مەرەكە قارساڭىندا
– سۆەتلانا ءادەپ قىزى، ءسىز رەسپۋبليكا كۇنى مەرەكەسىنىڭ ءمان-ماڭىزىن تاريحشى رەتىندە قالاي باعالار ەدىڭىز؟
– 1990 جىلى 25 قازاندا قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ە. اسانبايەۆتىڭ قول قويۋىمەن قابىلدانعان قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيا – ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە جاسالعان باستى قادام بولدى. رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇلتتىق مەرەكەسى رەتىندە تويلانۋى ابدەن ورىندى. بۇل دەكلاراسيا حالقىمىزدىڭ بويىنا ەركىندىككە، ەگەمەندىككە دەگەن ۇلكەن سەنىم ورناتتى.
بۇل قۇجات عاسىرلار بويى پاتشالىق يمپەريانىڭ، ودان كەيىن 70 جىلداي كەڭەستىك جۇيە قۇرساۋىندا بولىپ كەلگەن ەلىمىزدى قامالعان توردان قۇتقاردى. ۇنەمى قىسىمشىلىقتى، قۋعىن-سۇرگىندى باستان كەشىپ، ۇرەيمەن ءومىر سۇرگەن حالقىمىزعا بۇل دەكلاراسيانىڭ قابىلدانۋى رۋح بەردى.
– ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراسيانىڭ جاي-جاپسارىن تاراتىپ ايتا كەتسەڭىز؟
– دەكالاراسيانىڭ قۇندىلىعى سوندا، بىرىنشىدەن، قازاق كسر-نىڭ ەگەمەندىگى جاريالانىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزدەرى بەكىتىلدى. بۇل حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانى ەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا قالىپتاسقان قازاق قايراتكەرلەرى ساياسي بوستاندىق، وتارلىق ەزگىنىڭ قۇرساۋىنان بوسانۋ جانە تاۋەلسىز ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ جولىندا كۇرەسكەنى، وزگە يمپەريا قۇرساۋىندا بولىپ، ونىڭ قىسپاعىنا شىداپ كەلگەن مەملەكەتىمىزدىڭ ءوز بيلىگى وزىندە بولاتىن تۇتاس ءبىر مەملەكەتكە بىرىگۋىنە كۇش سالىپ، ەگەمەندىك جولىندا باسىن وتقا دا، وققا دا تىككەنى بارشامىزعا بەلگىلى.
ەل بىرلىگىن، جەر تۇتاستىعىن ساقتايتىن، ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن مەملەكەت قۇرۋدى ارمانداعان الاش ازاماتتارى قازاق حالقىن ۇلت رەتىندە ساقتاپ قالۋ جولىندا بار كۇشىن سالدى. قازاق ەلى ءوزىن-وزى باسقاراتىن، ياعني ۇلتتىق مۇددەنى قورعاي الاتىن مەملەكەتتىك جۇيە قۇرۋعا تالپىندى. بۇل مەملەكەتتىك جۇيەگە سول كەزدەگى الەمدىك وزىق تاجىريبەنى پايدالانۋدى، اۋىلشارۋاشىلىعىن، ونەركاسىپ سالاسىن دامىتۋدى، ءبىلىم مەن ۇلتتىق مادەنيەتتى وركەندەتۋدىڭ قاجەتتىگىن كورە ءبىلدى. الاش زيالىلارى مەملەكەتتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قۇرىلىمىن زاڭ جۇزىندە قورعاۋدى، ياعني قازاق جەرى تۇتاستاي قازاق ەلىنىڭ مەنشىگى رەتىندە تانۋدى، قازاققا ەركىندىك، تەڭدىك بەرەتىن، ولاردىڭ مۇددەسىن قورعايتىن زاڭنىڭ بولۋىن قالادى جانە سونى تالاپ ەتتى. مىنە، ولاردىڭ ارمانى ورىندالدى دەسەك تە بولادى.
دەكلاراسيانىڭ ەكىنشى ءبىر قۇندىلىعى – ەل اۋماعىنىڭ تۇتاستىعىن، وعان قول سۇقپاۋدى ساقتاۋ. بۇل دا الاش ازاماتتارىنىڭ العا قويعان نەگىزگى ماقساتى-تۇعىن. 1917 جىلدىڭ شىلدەسىندە وتكەن جالپى قازاق سەزىندە قابىلدانعان قارارداعى «قازاق جەرى ەشكىمگە بەرىلمەسىن»، «قازاق جەرىنەن الىنعان جەرلەر قازاقتىڭ وزىنە توقتاۋسىز قايتارىلسىن» دەگەننەن-اق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلت مۇددەسى جولىندا جەردى بولشەكتەۋدەن ساقتاپ قالۋعا كۇش سالعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءۇشىنشى قۇندىلىعى – قازاق حالقى مەن وزگە ەتنوستاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ، ولاردىڭ مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن دامىتۋ، ۇلت ارازدىعىن قوزدىراتىن جاعدايلارعا جول بەرمەۋ، ياعني ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ. قازاقستان اۋماعى ءار قيلى جولدارمەن كەلگەن ەتنوستاردىڭ مەكەنىنە اينالعاندىقتان، ولاردىڭ اراسىندا ءتاتۋ-تاتتى قارىم-قاتىناس، بەرەكە-بىرلىك ورناتۋ جولىندا بارلىق مۇمكىندىكتى جاساۋ دا دەكلاراسيانىڭ نەگىزگى قاعيداتىنىڭ ءبىرى بولدى.
ءتورتىنشى قۇندىلىق – بۇل مەملەكەتتىڭ وكىمەت بيلىگىنە پرەزيدەنتتىڭ كەلۋى، ياعني جوعارى بيلىك باسىنا پرەزيدەنت ينستيتۋتىنىڭ ەنگىزىلۋى. وعان اكىمشىلىك-اتقارۋ بيلىك بەرىلدى. مەملەكەتتىك بيلىكتە زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىگىنە ءبولۋ پرينسيپتەرى جاريالاندى.
بەسىنشى قۇندىلىق – ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ سيمۆولى – ەلتاڭباسى، تۋى، ءانۇرانى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى جىلدارى مەملەكەتىمىزدىڭ ەگەمەندىگى مەن ءبىرتۇتاستىعىن بىلدىرەتىن رامىزدەرىمىز قابىلداندى.
– اتالعان دەكلاراسيادا ءمالىم ەتىلگەن جايتتاردىڭ ءىس جۇزىندە ورىندالۋى، جۇزەگە اسۋى قالاي بولدى؟
– دەكلاراسيانى قازاقستان حالقى قۋانىشپەن قابىلدادى. بۇل قۇجاتقا ۇلكەن ۇمىتپەن قارادى. ارينە، باستاپقى كەزدەردە ۇلكەن كەدەرگىلەر، قيىنشىلىقتار بولدى. بۇرىنعى كەڭەستىك ەسكى باسقارۋ جۇيەسى بۇزىلىپ، ونىڭ زاڭدارى توقتاتىلدى، جاڭا زاڭنامالىق بازا قۇرىلدى. بۇل قۇجات اتا زاڭىمىزعا نەگىز بولدى. ەلىمىزدىڭ تۇپكىلىكتى تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا جول اشتى. ەندىگى جەردە رەسپۋبليكانىڭ بارلىق جوعارعى ورگاندارى پرەزيدەنتكە تىكەلەي باعىندى. رەسپۋبليكانىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپسىزدىگى قالپىنا كەلتىرىلدى. شەت مەملەكەتتەر ەلىمىزدى تانىدى، ساياسي، ەكونوميكالىق بايلانىستار ورنادى. بيلىككە مەملەكەتىمىزدىڭ احۋالىن جاقسى بىلگەن، تۇسىنگەن يدەيالى ازاماتتار كەلدى.
– قالاي ويلايسىز، ەگەمەندىكتىڭ قادىرىنە، باعاسىنا بۇگىنگى ۇرپاق جەتە الىپ ءجۇر مە؟
– حح عاسىر باسىندا احمەت بايتۇرسىن ۇلى «قازاق» گازەتىنىڭ العاشقى سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا: «ۇلتىڭا قىزمەت ەتۋگە نيەت بولسا، جۇمىس تابىلعانداي. كوپ جۇمىستىڭ ىشىندە اۋىرى دا، جەڭىلى دە بولادى. قازاقتىڭ ءبىتىپ، تىنىپ تۇرعان نارسەسى جوق. ھاركىم الىنەن كەلەر جۇمىسىن السىن. جادىمىزدا بولسىن! از نارسە كوپكە سەبەپ بولماقشى. سول دەمەۋ، زورعا سۇيەۋ بولادى. ۇلىق ءىس ۇساقتان ۇلعايادى» دەپ جازعانى ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇرانىمىزدىڭ ۇلعايۋى جولىندا قىزمەت ەتۋگە باعىتتاعان ەدى. كەڭەس بيلىگى تۇسىندا قيىنشىلىقتى باستان كەشىرگەن قازاق جاستارى جاڭا، تاۋەلسىز قازاقستاندى قۇرۋعا بار جان-دۇنيەسىمەن كىرىستى.
تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازىرگى جاستاردىڭ قوعامعا، قورشاعان ورتاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى مول. تاۋەلسىزدىك ءقادىرىن بىلەدى، تۇسىنەدى. قاراپ وتىرساڭىز، جوعارعى بيلىك ورىندارىنان، بيزنەس سالاسىنان جاستاردى كوپ كورەمىز. ولار سوناۋ عاسىرلار بويى ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن اتا-بابالارىنىڭ ورىندالعان ارمانىن جالعاستىرىپ كەلەدى.
ۇلكەن كۇرەسپەن الىنعان تاۋەلسىزدىگىمىزدى ساقتاپ، ەكونوميكامىزدى نىعايتۋ جولىندا شەتەل اسىپ، ولاردىڭ تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، ءوزىمىزدىڭ وندىرىسىمىزگە ەنگىزىپ جاتقاندارى قانشاما! بۇل تاۋەلسىزدىككە قادام جاساعان وسى دەكلاراسيانىڭ نەگىزى دەۋگە بولادى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان روزا راقىم قىزى