگى «قاڭتار قىرعىنى» تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىزدىڭ وپ-وڭاي ەكەنىن كورسەتتى. ءالى دە سول ابىلاي حاننىڭ كەزىندەگى ءقاۋىپ سەيىلگەن جوق. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز قازاقستاندى بيلەپ وتىرعان كوسەمدەرگە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن كوردىك، تۇسىندىك، انىق سەزىندىك. ەگەر بيلەۋشى حالقىن ويلامايتىن، تەك قاراقان باسى (بايلىعى) مەن بيلىگىن عانا ويلايتىن ساتقىن بولسا، ياعني ءامىرسانا سياقتى اقىماق بولسا، ەلدىگىمىز بەن تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ايىرىلىپ قالۋىمىز وپ-وڭاي ەكەن. تاققۇمار ءامىرسانا سەكىلدى وزگە ەلدىڭ اسكەرىن باستاپ اكەلىپ، ءوز حالقىن قىرعىزا سالادى. قازاق جەرىن قان-قاساپ قىلادى. حالىق قىناداي قىرىلعاننان باسقا ەشتەڭە ىستەي الماي قالادى. سوندىقتان بىزگە ابىلاي حان سياقتى حالقىن ويلايتىن، مەملەكەتىمىز بەن حالقىمىزدى بارلىق قيىندىقتاردان الىپ شىعاتىن دانا كوسەم، كەمەڭگەر باسشى كەرەك.
ابىلاي مەن كەنەسارىلاردان كەيىن قازاق كوسەمگە جارىعان جوق. قازاقستان جەرىنىڭ ءاستى-ۇستى بايلىعىنىڭ ءبارى ۇستاعاننىڭ ۋىسىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. ءتىپتى، قاسيەتتى جەرىمىزدى ساتتىرىپ جىبەرە جازدادى. قازاقتى ويلايتىن كوسەم وسىلاي ىستەي مە؟! "مەنەن كەيىن نە بولسا، ول بولسىن" دەگەندىك قوي! جەرىمىزدەن ايىرىلساق، بارىنەن ايىرىلامىز. قۇلاقكەستى قۇلعا اينالامىز. مىنە، ماسەلە قايدا؟ تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، جازعان شىعارماڭ بۇگىنگى كۇنمەن استاسىپ، وزەكتەسىپ جاتسا عانا ومىرشەڭ بولماق. «ابىلاي حاننىڭ ارمانى» نەگە قازاق تەاترلارىن شارلاپ كەتتى؟ قالامگەردىڭ ماقساتى – ەسكەرتۋ. جاماندىقتىڭ الدىن الۋعا ۇندەۋ. ءبىر كۇيگەن وتقا قايتا شارپىلماۋعا شاقىرۋ. رەجيسسەرلەر وسى نەگىزگى ايتپاق ويىمدى ءتۇسىندى. بويىندا قازاقتىڭ قانى ويناپ تۇرعان نەشە ءتۇرلى ويلى، تالانتتى، ۇلتىن سۇيەتىن رەجيسسەرلەر بار. ونى ايتۋىم كەرەك. وسىنى بيلىكتەگىلەر تۇسىنسە عوي!
– ەلوردادا ساحنالانعان «جوشى حان» سپەكتاكلى تاقىرىبىنىڭ بۇگىنگى ۋاقىتپەن، زاماناۋي ماسەلەلەرمەن ۇندەستىگى، كوتەرەر جۇگى قانداي؟
– جوشى ۇلىسىنىڭ العاشقى قازاق حاندىعى ەكەنىن ايتۋداي-اق ايتىپ ءجۇرمىز. قازاق رۋ-تايپالارى ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىگىپ، جاڭا مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن قالادى. ۇلت بولىپ ۇيىسا باستادى. ەلدىك مۇرات جولىندا ۇلى كۇرەستى باستاپ كەتتى. «بولامىز با، جوق الدە بورداي توزامىز با؟» دەگەن سۇراق سول كەزدە دە حالىقتىڭ الدىندا تۇردى. ءدال ءقازىر دە سونداي كەپتى باستان كەشىپ جاتىرمىز. سول ساۋال ءالى ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق. رەسەي مەن ۋكراينانىڭ سوعىسىن كوزىمىزبەن كورىپ، كۋا بولىپ وتىرمىز. كۇشتىنىڭ السىزگە كۇش كورسەتۋى، زورلىق-زومبىلىق جاساۋى توقتامايدى ەكەن. ەندەشە، ءالى دە قاۋىپ-قاتەر سەيىلگەن جوق. قۇداي سوعىستىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، دەگەنمەن بارىنە دايىن بولۋىمىز كەرەك. سونداي جاعداي بولا قالسا، توتەپ بەرەتىندەي، لايىقتى تويتارىس بەرەتىندەي قورعانىس قابىلەتىمىزدى ارتتىرۋىمىز كەرەك. تاۋەلسىزدىگىمدى قالاي باياندى قىلامىز؟ مەملەكەتىمىزدى قالاي دامىتىپ، وركەندەتەمىز، گۇلدەندىرەمىز؟ ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن قانداي ءىس-شارالار، جۇمىستار اتقارىلۋى كەرەك؟ مىنە، وسىنداي كۇردەلى ساۋالدار توڭىرەگىندە كوپ ويلاسۋىمىز كەرەك. كەشەندى جۇمىستار تەزىرەك قولعا الىنۋى كەرەك. ەرتەڭ كەش بولۋى مۇمكىن.
– ءسىز ءۇشىن «رەسپۋبليكا كۇنى» مەرەكەسىنىڭ سالماعى، ءمان-ماڭىزى قانشالىقتى؟
– كەز كەلگەن حالىققا تاۋەلسىزدىكتەن ارتىق ب ا ق تا، باقىت تا جوق. ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن ءاربىر جاننىڭ ەسىمى ۇلت تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلۋى كەرەك. جەتكىلىكتى دارەجە-دارگەيدە قۇرمەت كورسەتىلىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ، اسپەتتەلىپ، دارىپتەلۋى ءتيىس. كەنەسارى، ابىلاي، كەرەي مەن جانىبەك حانداردى جازىپ جۇرگەنىمىز دە سول. ەندەشە، ەل ومىرىندە «رەسپۋبليكا كۇنىنىڭ» ءمان-ماڭىزى ەرەكشە، سالماعى دا زور. سەبەبى، قالاي دەسەك تە، 1990 جىلى 25 قازاندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا قابىلدانىپ، ەگەمەن ەل بولۋعا ءبىرجولا بەت بۇردىق قوي. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندەگى ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرى بەكىتىلدى. وسىنىڭ نەگىزىندە 1991 جىلعى 16 جەلتوقساندا – «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋسيالىق زاڭ قابىلداندى. سوندىقتان وسى ايتۋلى ەكى كۇندى مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك. بۇل كەلەر ۇرپاققا ۇلكەن ۇلگى-ونەگە، ءتالىم-تاعىلىمى دا زور ءىس-شارا.
– بۇگىنگى تاڭدا ءوزىڭىزدى ەرەكشە تولعاندىراتىن، ويلاندىراتىن قانداي جايتتار بار؟
– تولعاندىراتىن، ويلاندىراتىن جايتتار كوپ-اق. ەڭ الدىمەن ادام دەگەن اتىمىزعا ساي اسىل قاسيەتتەرىمىزدەن ايىرىلىپ بارامىز. ادامدىق، ادامگەرشىلىك، قايىرىم-مەيىرىم، جاقسىلىق جاساۋ سياقتى قاسيەتتەردەن گورى، قايىرىمسىز-مەيىرىمسىز، قاتىگەز، تاسباۋىر بولىپ كەتتىك. كۇندە كورىپ-ەستيتىنىمىز – ارسىزدىق، يمانسىزدىق، ۇياتسىزدىق، جاماندىق، جانتۇرشىگەرلىك جاعدايلار مەن وقيعالار. جاماناتتاردى ەستىگەندە ءتىپتى توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، ازا بويىڭ قازا بولادى. ار-ۇيات، نامىس ادىرا قالدى. ادام بالاسىنىڭ باسقا تىرشىلىك يەلەرىنەن ايىرماشىلىعى دا، ار-ۇياتىنا ادال بولۋى ەمەس پە؟!
ءبىز وسى ءوزىمىزدىڭ اتىمىزعا، ارىمىزعا، ۇياتىمىزعا، ەڭ باستىسى، وزىمىزگە ادال بولىپ ءجۇرمىز بە؟ كەيدە قىزمەت، مانساپ، اتاق، سىيلىق، اقشاعا بولا وزىمىزگە ءوزىمىز ساتقىندىق جاسايمىز. بۇل قالاي؟ وسىنشالىقتى قۇلدىراۋعا، تەكسىزدەنۋگە نە سەبەپ؟ بەسىكتەن بەلىمىز شىقپاي جاتىپ جاعىمپازدىققا، ساتقىندىققا ۇيرەنەمىز. بۇل بىلە-بىلسەڭ، ءوزىڭدى ءوزىڭ ساتۋ عوي. وزىڭە-وزىڭ ساتقىندىق جاساۋ. سودان كەيىن سەنى كىم سىيلايدى؟! نە ءقادىر، نە قاسيەت قالادى؟ تەكسىزدەرگە، تۇك كورمەگەن قۇل-قۇتاننىڭ ۇرپاعىنا ءبارىبىر. ال تەكتىلەردىڭ ۇرپاعىنا بۇل قىلىق جاراسپايدى!
– كوشەدە ءتانىن ساۋدالاپ تۇرعان جەزوكشەلەردى سوگەمىز، تىلدەيمىز، ەڭ سورلى، بۇزىلعان ادامدار سولار دەيمىز! ارينە، ولاردى اقتاپ الايىن دەپ جاتقان جوقپىن. ءبىراق ەڭ سوراقىلىق – ارىڭدى ساتۋ، ۇياتىڭدى ساۋدالاۋ. سول ارقىلى يگىلىككە جەتۋدەن اسقان ماسقارالىق جوق. جاعىمپازدىق تا جەزوكشەلىكتىڭ ءبىر ءتۇرى جانە ەڭ سوراقى ءتۇرى. حالىققا كوشەدە تۇرعان جەزوكشەلەردەن گورى، ار-ۇياتىن ساۋداعا سالاتىن ساياسي جەزوكشەلەر كوبىرەك زيانىن تيگىزەدى. ونى دالەلدەۋدىڭ قاجەتى دە جوق. كۇندەلىكتى كورىپ، كۋا بولىپ ءجۇرمىز. بۇگىنگى ىستەگەنىم ەرتەڭ ۇمىتىلىپ كەتەدى دەپ ويلاماۋ كەرەك. ەشتەڭە ۇمىتىلمايدى. نە ىستەسەڭ دە ماڭگى-باقي سەنىڭ ەسىمىڭمەن بىرگە ىلەسىپ جۇرەدى. كىم ەكەنىڭدى ءوزىڭ مويىنداماعانىڭمەن، ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. بەتىڭە ايتپاسا دا، سىرتىڭنان ايتىپ جۇرەدى. ەرتەڭگى كۇنگە قالاتىن – سەنىڭ قىزمەتىڭ، مانسابىڭ، اتاعىڭ، سىيلىعىڭ ەمەس، جاقسى نەمەسە جامان اتىڭ، ابىرويىڭ. ەندەشە، ابىرويىڭدى قىزعىشتاي قورى، زامانداس! تاريحتا تەك جاقسى اتىڭ قالسىن. وسىنى ۇنەمى ەسىڭدە تۇت!
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!