نە بايقادىڭىز؟
بالۋان شولاق اتىنداعى سپورت سارايىنىڭ ماڭدايشاسىناونىڭ سۋرەتىن جاپسىرۋدىڭ ءجونى بار ما ەدى؟!
بۇگىندە الماتىدا جانە باسقا قالالارىمىزدا شەتەلدىك «KFC» كومپانياسىنىڭ جارناماسى ۇيرەنشىكتى كورىنىس. بۇل كومپانيانىڭ نەگىزىن حارلاند ساندەرس دەگەن ادام قالاعانىمەن، كەيىن كاسىپورىن قولدان-قولعا ءوتىپتى. ءبىراق ون ءبىر ءتۇرلى دامدەۋىشتەن تۇراتىن قوسپانى ويلاپ تاپقان ساندەرستىڭ سۋرەتى، اۋەلگى شارت بويىنشا، فيرمانىڭ تاڭباسىندا (لوگوتيپىندە) قالا بەرمەك. الپاۋىت تاماقتاندىرۋ جۇيەسىنىڭ مەيرامحانالارى الماتىدا عانا توعىز جەردە ەلدىڭ توعىن باسادى ەكەن. ءبىراق ءبىزدى ويلاندىراتىنى، اسقازاننىڭ قامى ەمەس. ساقالدى شالدىڭ جارناما سۋرەتىن (لوگوتيپىن) قولدانۋداعى تالاپسىزدىق پەن تالعامسىزدىق. اقشاعا باس ۇرعان كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ «قازانشىنىڭ ەركى بار، قايدان قۇلاق شىعارسانىڭ» كەبىن كيگەن كىساپىر كەيپى جيرەندىرەدى.
«كەنتۋككيدە قۋىرىلعان تاۋىقتان» كوز سۇرىنەدى
«KFC» كومپانياسىنىڭ اعىلشىنشا قىسقارعان اتاۋىنىڭ تولىق ماعىناسى «كەنتۋككيدە قۋىرىلعان تاۋىق» دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل – «قاناتتى تۇلىكتىڭ» ەتىنەن باپتاپ، سان الۋان اس ءمازىرىن ۇسىناتىن مەيرامحانالاردىڭ حالىقارالىق جۇيەسى. جەر ءجۇزىن شىرماپ تاستاعان «ورمەك» يەسىنىڭ ورتالىعى اقش-تىڭ كەنتۋككي شتاتىنىڭ لۋيسۆيلل قالاسىندا «قورازدانادى». سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا «KFC»ء-دىڭ 800 مىڭنان استام قوعامدىق تاماقتاندىرۋ ورىندارى الەمنىڭ 130 ەلىندە «ۇيا» سالعان.
شىنىندا دا قازانشىنى بەتىمەن جىبەرسەڭ، «ءىشىڭ ءتۇيىلىپ، ۇشىنباق» تۇگىلى، ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى «تانىماي» قالۋىڭ وپ-وڭاي. قاي نارسەنىڭ بولسىن، ءاسىلى ءجون-جوسىعى بار ەمەس پە؟ ماسەلەن، الماتىنىڭ اباي داڭعىلىنداعى ساقالدى شالدىڭ الاشاداي سۋرەتى «كوزگە شىققان سۇيەلدەي». مۇنداي «قوناقجايلىقتىڭ» سىرى دا ەل-جۇرتقا جاقسى ءمالىم: اقشاعا ارانىن اشقانداردىڭ ارام «سىباعاسى» جۇرەك اينىتادى. وعان دا تالاي كۋا بولعانبىز. سوناۋ 90-ىنشى جىلدارى امەريكا مەن ەۋروپادان قاڭعىپ كەلگەن، ءوز ەلىندە قارىزعا بەلشەسىنەن باتىپ، كەنەپ شالبار كيگەن «كاسىپكەرلەردىڭ» الدىندا قۇرداي جورعالادىق. جاڭاعىلاردى، بەينەبىر، ۇلكەن بيزنەس يەسى سەكىلدى قولپاشتاعانىمىز دا ەسىمىزدە. بۇل سويتسەك...
«قوسىمشا قۇننىڭ» جاڭا ءتۇرى
شەتەل «بيزنەسمەندەرىنىڭ» كوپشىلىگى مەملەكەتتەن نەسيە الىپ، ءوز جەرىندە «شوڭقيعان» شارۋاسىن مۇحيت اسىپ، دوڭگەلەتىپ اكەتۋدەن ۇمىتتىلەر بولىپ شىقتى. كاپيتاليزمنىڭ نەگىزگى زاڭى – قوسىمشا قۇن زاڭىن جاپ-جاقسى مەڭگەرىپ، الاقاندارىن ىسقىلاپ جەتكەن بەتتەرى ەكەن. وندايلار جالدامالى جۇمىسشىنىڭ جاڭاعى – «اقى تولەنبەگەن ەڭبەگىنىڭ «جەمىسىنە» (قوسىمشا قۇن) جالاڭداپ تۇردى. الايدا، «قوسىمشا قۇننىڭ» كاپيتال دۇنيەسى مەن بىزدەگى ايىرماسى جەر مەن كوكتەي. ولاي بولسا، شوقشا ساقال ساندەرستىڭ سۋرەتى ايتپاق ويىمىزدىڭ تامىزدىعى عانا. ارينە، ول دا قابا ساقال ماركس اشقان «قوسىمشا قۇن» زاڭىنىڭ ارقاسىندا جۇمىسشىنىڭ ماڭداي تەرىن سورعالاتا سىعىپ، پايدا تابۋدىڭ نەبىر ءايلا-تاسىلىن مەڭگەرگەن كاسىپكەر.
سونىمەن، بالۋان شولاقتاي قازاقتىڭ ۇلى پەرزەنتىنىڭ ەسىمىن يەلەنگەن سپورت سارايىنىڭ ماڭدايىنا ساقالدى شالدىڭ سۋرەتىن جاپسىرۋدىڭ ءجونى قايسى؟! ءتىپتى، كومپانيا لوگوتيپىنىڭ كولەمى الدىن الا كەلىسىلۋى كەرەك ەمەس پە؟ ايگىلى اسپازدىڭ اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ داڭعىلىنا قاسقايا قاراپ، «كوكىرەك كەرۋىنىڭ» سەبەبى دە تاعى سول «قوسىمشا قۇننىڭ» سالدارى. وركەنيەتتى كاپيتال الەمىندە «قوسىمشا قۇندى» ءابسوليۋتتى جانە سالىستىرمالى جولدارمەن قالتاعا باسادى. اتاپ ايتقاندا، بىرىنشىسىندە، اقى تولەنبەيتىن ۋاقىتتى ۇزارتۋ، ال ەكىنشىسىندە جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن اقى تولەنەتىن ۋاقىتتى قىسقارتۋ ارقىلى قول جەتەدى.
ال بىزدە بولسا، «قوسىمشا قۇننىڭ» ءۇشىنشى – «جەمقورلىق» ءتۇرى «دەرتكە» اينالدى. پايداعا شاش-ەتەكتەن باتۋدىڭ جاڭا ءتۇرىن ويلاپ تاپقان شەتەلدىك جانە وتاندىق كاسىپكەرلەردىڭ «ىسكەرلىگى»، ءتىپتى قابا ساقال كارلدىڭ «قوسىمشا قۇن» زاڭىن «شاڭ قاپتىرعانداي». بۇدان بىلاي اقى تولەنەتىن نەمەسە تولەنبەيتىن ۋاقىتتى تيىسىنشە ۇزارتۋ مەن قىسقارتۋ ءۇشىن اۋرەگە ءتۇسۋ قاجەت بولماي قالدى. بىزدە، جەر قويناۋىنىڭ «ەسەپسىز» بايلىعىن نەمەسە بيۋدجەت قارجىسىن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ، كومەيدەن اسىرۋدىڭ (ولە جەگەنشە، بولە جەۋدىڭ) نەبىر جىمىسقى ارەكەتى ىسكە استى. وسىلايشا «قوسىمشا قۇننىڭ» جاڭا ءتۇرى، ياعني ءۇشىنشى – «جەمقورلىق پەن پاراقورلىق» كەكىرىك اتتى.
- كۇنى كەشە عانا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنە بەرگەن ەسەبىندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس قىزمەتىنىڭ باسشىسى كەلتىرگەن دەرەكتەر ەرىكسىز جاعاڭدى ۇستاتادى. ۇرلىققا قۇرىلعان «جابايى» كاپيتاليزمنىڭ قۇبىجىق سيقى جۇرەك اينىتارلىق. ەگەمەندىكتىڭ اۋەلگى 30 جىلىنداعى «قوسىمشا قۇننىڭ» سىبايلاستىق «باعىن اشقان» جاڭا – «جەمقورلىق» ءتۇرىنىڭ توناۋشىلىق پەن قيراتۋشىلىق ارەكەتى جويقىن. ونىڭ ەكونوميكالىق زاردابى ءوز الدىنا، جاس ۇرپاقتى «ەلىكتىرىپ»، تەرىس جولعا يتەرمەلەيتىنى الاڭداتادى. وتكەن قىستا ەكىباستۇزدا بولعان اپاتتى جاعداي دا حالىقتى باسىپ، جانشىعان وليگارحتار مەن ولارمەن «ارىپتەس» شەنەۋنىكتەردىڭ «قوسىمشا قۇندى» اسا «شەبەر» مەڭگەرگەنىن كورسەتتى.
«الاعان قولىم – بەرەگەن» قاعيداتى
جەڭ ۇشىنان جالعاسقان سىبايلاستار ەسەپسىز بايلىققا كەنەلدى جانە مايلى قاسىقشا جىلپىلداپ، تالتاڭ-تالتاڭ باسادى. سوندا قاتارداعى حالىقتىڭ ورتا قۇرساق كۇن كەشىپ، ايازدا دىردەك قاققانىنىڭ وبالى كىمدە؟! تاپقان تابىسى كۇندەلىكتى ىشىپ-جەمىنەن اسپاي، پاتەر جالداعاندار مەن لاشىق پانالاعانداردىڭ وبالىن كىم ويلايدى؟ ءورت «جالماعان» بۇلدىرشىندەر مەن وزىنە-وزى قول سالعان جەتكىنشەكتەردىڭ قاسىرەتىن كىم كوتەرەدى؟ وسىلاي بولارىن، وكىنىشكە قاراي، جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى بىلمەدى ەمەس. حالىق مەنشىگىندەگى جەر قويناۋىنىڭ بايلىعىن «ۇرى مەن جەبىر» وتىز جىل بويى «باۋىرىنا باسىپ، التىن جۇمىرتقانى» ەمىن-ەركىن شايقادى.
قاراعاندى كەنشىلەرىنىڭ باسىن تورلاعان بۇلتتىڭ سەيىلمەي تۇرعانى سول سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سالدارى ەكەنى داۋسىز. ۋىستاپ «اساتۋ» مەن قالتاعا باسۋدىڭ نەبىر ءايلا-تاسىلىن مەڭگەرگەن اشقاراق «كومەيلەردى» شومىشتەن قاعىپ، شاشالتۋعا ەشكىمنىڭ قاۋقارى جەتپەدى. ەبىن تاۋىپ، ەكى اساۋ قالىپتى نورماعا اينالدى. ءتىپتى، قىزمەت الامىن دەسەڭ، ءوزىڭ دە جەپ، «كوكەڭە» دە اساتا ءبىلۋ «قوسىمشا قۇن» تابۋدىڭ تالابىنا اينالدى.
قىسقاسى، «الاعان قولىم – بەرەگەن» قاعيداتىن مەڭگەرگەندەر بيزنەستە «شورتانشا» ءجۇزىپ، «مالتي بىلمەيتىندەر جاعالاۋدا شورشىپ» جاتتى. كەيبىر مەكەمە مەن كاسىپورىن باسشىلارى «قاقپانعا تۇسسە»، بۇعان ولاردى «قامشىلاپ، ارانداتقان» جوعارىداعى «قامقورشىلارى» كىنالى ەكەنى ايدان انىق. ەڭ ماسقاراسى، جاڭا وليگارحتار مەن ولاردىڭ سىبايلاستارى وزدەرىنىڭ اقشامەن ارباپ، تىم ارزانعا العان كاسىپورىننىڭ عانا يەسى ەكەنىن مۇلدە ەستەن شىعاردى. ولار جەر بايلىعىنىڭ حالىقتىڭ مەنشىگى ەكەنى تۋرالى مەملەكەتىمىزدىڭ نەگىزگى زاڭى – كونستيتۋسيامىزعا جازىلىپ قويىلعان اينىماس قاعيداعا پىسقىرعان ەمەس. سەبەبى، زاڭ مەن ادام قۇقى دا جاڭاعى «جايىن اۋىزدارعا» جۇتىلىپ، بويىنا سىڭە بەرسە، وزەۋرەمەگەندە ءقايتسىن؟!
ەڭ وكىنىشتىسى، ادىلەتتى قازاقستانعا باعدار ۇستاعان كەزدە دە وندايلار ءالى دە حالىق قازىناسىن، اكەسىنەن مۇراعا العانداي، وڭدى-سولدى شاشۋدان دامەلى. جەر استىنان قازىپ، ياكي «سورىپ» الادى دا وزدەرىنىڭ قالاۋىنشا ساتىپ، تاراتا بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى از دەسەڭىز، «ۇرىلار» شيكىزات ءۇشىن مەملەكەتكە جارىتىپ اقى دا تولەمەيدى ەكەن. ءتىپتى، ءتيىستى سالىقتان دا جالتارىپ، تاپقان تابىسى ءۇشىن حالىققا «تارىداي سىباعاسىن» دا قيمايدى. ماسەلەن، ەلەكتر قۋاتى ءۇشىن حالىقتىڭ دا، كاسىپكەرلەردىڭ دە ءتيىستى مولشەردەن ەكى نەمەسە ءۇش ەسە كوپ تولەپ كەلگەنى جاقىندا عانا ءمالىم بولدى. ال بيتكوين شىعاراتىن ماينينگ فيرمالارىنىڭ ءجون-جوسىقسىز پايدالانۋىنان جارىقتىڭ ءجيى ءوشۋى ۇيرەنشىكتى جاعدايعا اينالدى.
قوسىمشا قۇننىڭ» جاڭا – «جەمقورلىق/پاراقورلىق» ءتۇرىن اشقان سىبايلاستاردىڭ وزدەرى دە، ورتاداعى دەلدال «قىزىمكالارىنىڭ» دا پايداعا اۋزى-مۇرنىنان شىققانشا كەنەلۋىنىڭ دەرەكتەرى تولىپ جاتىر. بارلىق پايدا جالعان «ءوندىرۋشى» مەن تۇتىنۋشىنىڭ اراسىنداعى الىپساتار دەلدالداردىڭ جۇتقىنشاعىنان اسىپ، قۇمعا سىڭگەندەي زىم-زيا. «قوسىمشا قۇننىڭ» جاڭا ءتۇرىن ويلاپ تابۋ قابا ساقال ماركستىڭ تەوريالىق مۇراسىن دامىتقان شوقشا ساقال لەنيننىڭ دە قولىنان كەلمەگەن ەدى. ال ءسوسياليزمنىڭ نەگىزگى زاڭىنىڭ قۇر تىلەكتەن اسپاي قالعانىن بىلەمىز. اتاپ ايتقاندا، ماركس عىلىمي نەگىزدەگەن، لەنين دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن ءسوسياليزمنىڭ نەگىزگى زاڭى – «قوعامنىڭ بارلىق مۇشەسىنىڭ ءال-اۋقاتى مەن جان-جاقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ» زاڭى بولاتىن. جاڭاعى جالاۋلاتقان ۇراندى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تابىس تابۋدىڭ ماركستىك «قوسىمشا قۇن» سەكىلدى ناقتى تەگەرشىگى جوق ەكەنى كوزگە وتتاي باسىلادى.
كەزىندە الماتىداعى جوعارى پارتيا مەكتەبىنىڭ تىڭداۋشىسى رەتىندە ءوزىمىز باسىمىزعا جاستانىپ وقىعان ماركستىڭ ەكى تومدىق «كاپيتالىنىڭ» كاپيتاليستىك قوعامعا ارنالعان ءبىرىنشىسى ايتارلىقتاي باۋراپ الاتىن. ءبىراق تاپ سول «كاپيتالدىڭ» سوسياليزمگە ارنالعان ەكىنشى تومى تەز جالىقتىرادى. بۇل دا ونىڭ قابا ساقال اۆتورىنىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن كاپيتاليستىك قوعامدى جاقسى ءبىلىپ، «ادام يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى» دەپ قيالداعان جاڭا قوعامدى جەتە بىلمەۋىمەن تۇسىندىرىلسە كەرەك.
الايدا، ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارىنا مەملەكەتتىك مەنشىكتى ەنگىزگەن، ادىلەتتىلىككە قول جەتەدى دەپ سەندىرگەن سوسياليستىك جۇيە اقىر-سوڭى قۇردىمعا كەتتى. دەموكراتيانى «ءبىر ورتالىققا باعىنۋ مەن تەمىردەي ءتارتىپ» دەپ، جاريالىلىققا «تۇمىلدىرىق» كيگىزگەن قوعامنىڭ حالىقتى قانشالىقتى ازاپقا سالعانىن ەگەمەن ەل بولعان سوڭ عانا بىلدىك. سوعان دا قاراماستان كەيبىرەۋدىڭ ادامدى «ءقىزىلسوز» ۇراندارمەن ارباپ، «نۇرلى بولاشاقپەن» ەمەكسىتكەن كەڭەستىك كەرتابان كەزەڭدى اڭساپ، «ول دا تاريح قوي» دەپ مۇلايىمسىگەنى وكىنىشتى-اق! تاريحتىڭ دا قازاققا كەرەگىن الىپ، زارارىن ۇمىتۋدىڭ قاجەتى وندايلاردىڭ ميىنا دا كىرمەيدى. كومسومولدىڭ تۋعان كۇنى مەن قازان توڭكەرىسىن ساعىنىپ، ءالى دە بولسا ءبىرىن-بىرى قۇتتىقتاۋدى ۇمىتپاي جۇرگەندەر دە سولار. داۋاسىزعا نە شارا؟!