جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستاۋىنا ساناۋلى كۇن عانا قالدى. الا جازداي دوپ ويناپ، ەمىن-ەركىن دەمالىستا جۇرگەن وقۋشىلار ۇستازدارى مەن دوستارىن كورۋگە اسىق. دەيتۇرعانمەن، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداپ، مەكتەپتە العان ءبىلىمدى باستا قورىتىپ، جاقسى وقۋ ۇلگەرىمىن كورسەتۋ ءۇشىن جان تالاساتىن كۇننىڭ دە اۋىلى الىس ەمەس. وقۋ ۇلگەرىمى جاقسى وقۋشىلار ءۇشىن ءبىلىم الىپ، ىزدەنىستە ءجۇرۋ، ءۇي تاپسىرماسىن ورىنداۋ مۇلدە قيىن ەمەس. دەگەنمەن، اتا-اناسى قاداعالاماسا، كىتاپ پەن داپتەر بەتىن اشقىسى كەلمەيتىندەر دە تابىلىپ جاتادى. بۇگىن بالا وقىتۋداعى كەرەكتى، پايدالى كەڭەستەردى bilimland.kz سايتى ۇسىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، نازارلارىڭىزعا ۇسىنباقپىز.
«بالامنىڭ ساباق وقىعىسى كەلمەيدى». ءاربىر اتا-اناعا تانىس جاعداي.
قازىرگى زامان بالالارىن الدەنەمەن قىزىقتىرۋ، ساباققا ىنتالارىن، قىزىعۋشىلىقتارىن اشۋ وڭاي شارۋا ەمەس. سوندىقتان مۇعالىمگە دە، اتا-اناعا دا بىرىنشىدەن، سابىرلىق كەرەك. دەگەنمەن، بالانىڭ وقۋعا، بىلىمگە، ساباققا دەگەن ىنتاسىن تۋدىراتىن دا مۇعالىمدەر مەن اتا-انالار ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
ەگەر بالاڭىز ساباق وقىعىسى كەلمەيتىنىن اشىق بىلدىرسە، وعان بىردەن اشۋلانىپ، ۇرىسۋدىڭ، ونىڭ دا، ءوزىڭىزدىڭ دە كوڭىلىڭىزدى ءتۇسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەڭ الدىمەن ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى قالاي تۋعىزۋعا بولاتىنىن جانە دە بالانىڭ نە سەبەپتى ساباق وقىعىسى كەلمەي جۇرگەنىن انىقتاۋ كەرەك.
وقۋشىنىڭ ساباققا دەگەن ىنتاسىنىڭ جوعالۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. بۇل — بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە دە بايلانىستى. ماسەلەن، مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى اتتاعان بالا مەن باستاۋىش مەكتەپتە وقيتىن نەمەسە ءجاسوسپىرىمنىڭ اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتار بار ەكەنى بەلگىلى. دەمەك، 7-13 جاس ارالىعىنداعى بالالاردىڭ ساباققا دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ جوعالۋى قاراپايىم جالقاۋلىققا قاتىستى بولۋى مۇمكىن. ۇيقىسىن، ويىندى قيماي، ساباققا بارعىسى كەلمەيتىندەر بولادى. ال ەندى جەتكىنشەكتەر اراسىندا «تەلەفوننان تۇسپەي» نەمەسە دوستارىمەن قىدىرىپ، سەرۋەن قۇرىپ ساباققا بارۋعا «قولدارى تيمەيتىندەر» دە كەزدەسەدى. دەمەك، مۇنداعى قورىتىندى، ماسەلەنى شەشپەس بۇرىن ونىڭ نەدەن تۋىنداپ وتىرعانىن انىقتاۋ ماڭىزدى.
ۋاقىت وتە كەلە ادامنىڭ قىزىعۋشىلىقتارى وزگەرەدى، قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزى جوعالادى. سول سياقتى بالاڭىز، بالالىق شاقتان وتكەن سوڭ جەتكىنشەك، ودان كەيىن ءجاسوسپىرىم كەزەڭىنە وتەدى. بالا كەزدەگى ويىنشىق، قۋىرشاقتاردى بەلگىلى-بىر جاسقا كەلگەنشە ويناسا، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ولاردىڭ ورنىن ۆيدەو ويىندار، تەلەفون، پلانشەت الماستىرادى. وسى ورايدا، جەتكىنشەكتەر مەن جاسوسپىرىمدەر قىزىعۋشىلىقتارى تەز وزگەرەتىنىن ەسكەرۋ كەرەك. ءجاسوسپىرىم — بالا ەمەس، ول كوزقاراسىنىڭ ماڭىزدى، قورشاعان ورتاعا سىيلى بولعانىن قالايدى. اتا-انانىڭ «باس اۋرۋى» بولعان تەلەفون ماسەلەسىنە كەلسەك، ءبىر قاراعاندا كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن تۇيىقتالۋ، وقشاۋلانۋ بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل تۋرالى نەگاتيۆتى ويلاي بەرۋ دۇرىس ەمەس. ينتەرنەت ارقىلى بالا، ءجاسوپىرىم وزىنە قاجەتتى اقپارات پەن ماتەريالداردى وڭاي ءارى تەز تابا الادى. ءتىپتى، ونلاين كۋرستار ارقىلى ءبىلىمىن دە جەتىلدىرۋگە مۇمكىندىگى بار. سوندىقتان بالاعا ينتەرنەتتى پايدالى رەسۋرستار ءۇشىن قولدانۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرۋ كەرەك.
كەيبىر بالالاردىڭ وقۋعا دەگەن ىنتاسى مەن قابىلەتتەرى راسىندا وزگەشەلەنەدى: جاڭا ماعلۇماتتاردى قاعىپ الىپ، تەز ۇيرەنسە، ساباق وقىعىسى كەلمەيتىندەرى دە كەزدەسەدى. بالانىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋعا اتا-انا ات سالىسۋ كەرەك. ءتارتىپ ماڭىزدى بولعانىمەن، موتيۆاسيا مەن قۇلشىنىس بالانىڭ ىنتاسىنا ەكى ەسە جاقسى اسەر ەتەدى.
- بالاڭىزعا ءبىلىم الۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن ءتۇسىندىرىڭىز. ونى مىسال كەلتىرۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ماسەلەن، بالانى وقۋدا بەلسەندى، جەتىستىكتەرگە جەتكەن وقۋشىمەن اڭگىمەلەستىرىڭىز. الگى وقۋشى بالاعا نە سەبەپتى جاقسى وقۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ءوزىنىڭ وقۋى جايلى ايتىپ بەرسە، ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ دا قىزىعۋشىلىعى ويانۋى ابدەن مۇمكىن. نەمەسە ءوزىڭىزدىڭ بالالىق شاعىڭىز تۋرالى ايتىپ، سول كەزەڭنىڭ قيىندىقتارى، قىزىعى مەن شىجىعى تۋرالى بايانداپ بەرىڭىز.
- ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋدى ۇيرەتىڭىز. بالاعا ءۇي جۇمىسىنىڭ باسقا جۇمىستارعا قاراعاندا ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ، تەلەفون، تەلەديدار، ويىنعا تەك بوس ۋاقىتتا كوڭىل ءبولۋدى داعدىدا اينالدىرۋ قاجەت.
- بالانى قيناپ وقىتپاڭىز. ۋاقىت وتە كەلە بالا ساباقتان قاشىپ، مۇلدەم وقۋعا دەگەن ىنتاسىن جوعالتىپ الۋى مۇمكىن. «ساباق وقى!» دەپ بۇيىرىپ، بولمەگە قاماپ وقىتۋ سياقتى ادىستەردى قولدانۋ ءتيىمدى ەمەس. سەبەبى قىسىم مەن ايقاي ونىڭ وقۋ ىلگەرىمىنە اسەر ەتۋى ەكى تالاي.
- دەمالىس تۋرالى دا ۇمىتپاڭىز. ارينە،ەسەپ شىعارۋدان، كىتاپ وقۋدان بالا جالىعاتىنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. جالپى ادامنىڭ ميى ءبىر مازمۇنداعى اقپاراتتى ەكى ساعاتتان ارتىق قابىلداي المايدى.
- ارالاساتىن ورتاسىنا ءمان بەرىڭىز. بالانىڭ دوستارى مەن سىنىپتاستارى ساباققا بارۋدى ۇناتپايتىندار قاتارىنان بولسا، ءسىزدىڭ بالاڭىزدىڭ دا وقۋعا دەگەن ىنتاسىنىڭ جوعالۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى ورتا — ادەت پەن ءجۇرىس-تۇرىس، مىنەز-قۇلىققا قاتتى اسەر ەتەدى. بۇل جاعدايدا بالانىڭ وزىمەن نەمەسە سىنىپتاس/دوستارىنىڭ اتا-اناسىمەن سويلەسۋ كەرەك.
- سىياقى بەرۋ. كەز كەلگەن ىستەلگەن جۇمىسقا سىياقى بەرىلەتىن بولسا، كوپ ادامدار سول جۇمىستى تياناقتى ىستەۋگە تىرىساتىن ەدى. سول سياقتى ەگەر بالاڭىزعا تالابى مەن ەڭبەگى ءۇشىن سىياقى، سىي بەرەتىن بولىپ كەلىسسەڭىز ونىڭ ساباققا دەگەن قۇلشىنىسى ارتۋى مۇمكىن. ول ءۇشىن وعان نە قىزىق ەكەنىن، نەنى ۇناتاتىنىن ءبىلىپ، ءۇي جۇمىسىن نەمەسە تاپسىرمانى ورىنداعان سوڭ قالاعانىن الاتىنىن ايتىپ موتيۆاسيا بەرۋگە بولادى. مىسالى، بۇگىن ءبىر ساعات ماتەماتيكانى وقىساڭ، 30 مينۋت دەمالاسىڭ، ويىن ويناۋعا نەمەسە تەلەديدار كورۋگە رۇقسات بەرەمىن» جانە ت.ب سىندى كىشىگىرىم كەلىسىم جاساۋ كەرەك.
ارينە، جاس بالالارعا جوعارىداعى كەڭەستەر ءتيىمدى بولۋى مۇمكىن. ال، جەتكىنشەكتەر مەن جاسوسپىرىمدەرگە قاتىستى قانداي شارا قولدانسا بولادى؟ بالانىڭ 14-15 جاستان باستاپ مىنەز-قۇلىعى وزگەرە باستايدى، كوپ قىزىعۋشىلىقتارى بۇرىنعىداي اسەرلى كورىنبەۋى مۇمكىن، ساباققا كوڭىلى بۇرىماۋى دا تۇسىنىكتى. مۇنداي جاعدايدا بالاعا بوس ۋاقىتىندا بەلگىلى-بىر پايدالى ارەكەتپەن اينالىسۋعا مۇمكىندى جاساۋ قاجەت. ءوزىنىڭ حوببيىنە قاتىستى كۋرستار نەمەسە ءتىل كۋرستارى، بي، ءجۇزۋ جانە ت.ب. ودان بولەك، بالامەن بىرگە كوبىرەك سىرتقا شىعىپ، سەرۋەندەپ، قىدىرىپ، جاڭا جەرلەردى كورسەتىپ (مۇراجاي، تەاتر، تابيعات اياسى) جاڭا ادامدارمەن تانىستىرۋ كەرەك. ەڭ باستىسى:
بالانىڭ الدىنا ايقىن ماقسات قويىپ شابىتتاندىرىڭىز. تۇپكى ماقساتىن تۇسىنبەگەن وقۋشى ءۇشىن وقۋ پروسەسى ماعىناسىز، تۇسىنىكسىز بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. بالانىڭ ءبىلىم الۋداعى باستى ماقساتى نە ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ونى ناقتى تۇسىنە الدى ما — كوز جەتكىزىڭىز. ساباقتى جاقسى وقۋ ارقىلى جوعارعى كورسەتكىشتەر مەن باعالارعا يە بولاتىنىن، ونىڭ ناتيجەسىندە ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا ءتۇسىپ، بولاشاقتا ءوزى قالاعان ىسپەن اينالىسۋعا مۇمكىندىگى بولاتىنىن ايتىڭىز. سونىمەن بىرگە، بالاعا كەرىسىنشە، ساباقتى ناشار وقىسا قانداي جاعداي ورىن الۋى مۇمكىن ەكەنىن دە ەسكەرتۋ كەرەك. بۇل قورقىتۋ ەمەس، بالانى شىنايى ومىرگە دايىنداۋ.