بۇگىنگى ۇرپاق ابدوللا اعانى كورگەن جوق. ءبىراق ءوزى بولماعانىمەن، «مەنىڭ اتىم – قوجا»، «الپامىس مەكتەپكە بارادى»، «جۇيرىك بولساڭ، وزىپ كور»، «بالالىق شاققا ساياحات»، «بالالىق شاقتىڭ كەرمەك ءدامى» سىندى كلاسسيكالىق فيلمدەرى كورەرمەن قاۋىمنىڭ تالاي بۋىنىمەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى.
«بالالار كينوسىنىڭ اتاسى» دەپ بىلگەنىمىزبەن، ابدوللا قارساقبايەۆ ۇلكەندەرگە ارناپ تا ءبىرقاتار دۇنيەلەر ءتۇسىردى جانە ولار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ كوركەمدىگىن، ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق. بۇعان رەجيسسەردىڭ «دالاداعى قۋعىن»، «ءبىزدىڭ عاني»، «قيلى كەزەڭ» ءتارىزدى فيلمدەرى دالەل. سونىمەن قاتار ابدوللا قارساقبايەۆ – «قازاق حالقىنىڭ قولونەرى»، «تورعاي شەگى»، «چەرقاسسك قورعانى»، «اقتوبە» سىندى باسقا دا ءبىرقاتار دەرەكتى دۇنيەلەردى جارىققا شىعارعان امبەباپ سۋرەتكەر. ايتسە دە رەجيسسەردىڭ شىنايى شەبەرلىگى بالالارعا ارناپ تۇسىرگەن فيلمدەرىنەن كەرەمەتتەي ايقىن كورىندى. بۇل رەتتە، ايرىقشا تۇلعاعا اينالعانى سونشالىق، وسى جانر بويىنشا ابدوللا قارساقبايەۆقا تەڭەسەتىن رەجيسسەر بىزدە ازىرگە بوي كورسەتكەن ەمەس...
ءومىربايان بەتتەرىنە ۇڭىلسەك، ابدوللا اعا وسىدان 98 جىل بۇرىن، الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، قاراقاستەك اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اتا-اناسىنان جاستاي ايىرىلىپ، تۇرمىس تاۋقىمەتىن ەرتە تارتقان. ءسۇيىنباي مەن جامبىل، ۇمبەتەيلەر جىر توككەن قاسيەتتى ءوڭىردىڭ زەردەلى ورەنى بالا كەزىنەن اقىن، جىرشى، جىراۋ بابالارىنىڭ جىر-داستاندارىمەن سۋسىنداپ، ونەردى ءسۇيىپ وسەدى. 1943-1947 جىلدارى الماتى كينوستۋدياسىنىڭ جانىنداعى كينو اكتەرلەرى مەكتەبiندە وقيدى. ودان سوڭ ءبىراز جىل حرونيكالىق جۋرنالدار مەن دۋبلياجدا، اۋدارما ءبولiمiندە اسسيستەنت، اكتەر، رەجيسسەر بولىپ جۇمىس iستەيدi. 1956 جىلى ماسكەۋدەگى بۇكىلوداقتىق كينو ينستيتۋتىنىڭ رەجيسسەرلىك فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ، «قازاقفيلمگە» ورالادى. ومىرلىك تاجىريبەسى مولايىپ، كاسىبي ءبىلىمى تولىققان رەجيسسەر سودان بىلايعى ۋاقىتتا ءتول ستۋديامىزدا ايانباي تەر توكتى. كامال سمايىلوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، سول كەزدەگى قازاق كينوسى شاكەن ايمانوۆ، ءماجيت بەگالين، سۇلتان قوجىقوۆ، ابدوللا قارساقبايەۆ ءتارىزدى ءتورت كيتتىڭ ارقاسىندا ەرەكشە قارىشتاپ دامىدى.
قازاق كينوسىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان بىرەگەي فيلمدەرى ءوز الدىنا، ابدوللا قارساقبايەۆ قازىرگى ۋاقىتتا ونەردە وزا شاۋىپ جۇرگەن نۇرجۇمان ىقتىمبايەۆ، دوسحان جولجاقسىنوۆ، بولات قالىمبەتوۆ، گۇلنارا دوسماتوۆا، نۇرلان سانجار، قىرعىزستاندىق بەلگىلى اكتەر اشىربەك شوقىبايەۆ سىندى تالانتتاردىڭ جۇلدىزىن جاقتى. كينو ونەرىنە ابدوللا اعا ارقىلى كەلىپ، ءوز ارنالارىن اداسپاي تاپقان سول تارلانداردىڭ بارلىعى ول كىسىنى «ونەردەگى وكىل اكەمىز» دەپ ەسەپتەيدى. رەجيسسەردىڭ ادامدى تانۋى، وزگەگە بەيمالىم تالانتتى تامىرشىداي تاپ باسىپ كورە ءبىلۋى شىن مانىسىندە عاجاپ! مىسالى، «دالاداعى قۋعىنعا» دەيىن راديوعا ءبىر، تەلەديدارعا ءبىر جۇگىرىپ، ءوزىن قاي سالادا كورسەتەرىن بىلمەي جۇرگەن دوسحان جولجاقسىنوۆ قىزىلاسكەر حاميت بەينەسى ارقىلى ناعىز كينوعا سۇرانىپ تۇرعان، دارىندى اكتەر رەتىندە تانىلىپ شىعا كەلدى. ال گۇلنار دوسماتوۆا سول فيلمدە ايگەرىم قىزدى كەيىپتەۋ ارقىلى 12 جاسىندا-اق بولاشاعىن كينو ونەرىمەن بايلانىستىرىپ ۇلگەردى.
ولاردى وسىنداي كۇردەلى رولدەرگە ماڭايىنداعىلاردىڭ قارسى بولعانىنا قاراماستان تاڭداعان رەجيسسەر قاتەلەسپەپتى، ەكى اكتەر دە ءوز رولدەرىن مەيلىنشە شىنايى الىپ شىقتى. ارينە، ابدوللا اعانىڭ كومەگىمەن. بۇل جونىندە دوسحان جولجاقسىنوۆ: «ابەكەڭ ءبارىن شەمىشكە شاققانداي ەتىپ تۇسىندىرەتىن. گۇلناردىڭ 7 سىنىپتا وقيتىن كەزى عوي. قۇشاقتاپ، وزىمە قاراي تارتسام، ۇيالىپ، جىلايتىن»، – دەپ ەسكە السا، گۇلنار دوسماتوۆا: «مەنىڭ كەيىپكەرىمنىڭ قالاي كۇلىپ، قالاي سەكىرۋى كەرەكتىگىن كورسەتە وتىرىپ، ابدوللا اعانىڭ ءوزى قۇددى 12 جاستاعى قىزعا اينالىپ كەتكەندەي بولاتىن. قازىرگىدەي ەمەس، ول كەزدە ءجاسوسپىرىم قىزدىڭ ۇلكەن جىگىتكە سەزىمىن كورسەتۋ «جابىق تاقىرىپ» سانالاتىن. ءبىراق ابدوللا اعا ءوز دەگەنىندە تۇردى. ونىڭ ۇستىنە ايگەرىمدە ادەتتەگىدەي بۇرىم بولعان جوق، شاشى جايىلعان، تەك ەكى شەتىنىڭ بىرنەشە جەرىنەن عانا ورىلگەن بولدى. مۇنىڭ ءوزى دە باتىل شەشىم ەدى، ويتكەنى قازاق قىزدارى ولاي جۇرمەگەن عوي. الايدا ابدوللا اعا ءوز كەيىپكەرىنىڭ ادەتتەگىدەن تىس، ەرەكشە بولعانىن قالادى. ءسويتىپ، مەن العاشقى ماحاببات سەزىمىن ەڭ ءبىرىنشى رەت ومىردە ەمەس، كينودا باستان كەشىردىم»، – دەيدى اعىنان جارىلىپ. ال بۇگىندە قازاق كينوونەرىنىڭ ارداگەر اقساقالىنا اينالعان نۇرجۇمان ىقتىمبايەۆ ابدوللا اعاسىنا كەزدەسكەنگە دەيىن «كينوعا تۇسەم»، «اكتەر بولام» دەپ ويلاعان ادام ەمەس ەكەن. جاركەنت پەدۋچيليششەسىن ءبىتىرىپ، سوندا قىزمەتكە قالعان ءمۇعالىم جىگىت ءتۇسىرۋ الاڭىنا كەزدەيسوق تاپ بولعان جانە ەڭ العاش 25 جاسىندا ويلاماعان جەردەن «قيلى كەزەڭدەگى» قاپان رولىنە بەكىتىلىپ شىعا كەلگەن. ونەرلى جىگىتتىڭ ءا دەگەننەن-اق قامشى سالدىرماعانىنا كوڭىلى تولعان ابەكەڭ، ونى ءوزىنىڭ «بالالىق شاققا ساياحات»، «ءبىزدىڭ عاني»، «الپامىس مەكتەپكە بارادى» اتتى كەيىنگى كارتينالارىنان دا سىرت قالدىرماعان.
ءبىر انىعى، دەبيۋتتىك ءفيلمى «مەنىڭ اتىم – قوجادان» باستاپ-اق ابدوللا قارساقبايەۆ سۋرەتكەر رەتىندەگى ءوز تانىمىنان، ءوز قولتاڭباسىنان تانباعان. سول فيلمدە قوجا بەينەسىندە كورىنگەن نۇرلان سانجار بۇل رەتتە: «بەس جۇزدەي ۇمىتكەردىڭ ىشىنەن اقسارى، سۇيكىمدى بالا تاڭدالىپ، اتا-اناسىمەن كەلىسىمشارت جاسالىپ قويىلعان ەكەن. ءبىراق رەجيسسەر كينونى تۇسىرۋگە اسىعا قويمايدى. اقىرىندا كينوستۋديادا شۋ شىعادى: ابدوللا قارساقبايەۆ كوركەمدىك جەتەكشى شاكەن ايمانوۆپەن كەلىسپەي، باستى رولدە ويناۋعا لايىقتى بالانى ىزدەۋدى ءالى دە جالعاستىرۋدى تالاپ ەتەدى. كومەكشىسى م.يبرايەۆ مەكتەبىمىزگە تاعى ءبىر كەلگەن ساتىندە اياق استىنان مەنى كورىپ قالادى. ءوزىم ساباققا كەشىگىپ كەلە جاتقام، كوزىمنىڭ الدى كوكپەڭبەك، جەيدەم جىرتىلعان... تۋرا سول بويدا شاپ بەرىپ ۇستاپ الىپ، رەجيسسەرگە الىپ باردى. ابدوللا قارساقبايەۆ مەنى كورگەن بويدا بىردەن: «بولدى، الامىز» دەدى»، – دەيدى ءوز ەستەلىگىندە. ياعني ابدوللا اعا قازاق بالاسىنا ەۋروپالىق كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراپ، ونى ءبىر سىزىقتىڭ بويىمەن جۇرگىزىپ-تۇرعىزعىسى كەلگەن كوركەمدىك جەتەكشىلەرگە كونبەي، اقىلدى تەنتەك قوجانى شىنايى بەينەسىندە كورسەتۋگە كۇش سالعان. بۇل ءبىر ەسەپتەن، سۋرەتكەردىڭ بۇكىل قوعامدى قۇرساۋلاپ، ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە اقىل-ويىن، ەركىن بۇعاۋلاپ ۇستاعىسى كەلگەن توتاليتارلىق رەجيمگە دەگەن ازاماتتىق قارسىلىعى بولاتىن. اشارشىلىق تاۋقىمەتى مەن قۋعىن-سۇرگىن زۇلماتىن بالا كەزىنەن سەزىنىپ وسكەن، ىلە-شالا سۇراپىل سوعىس تاقسىرەتىن كورىپ، جۇرەگى شايلىققان، تاعدىردىڭ تالاي تەپەرىشىن باسىنان وتكەرگەن ابدوللا اعا، بالكىم، ۇلت ۇلانىنىڭ ەڭسەسىن ەشكىمگە ەڭسەسىن باستىرماستاي وجەت، ەركىن ويلى، ەر مىنەزدى بولعانىن جان-جۇرەگىمەن قالاعان بولار... سودان دا قوجا مەن سۇلتان، گۋليا مەن ۇزىنتورە، الپامىس پەن قاليحان سياقتى وزىنشە دارا، كوپ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان بىرەگەي بەينەلەردى ايرىقشا دارالاعان شىعار...
نەگىزى، ابدوللا اعانىڭ كينو تۇسىرگەن جىلدارى – سەنزۋرانىڭ ءوز قايراتىنا ءمىنىپ تۇرعان شاعى بولاتىن. مۇنداي جاعدايدا ول كىسىنىڭ ءاربىر كادر ءۇشىن قانشالىقتى ەگەسكە تۇسكەنىن ىشتەي باعامداۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، «مەنىڭ اتىم – قوجاداعى» سۇلتاننىڭ «قارا كوجەگە» شىلىم شەگۋدى ۇيرەتەتىنى، ودان ەكەۋىنىڭ كىشكەنتاي داۋرەندى الداپ سوعىپ، شوپان ءۇيىنىڭ قىمىزىن ءىشىپ، ەتىن جەپ، ەلتىرىسىن ۇپتەپ كەتەتىنى سول كەزدەگى كەڭەستىك مورالعا مۇلدە قاراما-قايشى كورىنىس بولاتىن. الايدا ومىردەن الشاق كەتپەي، ونىڭ كولەڭكەلى-كۇنگەيلى تۇستارىن ارقاۋ ەتكەنى ءۇشىن دە بۇل ءفيلمدى ۇلكەن-كىشى بىردەي جانىنا جاقىن قابىلدادى. ءتىپتى ابدوللا اعانىڭ وسىناۋ دەبيۋتتىك كارتيناسى ورتا ازيا مەن قازاقستان كينەماتوگرافيستەرىنىڭ 1964 جىلعى بايقاۋىنىڭ جانە 1967 جىلى كانن قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق كينوفەستيۆالدىڭ جۇلدەگەرى اتاندى. الايدا ءتول تۋىندىسىنىڭ كانن فەستيۆالىندە جوعارى باعالانعانىن ابدوللا اعانىڭ ءوزى راديودان ەستىپتى. ال وسىعان وراي «ەندى نە دەر ەكەن» دەپ، سىر سۋىرتپاقتاپ كورگەندەرگە ول كىسى قۇددى ەشتەڭە بولماعانداي: «مەن ءوز حالقىمدى الەمدەگى ەڭ ۇزدىك حالىق دەپ ەسەپتەيمىن، سول ۇزدىك حالىقتىڭ ۇل-قىزدارى ۇزدىك شىعارمالار تۋىنداتپاۋى مۇمكىن ەمەس. كوپ بولسا، مەن دە سونىڭ ءبىرى شىعارمىن. ەڭ الدىمەن قازاعىم امان بولسىن» دەگەندى ايتىپتى. ودان كەيىنگى «جۇيرىك بولساڭ، وزىپ كور» گدر كينوفەستيۆالىنە جىبەرىلگەندە دە ءفيلمدى ءوزى ەمەس، «قازاقفيلم» رەداكتورلارىنىڭ ءبىرى الىپ بارىپتى. ياعني فيلمدەرى قانشاما حالىقارالىق بايقاۋلاردان وزا شاۋىپ، بايگە الىپ جاتقانىمەن، ابدوللا اعانىڭ ءوزى بىردە-بىر رەت شەتەلگە شىقپاعان. ءۋاليحان قاليجاننىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، ۇلى سۋرەتكەردىڭ سوڭعى فيلمدەرىنىڭ ءبىرى «التى جاسار الپامىس» بۇكىلوداقتىق 10 كينوفەستيۆالدىڭ جۇلدەگەرى اتانعان ەكەن. سونداي-اق جارىققا شىعىسىمەن، ءبىر جىل بويى ماسكەۋ كينوتەاترلارىندا ۇزبەي كورسەتىلگەن.
ەڭ ءبىر ادىلەتسىزدىگى، «ءقازاقفيلمنىڭ» حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان، تانىلعان وسىنداي تۇڭعىش فيلمدەرىنىڭ رەجيسسەرى بولا تۇرا، ابدوللا قارساقبايەۆ بار بولعانى، قايتىس بولارىنان ءسال بۇرىن عانا بەرىلگەن «ەڭبەك سىڭىرگەن ونەر قايراتكەرى» اتاعىمەن ومىردەن ءوتتى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلى رەجيسسەردىڭ بىردە-بىر مەرەيتويى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە، لايىقتى اتالىپ وتكەن ەمەس. ارى كەتسە، كىشىگىرىم ەسكە الۋ كەشى ۇيىمداستىرىلادى. كوزكورگەن ارىپتەستەرى، كينوگەرلەر قاۋىمى ەستەلىكتەر ايتادى. بار بولعان-بىتكەنى سول عانا. سۋرەتكەردىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا دا ەكى جىل قالدى. مىسالى، سوعان وراي تەلەارنالار مەن ەلىمىزدىڭ ءىرى قالالارىنداعى كينوتەاترلاردان كينولارىن كورسەتىپ، ابدوللا قارساقبايەۆ فيلمدەرىنىڭ اپتالىعىن وتكىزۋگە، ول تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، ەسىمىن ەستە قالدىراتىنداي باسقا شارالار ۇيىمداستىرۋعا نە كەدەرگى؟!
توپ جارعان تالانتتىڭ وزىنەن ارتىقشىلىعىن كورە الماۋ، جەتىستىگىن قىزعانۋ، كوپە-كورنەۋ قىساستىق جاساۋ قاي كەزدە دە بولعان. مىسالى، ءوز جۇمىسىنا ءوزى يەگەرشىلىك جاساپ، زەينەتىن كورۋ، شىعارماشىلىعىنىڭ قۋانىشىنا بولەنۋ باقىتىنان قاعىلعانى ءوز الدىنا، ابدوللا اعا تۇسىرسەم دەپ ارمانداعان تالاي دۇنيەسىن تۇسىرە الماي كەتتى. جانە ول قانداي دۇنيەلەر ەدى دەسەڭىزشى! اباي، شوقان، قۇلاگەر!.. تاعىسىن-تاعىلار... وسى ورايدا، رەجيسسەردىڭ كينوداعى وكىل بالاسىنىڭ ءبىرى، اكتەر، رەجيسسەر بولات قالىمبەتوۆتىڭ «ابدوللا اعا تۋرالى ەستەلىك كىتاپ جازسام دەگەن ويىم بار. ۋاقىتى كەلگەندە مەن ول كىسى تۋرالى باسقا دا كوپتەگەن شىندىقتى ايتامىن» دە ارا-تۇرا قۇلشىنىپ قوياتىنى بار.
ءبىر انىعى، دارا دارىن، قولتاڭباسى ايقىن قايتالانباس سۋرەتكەر بولا تۇرا، ول كىسىنىڭ ارا-اراسىندا جاي عانا دۋبلياجبەن اينالىسىپ نەمەسە جاس رەجيسسەرلەرگە كومەكتەسىپ ءجۇرىپ قالعان كەزدەرى كوپ بولعان. وزىندىك «مەنىن» دالەلدەي وتىرىپ، ابدوللا اعانىڭ ماڭايىنداعىلارمەن كوپ پىكىرتالاسقا تۇسكەنىن، قايشىلىقتارعا بارعانىن قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قۇمان تاستانبەكوۆ تە كەزىندە راستاعان. عاني-قۇماننىڭ ايتۋىنشا، شەن-شەكپەندىلەر ابدوللا اعادان قاتتى تايسالعان كورىنەدى. ويتكەنى ول كىسى قانشاما ادامنىڭ، قانداي جيىننىڭ ورتاسىنان بولسىن سۋىرىلىپ شىعىپ، بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەستەن، اقتى – اق، قارانى – قارا دەپ، تۋراسىن ايتقان.
وسىنداي تىك مىنەزدى، بىربەتكەي، ءبىراق ىشكى جاندۇنيەسى سونشالىقتى قورعانسىز، بالا كوڭىلدى ابدوللا اعانىڭ شەنەۋنىكتەرمەن قانشالىقتى پىكىرى ۇيلەسپەسە، قاراپايىم حالىقپەن، كىشكەنتاي بالالارمەن سونشالىقتى ءسوزى جاراسىپ جۇرە بەرەتىن. تۋعان حالقىنىڭ تاريحىن، ادەت-عۇرپىن، ءداستۇرىن، مادەنيەتىن تەرەڭ بىلەتىن ول، كينو تۇسىرە بارعان جەرىندە اۋىل اقساقالدارىمەن ەتەنە جاقىن تۋىسىنداي ارالاساتىن، سىيلاساتىن. ال ءوز ارىپتەستەرىنىڭ ىشىنەن ابدوللا اعا كەنەنباي قوجابەكوۆ پەن نۇرمۇحان ءجانتوريندى جانە نۇرعيسا تىلەندييەۆتى ەرەكشە دوس تۇتقان، قۇرمەتتەگەن. بىلەتىندەر ابدوللا اعانىڭ ومىردەن وتەرىنەن ەكى كۇن بۇرىن «قيلى كەزەڭنىڭ» جاڭا رەداكسياسىمەن جان-جاقتى جۇمىس ىستەگەنىن، ال تۋرا قايتىس بولاتىن كۇنىندە كەنەنباي دوسىنا قوناققا بارعانىن ايتادى. ۇيىنە كەلگەن سوڭ كەشكە قاراي دالاعا شىققان. ءسويتىپ، ءۇي الدىنداعى ورىندىقتا وتىرعان كۇيى... ءجۇرىپ كەتكەن... نەبارى 56 جاسىندا. جۇبايى كلارا ابدوللا اعانىڭ كەي-كەيدە «باسىم كينوعا تولىپ كەتتى...» دەپ، ءبىراز ۋاقىت ەشتەڭە ويلاماۋعا، دەمالۋعا تىرىساتىن كەزدەرى بولاتىنىن ايتقان-دى.
شىندىعىندا، ابدوللا اعا ومىردەن دە باسى كينوعا تولى كۇيىندە وتكەن سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. قالاي دەگەنمەن دە، وسىناۋ عاجاپ سۋرەتكەردى بۇگىندە بۇكىل الاش بالاسى، جالپى، الاش جۇرتى ساعىنىپ جۇرگەنى انىق.