جىلدا شىلدەنىڭ العاشقى جەكسەنبىسىندە ۇلتتىق دومبىرا كۇنىن تويلايمىز. بيىل بۇل مەرەكە 7 شىلدەگە تۇسپاسا-تۇس كەلدى. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى بۇل كۇننىڭ ماڭىزدىلىعىن: «قازاق پەن دومبىرا – ەگىز ۇعىم. كۇمبىرلەگەن دومبىرانىڭ ءۇنى باتىرلارىمىزعا رۋح، اقىندارىمىزعا شابىت بەرگەن. دومبىرا ءاربىر قازاقتىڭ رۋحىن كوككە كوتەرەتىن قۇندى قازىنامىز بولۋعا ءتيىس»، – دەپ ەرەكشە اتاپ وتكەن ەدى. وسىناۋ ايتۋلى كۇن قارساڭىندا مەگاپوليستەگى مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى روزا جۇنىسقىزىمەن سۇحباتتاسقان بولاتىنبىز.
– روزا ءجۇنىس قىزى، ءوزىڭىز جەتەكشىلىك ەتىپ وتىرعان مۋلتيمەديالىق ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىندا 80-كە جۋىق جادىگەر ساقتالعانىنان حاباردارمىز. ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى دومبىرا اسپابى. الدىمەن وسى «دومبىرالار ءۇيىنىڭ» ماقسات-مىندەتى تۋرالى ايتىپ كەتسەڭىز.
– ءبىزدىڭ ورتالىق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعى مەن الماتىنىڭ 1000 جىلدىعىنا وراي اشىلعان بولاتىن. قاسىم-جومارت توقايەۆ الماتىعا كەلگەن كەزەكتى ءىسساپارىندا بىزگە ارنايى ات باسىن بۇرىپ، قۇندى جادىگەرلەردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، جاستارعا ناسيحاتتاپ جۇرگەن ونەر وكىلدەرىنە العىسىن بىلدىرگەن ەدى.
ءيا، ءلاززات قۇدايبەرگەن قىزى باسشىلىق ەتىپ وتىرعان الماتى قالاسى مۋزەيلەر بىرلەستىگىنە قارايتىن ءبىزدىڭ ورتالىق تورىنەن قازاق حالقىنىڭ ءان، كۇي، اقىن-جىراۋلىق ونەرىن جاساۋشى جانە بۇگىنگە جەتكىزۋشى ونەر تۇلعالارىنىڭ اسپاپتارى ورىن العان. ورتالىقتىڭ اشىلۋ ماقساتىنىڭ ءبىر سەبەبى – زاماناۋي 3D وزىق تەحنولوگياسىن مۋزەي سالاسىنا ەنگىزۋ ارقىلى قازاقتىڭ بايراعى بيىك باعزى دا باي ءھام كوركەم ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرىن حالىققا جانە كەلەشەك ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، قازاق مادەنيەتىمەن تانىسۋعا كەلگەن شەتەل تۋريستەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. ورتالىقتىڭ ءدال ورتاسىندا ورنالاسقان گولوگراممادان ءتورت ءوڭىردىڭ (جەتىسۋدىڭ؛ وڭتۇستىك قازاقستان مەن سىردىڭ؛ باتىس قازاقستاننىڭ؛ ارقانىڭ) بەلگىلى وكىلدەرىنىڭ ورىنداۋىنداعى تانىمال ان-كۇيلەر مەن جىرلاردى تىڭداي الاسىز. مۋزەيدى تاماشالاۋعا كەلگەن ۇلكەن-كىشىنى اسەم كۇي اۋەنى جەتەلەپ، ەلىتىپ وتىرادى.
ءيا، دۇرىس ايتاسىز، ءداستۇرلى مۋزىكا ورتالىعىندا كوبىنە دومبىرالار تۇر. سونداي-اق، بەلگىلى ونەر وكىلدەرىنىڭ قولىنىڭ تابى قالعان سىبىزعى، قوبىز، دابىل، داۋىلپاز، شىڭداۋىل، اساتاياق، شىڭ، سىلدىرماق، جەتىگەن، ادىرنا دا بار.
– بايقاۋىمىزشا، ءمولدىر شىنىلار ىشىنە ءارقايسىسى جەكە-جەكە، ەرەكشە قۇرمەتپەن قويىلعان دومبىرالاردىڭ ءپىشىنى ءارتۇرلى، بىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ءبىرى ۇزىنشا، سوپاقشا كەلگەن، ال ەكىنشىسىنىڭ موينى قىسقا. وسىنىڭ سىرىن تۇسىندىرسەڭىز؟
– ءيا، ءپىشىنى مەن دىبىسى جانە اتاۋىنا بايلانىستى دومبىرانىڭ ءار وڭىردە وزىندىك ءداستۇرلى ۇلگىلەرى قالىپتاسقان. ماسەلەن، قازاق جەرىنىڭ كۇيشىلىك مەكتەبى مىقتى دامىعان باتىس ايماقتا ءپىشىنى كەسىلگەن المۇرتقا ۇقساس قاۋاق دومبىرا كەڭ تاراعان. ونىڭ پەرنە سانى 12-16 بولىپ كەلەدى. بۇل وڭىرگە ءتان ءداستۇرلى كەڭ تىنىستى توكپە كۇيلەر وسى دومبىرامەن ورىندالعان. ەكىنشى ءتۇرى – قازاق جەرىنىڭ ورتالىعى مەن شىعىسىنا ءتان، شاناعى ۇلكەن كۇرەك پىشىندەس، موينى قىسقا، 7-11 پەرنەدەن تۇرعان قالاق دومبىرا. كەلەسى ءبىر ءتۇرى – وڭتۇستىك پەن جەتىسۋدا كەڭ تارالعان موينى قىسقا، بۇرىشتارى تىك، 7-9 پەرنەلى بولىپ كەلەتىن دومبىرا. حح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قالىپتاسقان قوعامدىق مادەني ۇدەرىستەرگە بايلانىستى قاۋاق دومبىرانى جامبىل دومبىرا، ال قالاقشا دومبىرانى اباي دومبىرا دەپ اتاۋ ەل اراسىندا قولدانىسقا ەنىپ كىرىگىپ كەتتى.
ءبىز وسىناۋ قاسيەتتى جادىگەرلەردى جاستارعا ناسيحاتتاۋدان جالىقپايمىز. ياعني بۇل اسپاپتاردى ءبىز تەك قانا مۋزەي سورەسىنە جايعاستىرىپ قانا قويماي، سول اسپاپتاردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىمەن شاعىن كونسەرتتىك زالىمىزدا شىعارماشىلىق كەشتەر ۇيىمداستىرامىز. اۆتورلار تۋرالى تىڭ ماعلۇماتتار جيناپ ۇسىنىپ وتىرامىز.
– تاقىرىپقا وراي دومبىرانىڭ تاريحي تامىرى جانە ونىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى ماڭىزى تۋرالى دا تارقاتا وتىرساڭىز؟
– ەرتەدە دومبىراعا ۇقساس ەكى-ۇش ىشەكتى «تاڭبۋرا» دەپ اتالاتىن ساز اسپابىن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي جاساعان دەگەن دەرەكتەر بار. ونىڭ پەرنەلەرىنىڭ سانى بەسەۋ بولعان، باسىنىڭ ءبىر جاعىندا ەكى قۇلاعى، تومەندە ىشەكتەر ءۇشىن كەتىگى بار تيەك ورنالاسقان دەپ سۋرەتتەلەدى. تاڭبۋرا جەتىلدىرىلىپ، بەرتىن كەلە دومبىرالارعا ۇلاسقان دەيدى كەيبىر مۋزىكاتانۋشىلار. «دومبىرا» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى جايىندا دا كوپتەگەن پىكىر بار. مۋزىكا ونەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن اكادەميك ا.جۇبانوۆ: «دومبىرا» ءسوزى «قوزى قۇيرىق» دەگەندى بىلدىرەتىن «دۋنباھ» جانە «بۋررا» دەگەن اراب سوزدەرىنىڭ تىركەسىنەن پايدا بولعان»، – دەگەن بولاتىن. ياعني عالىم دومبىرانىڭ اتاۋىن ونىڭ شاناعىنىڭ قوزىنىڭ قۇيرىعى سياقتى پىشىنمەن بايلانىستىرادى.
ءيا، دومبىرا – ەڭ كونە اسپاپتاردىڭ ءبىرى جانە ەكى مىڭ جىلدان اساتىن باي تاريحى بار. 2014 جىلى بۇل اسپاپ يۋنەسكو-نىڭ ادامزاتتىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇراسى تىزىمىنە ەندى. 2018 جىلى بەكىتىلگەن ۇلتتىق دومبىرا كۇنى – ەلدى بىرىكتىرەتىن ماڭىزدى مەرەكەلەردىڭ ءبىرى، سوندىقتان ونىڭ الەۋەتىن تولىققاندى پايدالانا ءبىلۋىمىز قاجەت دەپ ويلايمىن.
– دومبىرا دەگەندە، قازاق ونەرىندە ەگىز ۇعىمعا اينالىپ كەتكەن قانداي تۇلعالاردى ەڭ ءبىرىنشى اتار ەدىڭىز؟
– قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ىقپالىن تيگىزگەن ۇلى دومبىراشىلاردىڭ ءبىرى – قۇرمانعازى. ونىڭ «سارىارقا» مەن «اداي» سەكىلدى ماڭگى ولمەس تۋىندىلارى ءقازىر دە بارشاعا بەلگىلى. كەرەمەت مۋزىكانت ءارى كومپوزيتور جازعان 60-قا جۋىق كۇي وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. مۋزىكالىق مادەنيەتتە وشپەس ءىزىن قالدىرعان تاعى دا ءبىر دومبىراشى – قازانعاپ. ول دا جاستايىنان مۋزىكاعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان. كەيبىر مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ول 120-دان اسا كۇيدىڭ اۆتورى بولعان. كۇيشى ءوز شىعارمالارىندا قوعامدا ورىن الاتىن وزگەرىستەر، ادامي قاسيەتتەر، جانۋارلار الەمى تاقىرىپتارىن قوزعاعان.
قازاق مۋزىكاسىنىڭ تاريحىنداعى جاڭا كەزەڭ ۇلى كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەندييەۆتىڭ شىعارماشىلىعى بولدى. ول 500-گە جۋىق ەڭبەك جازعان، ونىڭ ىشىندە وپەرا، بالەت، ان-كۇيلەر، رومانستار، ۋۆەرتيۋرالار جانە ت.ب. بار. ال ەڭ تانىمالدارى «اققۋ»، «ارمان»، «ماحامبەت» كۇيلەرى، كۋددۋس كۋجامياروۆپەن بىرگە جازعان «التىن تاۋلار» وپەراسى. مۇنىمەن قوسا، ۇلى كومپوزيتور قازاق بالەتى مەن وپەراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا دا كوپ ەڭبەك ەتكەن.
ەرەكشە قازاق حالىق مۋزىكاسىن ساقتاۋعا جانە دامىتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جانداردىڭ ءبىرى كومپوزيتور، ديريجەر، كۇيشى، دومبىراشى – قارشىعا احمەدياروۆ. امبەباپ مۋزىكانت رەتىندە بەلگىلى بولعان ول قازاق مادەنيەتىنىڭ بايلىعىن بارشا الەمگە پاش ەتكەن. جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان كوپتەگەن كىتاپتار مەن وقۋ قۇرالدارىنىڭ اۆتورى، «نارىن»، «قۋانىش»، «ساعىنىش» كۇيلەرىن جازعان.
دومبىرا مۋزىكاسى بۇگىن دە بەلسەندى دامىپ كەلەدى. قازىرگى زاماندا تانىمال كۇيشىلەردىڭ ءبىرى – سەكەن تۇرىسبەك. ول جازعان 21 ءان مەن 14 كۇيدى بىلمەيتىن مۋزىكانت جوق شىعار. اۆتوردىڭ شىعارمالارى قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق تاياۋ جانە قيىر شەتەلدەردىڭ ۇلكەن كونسەرتتىك الاڭدارىندا ورىندالىپ ءجۇر. ەڭ تانىمال كۇيلەرى «كوڭىل تولقىنى»، «اق جاۋىن»، «وكىنىش»، «ارۋ انا». قازىرگى زاماننىڭ دومبىراشىلارى تۋرالى ايتقاندا كومپوزيتور-كۇيشى ءابدىمومىن جەلدىبايەۆتى دە ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ول 70-تەن اسا ءان مەن كۇيدىڭ اۆتورى. سولاردىڭ ىشىندە «ەركە سىلقىم»، «ارمان قۇس»، «اباي ارمانىن» بىلمەيتىن قازاق جوق.
– بۇگىندە زاماناۋي اندەر دە دومبىرامەن سۇيەمەلدەنەتىن بولعان. ءتىپتى ونىڭ شاناعىنان توگىلەتىن قوڭىر ءۇن تورتكۇل دۇنيەنى دە تەربەپ ءجۇر دەسەك قاتەلەسپەسپىز. وسى تۇرعىدا قانداي اندەر مەن كومپوزيسيالاردى اتار ەدىڭىز؟
– قازاقتىڭ ۇلتتىق برەندىنە اينالعان دومبىرانى تورتكۇل دۇنيەگە تانىتقان قازاق دەگەندە، ەڭ الدىمەن ويعا امىرە قاشاۋبايەۆ ورالادى. ءانشى 1925 جىلى پاريج ساحناسىن «اعاش اياق»، «قاناپيا»، «ءۇش دوس»، «قوس بالاپان» سىندى اندەرىمەن اۋەلەتكەن. سونداي-اق، 1927 جىلى ءان مەن كۇيدىڭ دۇنيەجۇزىلىك بايقاۋىنا گەرمانيانىڭ فرانكفۋرت قالاسىنا بارىپ، وندا دا ەكىنشى ورىن الىپ قايتقان.
قازاقتىڭ ايگىلى كۇيشى-كومپوزيتورى دينا نۇرپەيىسوۆا دا 1937 جىلى 75 جاسىندا ماسكەۋدە حالىق ونەرپازدارىنىڭ رەسپۋبليكالىق بايقاۋىنا قاتىسقان. 1944 جىلى 83 جاسىندا تاشكەنتتەگى ونكۇندىكتە تاعى دا جۇلدەلى ورىنداردى جەڭىپ العان. ەسىمى قازاق مۋزىكاسىنىڭ جىلناماسىنا التىن ارىپتەرمەن جازىلعان دينا اجەمىز بالا كۇنىندە-اق داۋلەتكەرەي، ءمۇسىرالى، الىكەي، تۇركەش سىندى كۇيشىلەردىڭ كۇيىن ناقىشىنا كەلتىرە تارتىپ، «دومبىراشى قىز» اتانعان. ونى ايگىلى قۇرمانعازى ءوزى ارنايى ىزدەپ كەلگەن جانە باتاسىن بەرگەن. دينا اجەمىزدىڭ «بۇلبۇل»، «جىگەر»، «بايجۇما» سىندى ءتول كۇيلەرى توگىلگەن دومبىراسى دا ءبىزدىڭ ورتالىقتا ساقتالعان.
XXI عاسىردا كيەلى اسپاپتى الەمگە تانىتىپ جۇرگەن تالانتتى قازاقتىڭ ءبىرى – اسىلبەك ەڭسەپوۆ. ول فرانسيا، قىرعىزستان، تۇركيا ەلدەرىندە وتكەن بايقاۋلارعا قاتىسىپ، جۇلدەلى ورىنداردان كورىندى. 2011 جىلى بەلارۋستە ونىڭ جەكە كونسەرتى ءوتتى. ايتپاقشى، اسىلبەك ەڭسەپوۆتىڭ دۋباي قالاسىندا دومبىرا مەكتەبىن اشقانى ۇلكەن جاڭالىق بولدى. سەبەبى، شەتەل ازاماتتارى دا دومبىرا ۇيرەنۋگە ىنتالى بۇگىندە.
كۇمىسكومەي ديماش قۇدايبەرگەن ۇلىمىز تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى بولەك. ول شەتەلدىكتەر الدىنا مىندەتتى تۇردە دومبىراسىمەن شىعادى. الەمدىك ساحنالاردا «دايديداي-اۋ» ءانىن ورىنداماس بۇرىن قۇرمانعازىنىڭ «اداي» كۇيىن تارتادى. ديماشتىڭ بۇل جەتىستىكتەرى شەتەلدىكتەردىڭ دومبىراعا دەگەن قۇرمەتىن ارتتىرا تۇسكەندەي. سەبەبى، ءبىر كەزدەرى شەتەلدىكتەر ديماشتىڭ ارقاسىندا قازاق ءتىلى مەن دومبىرا كۋرستارىنا جازىلا باستاعان بولاتىن.
ءقازىر جاستار دا تالاپتانىپ، تالپىنىپ، مۇحيت اسىپ، كيەلى اسپابىمىزدى دارىپتەپ ءجۇر. ماسەلەن، شاھارداعى «ءالقيسسا» دومبىرا مەكتەبىنىڭ (جەتەكشىسى ق ر مادەنيەت قايراتكەرى قانات سادەن) وقۋشىلارى الىس-جاقىن شەت ەلدەردەن گران-پريمەن ورالۋدا. جاقىندا امەريكانىڭ نيۋ-يورك شتاتىنا بارىپ قايتتى. ءبىزدىڭ مۋزەيدە وتەتىن كەز-كەلگەن ءىس-شارانىڭ باسى-قاسىندا، ۇلتتىق اسپاپتى ناسيحاتتاپ جۇرگەن دە وسى جاس تالانتتار. وسىنداي دارىندى ورەندەر باردا ۇلتتىق ونەر ولمەيدى. قازاق حالقى ءۇشىن دومبىرا ۇلتتىق اسپاپ قانا ەمەس، ونىڭ ارى مەن بارى، قاسيەتى مەن كيەسى. ءبىزدىڭ بابامىز دومبىراعا ۇكى تاعىپ، تورىنە ىلگەن. كۇيشى، جىرشىلاردى تورەدەي كۇتىپ، توبەسىنە كوتەرگەن. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلىمىزدە وسىنداي ۇلتتىق دومبىرا كۇنى دەگەن مەرەكەنىڭ بولعانى – ۇلكەن ماقتانىش.
سۇحباتتاسقان نۇرجامال الىشيەۆا.