· سۇحبات
كوشپەلى قازاق داستۇرىندەگى بەكزات ونەر – قۇسبەگىلىك ءقازىر جاندانىپ كەلەدى. حالقىمىز ءتورت مەزگىلدىڭ بارىندە اڭعا شىعا بەرمەگەن. كۇز كەلىپ، كۇن سۋىتىپ، اڭنىڭ ءجۇنى ابدەن قالىڭداعان كەزىن كۇتكەن. اسپان سەرىسىنە بالايتىن قىران قۇستى باۋلىپ، بابى كەلگەن ساتىندە عانا اڭعا سالعان. سول قانسوناردىڭ مەزگىلى تۋىپ، ساياتشىلىقتىڭ قىزىعى باستالدى. ءقازىر جەر-جەردە اڭشىلىق پەن قۇسبەگىلىكتى كاسىپ ەتكەندەر قانسونارعا شىعىپ، سايات جاسايدى. رەسپۋبليكالىق، حالىقارالىق قۇسبەگىلەر جارىستارى كۇز بەن قىس ايلارىندا ۇيىمداستىرىلادى. قانسوناردىڭ مەزگىلىندە تەكتى ونەردىڭ جاناشىرى، «قىران» فەدەراسياسىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى باعدات مۇپتەكەقىزىمەن سۇحباتتاسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
قازاقتىڭ برەندى
– «قىران» فەدەراسياسىنىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي؟ بيىلعى اتقارىلعان ىستەر تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز. ەلىمىزدەگى اقسۇيەك ونەردىڭ دامۋ بارىسىن ءسوز ەتسەك...
– فەدەراسيا قۇرىلىپ، بابالار ونەرىن ناسيحاتتاپ كەلە جاتقانىنا 20 جىلعا جۋىقتادى. 2005 جىلى «قىران» فەدەراسياسى قۇرىلىپ، سودان بەرى ءبىراز جۇمىس اتقاردى. فەدەراسيا اشقانداعى ماقساتىمىز – قۇسبەگىلىكتىڭ تاريحىن زەرتتەپ، جاستارعا ۇيرەتۋ جانە الەمگە تانىتۋ. وسى 20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىراز عىلىمي جوبا جازىلدى. قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك ونەرىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن تۇگەل قامتىعان كىتاپ-البوم جارىق كوردى. الدىنا ايقىن ماقساتتار قويىپ، سونى ورىنداۋ جولىندا ناقتى ىستەر اتقارىپ كەلەدى. اڭشىلىق ونەر ءالى دە دامۋ ۇستىندە. 80ء-شى جىلدارى ەلدە نەبارى ون شاقتى قۇسبەگى بولاتىن. بۇگىندە ولاردىڭ سانى 200-گە تاياپ قالدى. بۇرىندارى كەنجە قالعان باتىس وڭىردە – اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋدا، اقتوبەدە جاقسى قارقىنمەن دامىپ كەلەدى. دەگەنمەن، قۇسبەگىلىكتىڭ نەگىزگى مەكتەبى الماتى وبلىسىندا قالىپتاسقانى داۋسىز. قازاقستاندا ەشبىر جەردە بولماعان سوناۋ كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە ءبىر عانا سوگەتى اۋىلىنىڭ وزىندە 20-عا جۋىق بۇركىتشى بولدى. ەلىمىزدىڭ ءار وڭىرىنەن ولاردى ىزدەپ كەلىپ، ۇيرەنىپ كەتەتىن. مەن وسىنى جازىپ ءجۇرىپ، ۇلتتىق سپورت ءتۇرى رەتىندە ەرەجەسىن بەكىتكەننەن كەيىن بارلىق وبلىستا جاندانا باستادى. فەدەراسيا اۋەلگى ماقساتىنان تاڭعان جوق. قازاقتىڭ قۇسبەگىلىك قابىلەتىن ءالى دە جانداندىرىپ، جوعالتىپ الماۋ جولىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز.
«قىران» بىلتىرعا دەيىن ساياتشىلىق پەن قۇسبەگىلىكتى ناسيحاتتايتىن جالعىز فەدەراسيا بولاتىن. بىلتىر بەلگىلى قالامگەر باۋىرىمىز بەرىك ءۋاليدىڭ باستاماسىمەن ۇلتتىق سپورت قاۋىمداستىعىنا قاراستى «قۇسبەگىلىك» فەدەراسياسى قۇرىلدى. ال «قىران» فەدەراسياسى ءقازىر سونىڭ قۇرامىندا ءوزىنىڭ قىزمەتىن جاڭاشا جانداندىرىپ جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. ءبىر جەتىدەي بولىپ قالدى، استانادا باس قوسىپ جاتىرمىز. بيىل اتقارىلعان ىستەردى سارالاپ، كەلەسى جىلعى جوسپار بەلگىلەنەدى.
وسى جىلى «قۇسبەگىلىك» فەدەراسياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قۇسبەگىلەر اراسىندا ون شاقتى تۋرنير ءوتتى. سولاردىڭ ىشىندە ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى، الماتى وبلىسىندا وتكەن قۇسبەگىلىك مەكتەپتىڭ نەگىزىن سالۋشى، ايگىلى قۇسبەگى سارسەنبەك داۋلەتباقوۆتى ەسكە الۋعا ارنالعان تۋرنير. «ەسكىرمەيتىن ەسىمدەر» جوباسى اياسىندا ۇمىت قالعان اتاقتى قۇسبەگىلەرىمىزدى جاستارعا ۇلگى ەتۋ ماقساتىندا جارىستار ۇيىمداستىرىلدى. وتكەندە الماتى وبلىسى ەڭبەكشىقازاق اۋدانىندا «سونار» قۇسبەگىلەر جارىسىنىڭ 25 جىلدىعى اياسىندا وتكەن تۋرنير مەن الماتىداعى «قىران–2023» رەسپۋبليكالىق قۇسبەگىلەر دوداسىن ايتا كەتۋ كەرەك.
وڭىرلەردەگى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى مەكتەپتەرىنىڭ جانىنان ساياتشىلىقتى ۇيرەتەتىن بولىمدەر اشىلدى. الماتى وبلىسىنان باسقا تۇركىستان، اقمولا، قاراعاندى، جامبىل وبلىستارىندا قۇسبەگىلىك جاقسى دامىعان. الەم جۇرتشىلىعى قۇسبەگى قازاقتاردى مويىنداي باستادى. شەتەلدىك كينوگەرلەر ساياتشىلار تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر ءتۇسىرىپ، جۇرتتى تاڭقالدىرۋدا.
الماتى قالاسىندا كەلەسى جىلى 28 قاراشا – 2 جەلتوقسان ارالىعىندا ق ر سپورت كوميتەتىنىڭ كۇنتىزبەلىك جوسپارىنا سايكەس، ءداستۇرلى «قىران–2024» رەسپۋبليكالىق قۇسبەگىلەر ءتۋرنيرى وتەدى. الماتى قالاسىندا قىران قۇستارعا ارنالعان «قازاقتىڭ اڭشىلىعى» اتتى مۋزەي مەن اڭشىلىققا ارنالعان قۇرال-جابدىقتار جاسايتىن شەبەرحانا اشۋ جوسپاردا بار.
V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەندىلەر ويىندارى كەلەر جىلى وتەدى. تەك ەلىمىزدەن بۇركىت، قارشىعا، سۇڭقاردىڭ ءارقايسىسىنان ۇش-ۇشتەن قاتىسقاندا، جيىرمادان اسا قۇس قاتىسادى. سونىمەن قاتار، كوشپەندىلەر ويىنىنىڭ جالعاسى رەتىندە استانادا سول ۋاقىتتا قۇسبەگىلەردىڭ ءىى الەم چەمپيوناتىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
جىلدىڭ باستى سايىسى
– جاقىندا وسكەمەندە وتكەن «شىعىس سالبۇرىنى–2023» ءالى كوپتىڭ اۋزىندا ءجۇر. جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى، موڭعوليا، رەسەي مەن قىرعىزستاننىڭ سپورتشىلارى قاتىسقان حالىقارالىق ساياتشىلار سايىسى نەگە ءدال سول ايماقتا ءوتتى؟
– وسكەمەن قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇلان اۋدانىنداعى «شىعىس سالبۇرىنى–2023» حالىقارالىق قۇسبەگىلەر جارىسىنىڭ ءجونى بولەك. ەلدىڭ اۋزىندا جۇرگەنى بۇل تۋرنيردە دۇنيە جۇزىنەن مىقتى دەگەن بۇركىتشىلەر جينالىپ، ءداستۇرلى اڭشىلىق ونەرىن كورسەتتى. ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىنەن قولىنا قۇس قوندىرعان كاسىبي قۇسبەگىلەردىڭ ءبارى قاتىستى.
بۇل ايماقتىڭ تاڭدالۋىنىڭ ايتارلىقتاي قۇپياسى جوق. وبلىستىق اكىمدىك فەدەراسياعا سۇراۋ سالىپ، ءوتىنىش ءبىلدىردى. العاشقى جىلى جاقسى دەڭگەيدە وتسە، جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە سول ۋاقىتتا، سول ايماقتا وتكىزەمىز. بىرىنشىدەن، ءتۋريزمدى دامىتۋ ماقساتىندا، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن ىلگەرىلەتۋدە سول ايماق تاڭدالدى. ۇسىنىس وبلىس تاراپىنان بولدى.
سايىسقا قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، موڭعوليا مەن قىتايدىڭ ساياتشىلارى دا قاتىستى. بارلىعى 100-دەن اسا قۇسبەگى، 75 بۇركىت، 15 قارشىعا، 20 يتەلگى ب ا ق سىنادى. بارلىعى تۇعىردا جۇرگەن مىقتى قۇستار. قاتىسۋشىلار قۇستى قولعا شاقىرۋ، ەركىن ۇشىرۋ، بۇركىتتى شىرعاعا، قويانعا، تۇلكىگە سالۋ سىندى تالاپتاردى ورىندادى.
«قۇستى جيساڭ – بۇركىت جي...»
– اڭشى قۇستار تۋرالى اڭگىمەگە ويىسساق. قازاق جاراتىلىسىنان تەكتى قۇستاردى اڭعا سالعان. قۇستاردىڭ ءبارى اڭعا شىعا المايدى. فەدەراسيادا سۇرىپتالعان اڭشى قۇستار بار ما؟ قانسونارعا شىعىپ، قۇسبەگىلەردىڭ سايىسىنا قاتىسىپ جۇرگەن سايات قۇستارى تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز.
– اڭعا شىعاتىن قۇستاردىڭ ىشىندە قىران قۇستاردىڭ ورنى بولەك. قىران – كۇنگە قاراي تىكە ۇشاتىن جالعىز قۇس. ەشقانداي ادام بالاسى كۇنگە قاراي المايدى. ال ءبىزدىڭ قازاق دۇنيەنىڭ بارلىعىنا تىكە كوزقاراسپەن قاراعان. ءبىزدىڭ بۇكىل بولمىسىمىز قىرانمەن بايلانىستى. ارينە، كەز كەلگەن قۇستى اڭعا سالا المايسىڭ. قازاق حالقىنىڭ اڭشىلىق تاريحىندا وسى قىران قۇستاردىڭ قاتارىندا بۇركىت، سۇڭقار توبىنا جاتاتىن لاشىن، يتەلگى، سوسىن قارشىعا تەكتەس قۇستاردى اڭعا سالعان. بۇركىتتەر ءىرى اڭدارعا تۇسەتىن بولعان. قاسقىر مەن ايۋعا تۇسەتىن بۇركىتتەر، ارينە، ءتۇر-تۇلعاسى ەرەكشە، بابى كەلىسكەن بولۋى كەرەك. قازاقتىڭ «بابىن تاپساڭ، بالاپان قىران بولار» دەپ ايتۋى بەكەر ەمەس. تاۋ قىراندارىنا قاراعاندا، دالا بۇركىتى مەن سۋ بۇركىتى تۇرقى شاعىن بولعاندىقتان ۇشقىر كەلەدى. تۇلكى، قويان سەكىلدى اڭدار مەن ۇساق قۇستاردى جاقسى الادى. جەڭىل ۇشىپ، جەڭىل قوناتىن كۇيگە كەلگەندە عانا اڭعا سالادى.
ءقازىر اڭشى قۇستاردىڭ سانى كوبەيىپ كەلە جاتىر. فەدەراسيادا ولاردى ارنايى سۇرىپتامايمىز. فەدەراسيانىڭ چەمپيوناتتارىنا، باسقا دا جارىستاردا جۇلدەلى ورىن الىپ جۇرگەن قۇستار قاتىسادى. قىرانداردىڭ ىشىندە تالاي فەستيۆالدە بيىكتى باعىندىرىپ، قۇسبەگىنىڭ قانجىعاسىنا جەڭىستى بايلاپ بەرگەندەرى بارشىلىق.
– جالپى، قۇسبەگىلىك ونەر قۇستى اڭعا سالۋمەن عانا شەكتەلمەيدى عوي...
– ول راس. قازاق قۇسپەن عانا اڭ اۋلاماعان. باياعىدان كەلە جاتقان اتا-بابا كاسىپتەرىنىڭ ءبىرى – قاقپان، تۇزاق، تور قۇرىپ اڭ اۋلاۋ. اڭشىلىقپەن اينالىساتىن ازاماتتاردىڭ ءبارى دەرلىك وسى ادىستەردى قولدانعان. ءقازىر زاماننىڭ اعىمىنا قاراي اڭشىلىق ونەردىڭ كەيبىر داستۇرلەرى ەسكىرىپ بارا جاتىر. كوبىنە ساياتشىلار اڭعا اڭشى قۇستاردى عانا سالادى.
– قۇستى اڭعا سالۋ – ءوز الدىنا بولەك ونەر. اڭشىلار اۋەلى باۋلىپ، قولعا ۇيرەتەدى. وزىندىك ءجون-جوسىعى بار...
– قازاق ىرىمىندا اڭ-قۇستى ءجون-جوسىقسىز اۋلاۋعا جول بەرمەيدى. بۇركىتشىلەردىڭ ەڭبەگىن مەن ناعىز جانكەشتىلىككە بالايمىن. ءبىر بۇركىت كۇنىنە 2-3 كەلى تەك تازا، بالعىن ەت جەيدى. تەكتى قۇستاردىڭ بابى دا ەرەكشە بولادى. كەيبىرى سۋعا شايىلماعان ەتتى جەمەيدى. ول ەتتى تاۋىپ بەرۋ دە وڭاي شارۋا ەمەس.
قۇسبەگىلەرىمىز تەك قانا اتا-بابا قانىمەن بەرىلگەن وسى ونەرگە دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ ارقاسىندا عانا ءوز ءىسىن العا قاراي سۇيرەپ كەلەدى.
جاستاردى مەكتەپ قابىرعاسىنان باستاپ ۇيرەتەمىز. بۇگىندە ەلىمىزدە ساياتشىلىققا، كۇسبەگىلىككە دەن قويىپ جۇرگەندەردىڭ 60–70 پايىزى – جاستار. دەمەك، ۇلتتىق ونەرىمىز وركەندەي بەرەدى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. قۇسبەگىلەردىڭ ەڭ جاسى – 8 جاستا. بۇرىن قۇس سالۋ ونەرىندە ەڭ جاس بۇركىتشىمىزدىڭ ءوزى 50 جاستان اسقان، ەڭ ۇلكەنى 80ء-نىڭ ۇستىندە بولاتىن. ءقازىر بۇركىتشىلەر سايىسىنا 8–60 جاس ارالىعىنداعى قۇسبەگىلەر قاتىسىپ ءجۇر. قۇسبەگىلەردىڭ قۇرامى جاساردى دەپ ايتۋعا بولادى. ونى ءار جارىس سايىن بايقاپ جۇرگەن بولارسىزدار. قۇستى كىم بولسا سول سالا بەرمەيدى. قۇسبەگى قۇستىڭ بيولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلۋ كەرەك. بىلە بىلگەن ادامعا قۇسبەگىلىك – ۇلكەن عىلىم. قۇس سالۋدىڭ ادىس-تاسىلدەرى بار. ءقازىر ەلدەگى زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەيمىز. تەك قازاق پەن قىرعىز ەمەس، ەۋروپا ەلدەرى، تاياۋ شىعىس، اراب ەلدەرى دە سۇڭقار سالىپ، كوبىنە ۇساق قۇستاردى اڭعا سالۋمەن اينالىسادى. سول ەلدەرمەن بايلانىستى جاقسارتىپ، تاجىريبە الماسۋدى قولعا الدىق.
سالبۇرىن – اڭشىلار مەرەكەسى
– تۇسىنگەن ادامعا، قانسونار – ۇلى دالا مەرەكەسى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىنداعى اڭشىلىققا قاتىستى سالت-داستۇرلەر از ەمەس. ەكى-ۇشەۋىن ايتىپ بەرسەڭىز...
– اڭشىلىققا بايلانىستى نانىم-سەنىمدەر، ادەت-عۇرىپتاردىڭ، ىرىمداردىڭ تامىرى تەرەڭدە جاتىر. اڭشى، ساياتشى جىگىتتەردىڭ توپ بولىپ، بىرنەشە كۇن بويى اڭعا شىعۋىن قازاق «سالبۇرىن» دەپ اتاعان. مۇنى اڭشىلىق مەرەكەسى دەسە دە بولادى. سالبۇرىن – اڭشىلاردىڭ ەرلىگىن، ازاماتتىعىن سىنايتىن جول. بىلتىر «سالبۇرىن – قازاقتىڭ اڭشىلىق مەرەكەسى» رەتىندە تانۋ ءۇشىن قاجەتتى قۇجاتتاردى دايىنداپ، يۋنەسكو قاراۋىنا وتكىزدىك. يۋنەسكونىڭ ماتەريالدىق ەمەس مادەني مۇرا تىزىمىنە مەرەكە رەتىندە بەكىتۋ جونىندە ءوتىنىش جولداندى. سول ۇسىنىسىمىز كوپتىڭ قولداۋىن تاپتى. ەگەر بىزبەن قاتار، موڭعوليا، جۇڭگو، ت.ب ەلدەر ءوتىنىش بەرسە، سالبۇرىن مادەني مۇرا تىزىمىنە ەنەدى. قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ ۇلتتىق كوميسسيا وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىر.
حالقىمىز قىران قۇسىن، جۇيرىك تازى مەن بايگە اتىن ەشقاشان ساتپاعان. بۇلاردى ۇلكەن قۇندىلىق دەپ باعالاعان. تۇعىر جابارىن بەرىپ، قۇستى تەك ەت جاقىندارىنا ۋاقىتشا بەرگەن. وندا دا قۇستىڭ ءتىلى مەن قاسيەتىن بىلەتىن، تابيعاتىن تۇسىنەتىن سەنىمدى ادامعا عانا بەرگەن. قارىمتاسىنا بەرىلەتىن كادەنى تۇعىر جابار دەپ اتاعان.
سۇحباتتاسقان گۇلجانات سەمبايەۆا.