ۇلتتىق قۇندىلىق
توي-تومالاققا، قوناققا جينالساق، قۇر قول بارا المايمىز. ۇيگە مەيمان كەلسە دە، «قۋىس ۇيدەن قۇر شىقپا» دەپ سىي-قۇرمەت كورسەتۋ - قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەت. ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ تۇسىنىگىندە سىيلىق بەرۋ – سوزبەن ايتىپ جەتكىزە المايتىن ىستىق ىقىلاستىڭ، سۇيىسپەنشىلىكتىڭ، قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. ال يسلام دىنىندە عۇلامالار «ادامعا سىيلىق بەرىپ قۋانتۋ – اللانى ءسۇيسىندىرىپ، قۋانتۋمەن تەڭ» دەيدى.
قازاق – سىيلىق بەرۋدى ەرەكشە جاقسى كورەتىن، كوڭىلى دارحان جومارت حالىق. ءسۇيىنشى جاڭالىق اكەلگەن ادامعا استىنداعى اتىن سىيلاپ جىبەرەتىن، كورىمدىككە تاي اتايتىن، ۇيىنە جيەنى كەلسە، بوتا-تايلاق بايلايتىن اتا-بابالارىمىز بىر-بىرىنە سىي-قۇرمەت كورسەتۋدەن الدىنا جان سالماعان.
قازىرگى الەۋمەتتىك جەلىلەر دامىعان زاماندا جۇرت بەرگەنىن دە، العانىن دا جارياعا جار سالىپ كورسەتىپ جاتادى. اسىرەسە، ميلليونداعان وقىرمانى بار بلوگەرلەر مەن تانىمال ادامدار جاقىندارىنا كولىك، قاجىلىققا جولداما، برەندتىك بۇيىمداردى سىيلاپ جارىسقا ءتۇسىپ جاتقانداي كورىنەدى. شاما كەلگەن جاقسى-اق، ارينە، ءبىراق اسىل دىنىمىزدە سىيلىق بەرۋدىڭ دە ءوز ادەبى بار.
سىيلىق بەرۋ ادەبى
- وزىڭىزگە بەرىلگەن سىيلىقتىڭ قۇنى مەن ساپاسىنا قاراماستان قابىل الۋ. شىنايى ىقىلاسپەن سىيلىق بەرگەن ادامنىڭ قولىن قايتارۋ دۇرىس ەمەس.
- سىيلىق بەرىلگەن كەزدە سىيلاعان ادامعا ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ. سىيلىق بەرۋشى ۋاقىتىن ءبولىپ، اق پەيىلىمەن سىيلاعان دۇنيەنى قابىلداعاننان كەيىن العىس ايتۋ. سىيلىقتى بەرۋشىنىڭ كوزىنشە ءبىر بۇرىشقا ىسىرا سالماي، بۇل سىيلىقتىڭ وزىنە پايدالى بولعانىن، قاجەت ەكەنىن ايتۋ دا مادەيەتتىلىككە جاتادى.
- سىيلىق كەيدە ءبىر ادامعا، كەي جاعدايدا ءبىر توپ ادامدارعا ارنالۋى مۇمكىن. ەگەر توپتىڭ ءبىر مۇشەسىن سىيلىق بەرۋ ارقىلى قۋانتىپ، قالعان مۇشەلەرى ونداي ءىلتيپاتقا يە بولماسا، توپ اراسىندا ءدۇردارازدىق جانە وزىنە قاتىستى نارازدىق تۋدىرۋى مۇمكىن. سونداي-اق، سىيلىقتىڭ ساپاسىنا دا ءمان بەرىلگەنى ابزال.
- سىيلىق ءبىر ادامنان ەكىنشى ادامعا سىي رەتىندە تارتىلعان كەزدە، ونىڭ جەكە مۇلكى بولىپ سانالادى. كەيبىرەۋلەر بەرگەن سىيلىعىنا وكىنىپ، قايتارۋىن تالاپ ەتىپ جاتاتىن كەزدەرى بولادى. بۇل ءىس، البەتتە، مادەنيەتتى ادامنىڭ ارەكەتىنە جات قىلىق.
- سىيلىق العان ادام اركەز وزىنە سىيلىق جاساعان ادامدى ۇمىتپاي، رەتى كەلگەن كەزدە سىيلىق جاساۋعا تىرىسقانى ءجون.
- سىيلىق بەرگەندى مىندەتسىنىپ، كەيىن سول ادامنان وزىنە قاجەتتى زاتتى الۋ نەمەسە ءىسىنىڭ العا باسۋى، قىزمەتىنىڭ العا باسۋىن كوزدەۋ قايتارىمىن كۇتۋ دۇرىس ەمەس.
- ءار ادامنىڭ تالعامى بولەك، اركىمنىڭ ءسۇيىپ ىشەتىن اسى، اسا قاجەتتى ۇناتقان زاتى بولۋى مۇمكىن. سىيلىق سىيلار كەزدە ادامنىڭ جاسى، ەرەكشەلىگى، تالعامى ەسكەرىلگەنى ابزال. مىسالى، جاسى ۇلعايعان ايەلگە كوسمەتيكالىق زات سىيلاۋ - ابەستىك.
سىيلىق بەرۋگە بايلانىستى ۇلتتىق داستۇرلەر
«قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى» ەنسيكلوپەدياسىندا سالت-داستۇرىمىزدەگى سىيلىق بەرۋگە بايلانىستى جول-جورالعىنىڭ الۋان ءتۇرى كورسەتىلگەن. مىسالى، بايعازى، بازارلىق، باۋتاعار، كادە، بەتايعاق، كورىمدىك، ءسۇيىنشى دەگەن سەكىلدى جورالعىلاردىڭ ءتىزىمى جالعاسا بەرەدى. وسىلاردىڭ ىشىندە كادەگە توقتالساق.
ايتتا، ويىن-تويدا تاعى سول سياقتى مەيرامداردا بەرىلەتىن سىيدى نەمەسە الىمدى «كادە» دەپ اتايدى. كادە – ويىن-تويداعى، اسىرەسە، قۇدالىق، كەلىن ءتۇسىرۋ كەزىندەگى ءسالت-داستۇردىڭ اسەم ءبىر كورىنىسى. ونى سۇراۋعا، تالاپ ەتۋگە اركىمنىڭ حاقى بار. كادە جاساماۋ – ءداستۇردى سىيلاماۋ، ياعني ەل زاڭىن بۇزۋ دەگەن ءسوز. ۇلت مادەنيەتىندە كادە تۇرلەرى وتە كوپ جانە ونىڭ ەرەجە، جولى، زاڭى بار. ونى بۇزۋعا بولمايدى. كادەگە توقتاۋ جوق، دالەل جۇرمەيدى، ءسوز وتپەيدى. كادە بەرۋ - مىندەت. ويتكەنى، جازىلماعان زاڭىمىزدا «ات ولسە دە، كادە ولمەيدى» دەگەن اتالى ءسوز بار.
توي كادەلەرى
تويباستار، ايتتىق، مۇشە سۇراۋ، كورىمدىك، جىرتىس، سارقىت سەكىلدى كادەلەردىڭ ءبارى سىيلىق بەرۋگە بايلانىستى. تويدىڭ تۇرلىلىگىنە بايلانىستى كادەلەر دە بىرنەشەگە بولىنەدى.
قۇدالىق كادەلەرى – قارعىباۋ، شەگە شاپان، قالىڭمال، ءولى-تىرى، باتا اياق، توي مالى، اتبايلار، قۇيرىق-باۋىر، ساندىق اشار، شاي قۇيار، قۇدا تارتار، تاباققا سالار، وتقا قۇيار، تۇيەمۇرىندىق، قوساقباس، كەبىس سالار، قۇدا اتتاندىرار، ت.ب.؛ كۇيەۋ كادەلەرى – ەسىك اشار، ەنتىكپە، بالدىز كورىمدىك، كۇيەۋ تاباق، ءسۇتاقى، اتبايلار، بوساعا اتتار، ساۋكەلە بايعازى، جەڭگەتاي، شىمىلدىق بايلار، وتاۋ جابار، قىز كوتەرەر، ارقا جاتار، قالىڭدىق ويناۋ، قول ۇستاتار، شاش سيپاتار، كورپە قيمىلداتار، يت ىرىلداتار، «كەمپىر ءولدى»، باقان سالار، مويىن تاستار، قىز قاشار، ءىلۋ، كوپشىك قىستىرار، كۇيەۋ اتتاندىرار، ت.ب.؛
بالاعا ارنالعان كادەلەر – ات قويۋ، كىندىك كەسەر، بەسىككە سالۋ، قىرقىنان شىعارۋ، تۇساۋكەسەر، كورىمدىك، ت.ب.؛
قازا كادەلەرى – ساداقا، جىرتىس، ارۋلاۋ، قابىرشى كادەسى، كيىم بەرۋ، دۇعا وقىتۋ، ت.ب.
كورىمدىك: جاڭا تۋعان بالاعا، جاس كەلىنگە، بوتاعا، تاعى باسقاعا العاش كورگەن ساتتە كورىمدىك سۇراۋ - حالىقتىڭ ەجەلگى جانە لايىقتى ءداستۇرى. مۇنىڭ ماڭىزى ادال نيەت، ەرەكشە ىقىلاستىڭ ءبىر بەلگىسى، كوز تيۋدەن ساقتانۋدىڭ ىرىمى تۇرىندە سيپاتتالادى. بايعازى مەن كورىمدىك - ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. كورىمدىك ادامعا، جاندىعا بەرىلسە، بايعازى كوبىنەسە جانسىز دۇنيەلەرگە قاتىستى ايتىلادى.
قالاۋ: بىرەۋدىڭ جاقسى زاتىنا، مۇلكىنە كوڭىلى كەتكەن ادام سول ۇيگە بارىپ قالاۋ قالايدى. ول ءۇشىن الدىمەن ءۇي يەسىنىڭ ۇلىنا قامشى، قىزىنا القا، بىلەزىك سياقتى باعالى زات سىيلايدى. قوناعىنىڭ ەمەۋرىنىن بايقاعان وتاعاسى ونى اتتاندىرار الدىندا «قالاۋىڭدى ايت» دەيدى. قوناق قالاعان مال-مۇلكىنىڭ اتىن اتايدى. قازاق سالتى قالاۋدى ءسوزسىز ورىنداۋعا مىندەتتەگەن. سوندىقتان ءۇي يەسى قوناعىنىڭ كوزدەگەن قالاۋىن ريزالىقپەن بەرەدى. قالاۋشى كىمنەن، نە قالاۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ، كوڭىلىنىڭ قالىپ قويماۋ جاعىن ەسكەرىپ وتىرعان.
تاقىرىپقا وراي:
اسىل بايدارالى، ەتنوگراف: سىيلىق بەرۋدىڭ دە ءجونى بار
قازاق قوعامىنىڭ ءسالت-داستۇرى مەن عۇرپىندا سىيلىق بەرۋدىڭ، قۇرمەتتى ادامنىڭ يىعىنا شاپان جابۋدىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. اتا-بابالارىمىز شاپاندى كولدەنەڭ كوك اتتىعا ەمەس، ەلىنە سىيلى، حالقىنا قالاۋلى جاندارعا بەرگەن، يىعىنا شاپان جاباتىن ادامنىڭ تىلەگىنە، پەيىلىنە دە زەر سالعان. ءبىز ءتىپتى شەتەلدىك دجەكي، نيكولاس كەيدجگە، فرانسيانىڭ بۇرىنعى پرەزيدەنتى فرانسۋا
وللاندقا، بوكسشى مايك تايسوننىڭ جانە رەسەيدىڭ رەپ ورىنداۋشىسى تيماتيگە دە قازاقتىڭ شاپانىن جاپتىق ەمەس پە؟ ۇلتتىق كيىمدەرىمىزدى الەمگە ايگىلى تۇلعالاردىڭ كيگەنى كەرەمەت، مۇنىڭ ەش ابەستىگى جوق. ءبىراق ءوز باسىم، قازىرگى زاماندا حالقىمىز توي-تومالاقتاردا بىر-بىرىنە ەشكىم كيمەيتىن قىرعىزدىڭ شاپانىن جابۋ، بازاردا تولىپ تۇرعان ۇساق-تۇيەك سىيلىقتاردى بەرۋى ارتىق شىعىن دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىر ساندىقتان ەكىنشى ساندىققا كوشىپ جۇرەتىن شاپانداردى، كيىتكە ارنالعان كيىمدەردى ەشكىم كيمەيدى. ال ديزاينەرلىك ۇلتتىق كيىمدەردى الۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ شاماسى كەلە بەرمەيدى. قىتايدىڭ تۇككە جارامايتىن پلاستماس ىدىستارى مەن تويباستارعا سالىناتىن شۇرىم-بۇرىم كادەسىيلارىن الماعانىمىز جاقسى دەپ ويلايمىن. سىي-قۇرمەت كورسەتۋدە ادامداردىڭ بىرىنەن-بىرى قالمايىن دەپ قارجىسىن جوقتان وزگەگە جۇمساۋى نەمەسە داراقىلانىپ قىمبات سىيعا جۇگىرۋى دۇرىس ەمەس. سىي-قۇرمەت كورسەتۋدىڭ دە ءوز ءجونى بار.