جۇبان مولداعالييەۆتان باستالدى
1975 جىلدىڭ كۇلىم قاققان كوكتەمى. اينالانىڭ ءبارى كوككە مالىنىپ، جاڭارىپ-جاسارىپ قالعان. قىم-قۋىت تىرشىلىكتىڭ وزىنەن ەرەكشە ءبىر ىستىق جالىن، جاڭالىق سەزىلەتىندەي. تەك بۇكىل الەم كوز تىگىپ وتىرعان بايقوڭىرداعى كورىنىس قانا ءباز-باياعى قالپىندا ەدى. يشانقۇلدىڭ ۇيىنە ساۋ ەتىپ بەس-التى ادام كىرىپ كەلدى.
ول كەزدە بايقوڭىردا بەس-التى ادامنىڭ ەمىن-ەركىن ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس. ونداعى ادامداردىڭ سانى دا، ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى دا قاتاڭ باقىلاۋعا الىنعان. كەڭەس وداعىنىڭ ورتالىعى ماسكەۋگە تىكەلەي باعىناتىن لەنينسك اتالعان بۇل قالانىڭ قازاقستانعا قاتىسى جوقتاي بولاتىن. بىردە ءساتتى، بىردە ءساتسىز بولىپ جاتاتىن عارىش كەمەلەرىن ۇشىرۋ بىلايعى ەل-جۇرتقا قىزىقسىز كورىنە باستاعان. سەبەبى، بايقوڭىر ەلدەن ەرەكشە وقشاۋلانىپ قالعان ەدى.
– قالا وتە قۇپيا ايماق بولعاندىقتان، جابىق بولدى. اينالاسى تۇگەل بەتونمەن قورشالعان، ادام تۇگىلى، اڭ دا وتە المايدى. باقىلاۋ پۋنكتىندە ۇنەمى كەزەكشىلىكتە اسكەري ادامدار تۇرادى. ەل-جۇرت تەك قانا رۇقسات قاعاز ارقىلى وتەتىن. كىم سول جەردە جۇمىس ىستەيدى، ارنايى بەرىلگەن رۇقسات قاعازدارى بولادى، سول ارقىلى عانا وتە الاتىن. مىسالى، مەن ءوزىم سول جەردە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، قالاعا كۇنىنە ون رەت كىرسەم، ون رەت تەكسەرەدى. ول كەزدەرى مەن سونداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ باسپاحاناسىندا، رەداكسيانىڭ باسپا بولىمىندە جۇمىس ىستەدىم، تۋرا وتىز جىل قىزمەت ەتتىم، – دەيدى جانىبەك ۇيرەكوۆ.
ويدا-جوقتا قوناق بولىپ كەلگەن بەس ادام وسىنداعى قارت كوممۋنيست، تاجىريبەلى تەمىرجولشى-ماشينيست يشانقۇل داۋلەتوۆتىڭ ۇيىنە ءتۇستى. العاشىندا ءۇي يەسى ءجۇزىن شىرامىتقانمەن، جىعا تاني قويماعان. تانىسا كەلە ءبىلدى، الماتىدان ارنايى ات ارىتىپ كەلگەن قوناق قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى جۇبان مولداعالييەۆ ەدى.
ول كەزدە ءومىردىڭ ءبىر قىزىعى كىتاپ وقۋ بولاتىن. جاسى قىرىققا تولا قويماعان يشانقۇلدىڭ بالاسى دابىل ءۇشىن بۇل كۇن اسا قۋانىشتى كۇن ەدى. بۇرىن گازەت-جۋرنالدار مەن كىتاپتاردان عانا كورەتىن ادامى بۇگىن ۇيىندە قوناق بولىپ وتىر. ولەڭ-جىردىڭ ولكەسىندە ەركەلەپ وسكەن دابىل قولدى-اياققا تۇرماي قوناق كۇتتى.
– جۇبان اعا مەنىڭ اكەمدى ەرتىپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. سىرتتاعى قورانىڭ ىشىندە اكەممەن كوپ ۋاقىت اڭگىمەلەستى. ءبىز ول كەزدە جاسپىز، قوناق كۇتۋىمىز كەرەك، ونى-مۇنىمەن شاپقىلاپ جۇگىرىپ جۇردىك. سونان مال سويىلدى، تاماق ءازىر بولدى. قوناقتار داستارقان باسىنا كەلىپ وتىرىپ، ودان ءارى اڭگىمە ءوربىتتى.
الگى كىسىنى ءبىر جارىق جۇلدىز دەپ ايتۋعا كەلمەيدى، وتە ءبىر قاراپايىم، كىشىپەيىل، ءسوزى دە، ءوزى دە جاي ادامنىڭ بەينەسىن بايقاتقانداي ەدى. شەشەم قانشايىممەن دە سىرلاسىپ، اڭگىمەلەسىپ، وتە جاراسىمدى كەيىپپەن، كوڭىلدى وتىردى. جاعداي سۇراسىپ، بالا-شاعانىڭ حال-جايىن سۇراپ، بۇرىننان تانىس كىسىدەي جاقىن كورىندى. قولىندا نە قاعاز جوق، نە قالامساپ جوق، تەك اڭگىمە ءوربىتىپ، كوبىنە باسىن يزەپ تىڭداپ وتىردى، – دەيدى دابىل يشانقۇل ۇلى.
كوپتى كورگەن جۇبان اقىن، شىنىندا، وتە قاراپايىم ەدى. تۇرلاۋى جوق تىرشىلىكتىڭ ءاربىر تۇيتكىلى جۇرەك پەرنەسىن كەرنەپ، نازىكجاندى اقىننىڭ قالامى سەزىم يىرىمدەرىن پاك قالپىندا دۇنيەگە اكەلەتىن. ونىڭ جانى نازىك بولعانمەن، قايتپاس قايسارلىعى دا بار بولاتىن. كوزدەگەن ماقساتىن ورىنداماي قويماعان. قازاقتىڭ بەلگىلى مايدانگەر اقىنى ساعىنعالي سەيىتوۆتىڭ جۇبان اقىن جايىندا ايتار كوپ اڭگىمەسى دە وسىنى ايعاقتاعانداي ەدى. ولاردىڭ سوناۋ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنان باستاپ، ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان دوستىق قارىم-قاتىناستارى ارتىندا وشپەس ءىز قالدىردى. ولاردىڭ ەكەۋى دە مايداننان ورالعان اقىندار بولاتىن. «مەن قازاقپىن» دەگەن اقىنى كوپ بولعانمەن، قازاقتا جۇبان جالعىز ەدى.
– قازاق تۋرالى جازعان اقىن بىزدە كوپ، ءبىراق قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، ونىڭ ەرلىك كۇرەسىن، بوستاندىق، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىن جۇبانشا ايتا العان، قازاق حالقىنىڭ تاريحىمەن بايلانىستىرا ايتا العان، ەڭ ەلەۋلى كەزەڭدە ايتا العان اقىن، ارينە، جوق ەدى عوي. جۇبان تەز تانىلدى دەپ ەسەپتەيمىن مەن. ونىڭ ولەڭدەرى ورىس تىلىنە جانە باسقا تىلدەرگە، شەتەل تىلدەرىنە دە اۋدارىلىپ، جۇرتشىلىققا شىعارمالارى كەڭ تاراعان اقىن. مەن جۇباندى مەملەكەت قايراتكەرى، قوعام قايراتكەرى بيىگىنە كوتەرىلگەن اقىن سانايمىن. جۇبان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولدى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. سونىمەن، ءبىر مەزگىلدە كسرو جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ حاتشىسى دا بولدى. ارتىنان كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانىپ، كوپ قىزمەتتەر اتقاردى. قىسقاسى، جۇبان مولداعالييەۆ حالقىنا كەڭىنەن تانىلعان، قالاۋلى بولعان، ەلىنە ەلەۋلى بولعان اسا كورنەكتى قايراتكەر اقىن بولدى، – دەگەن ەدى مايدانگەر اقىن ساعىنعالي سەيىتوۆ ءسوز اراسىندا.
جۇبان اقىن وسى جولى دا ءوزىنىڭ قايراتكەرلىگىن تانىتتى. شىندىعىن ايتساق، ول كەزدە بايقوڭىر عارىش ايلاعىنا بارۋ ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە كىرمەيتىن نارسە. ماسكەۋدىڭ جەكە-دارا ەنشىلەپ العان قالاسى قازاق ءۇشىن ءتىپتى جابىق بولاتىن. بۇل قالادا قازاقتىڭ نەبارى ون بەستەي عانا ءۇيى بار ەدى.
– قالانىڭ ءىشى تازا، جاقسى، ادەمى بولدى. تاماق-جەمى دە مول، بىزدەگى باسقا قالالارعا قاراعاندا جان-جاقتى جاقسى جابدىقتالعان ەدى. ءبىراق قازاق از بولدى. كوبى باسقا جاقتان كەلگەن اسكەري ادامدار بولاتىن. مەنىڭ جۇمىس ىستەگەن جەرىمدە ءتارتىپ وتە كۇشتى ەدى، قاتاڭ قاداعالانىپ تۇردى. ويتكەنى، بارلىق قۇپيا نارسەلەردىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قولىمىزدان ءوتتى. ەڭ ۇلكەن باستىعىمىز ماسكەۋدە وتىردى، عارىشتىق بايلانىس ورتالىعى ەدى عوي، نۇسقاۋدىڭ ءبارىن سول جاقتان الىپ وتىردىق. ادەپكىدە ءبىزدىڭ قالانى «تاشكەنت–90» دەپ اتادى، سوسىن «قىزىلوردا–50» دەپ اتادى. كەيىن «پوسەلكا لەنينسك» دەدى، ودان «گورود لەنينسك»، سوسىن بارىپ «بايقوڭىر» دەپ اتالدى. وسىنشا جىلدىڭ ىشىندە بەس رەت وزگەرتىلىپ اتالدى. «زۆەزدوگراد» دەپ تە اتاعىسى كەلىپ ەدى، ونى ماسكەۋدەگى «زۆەزدنىي گورودوكقا» بەردى دە، بىزگە بەرگەن جوق، – دەدى، وتكەن-كەتكەنىن ەسكە العان جانىبەك ۇيرەكوۆ اعامىز.
جۇبان مولداعالييەۆتىڭ بايقوڭىرعا بارۋى اياق استىنان قابىلدانعان شەشىم ەمەس. ول بۇعان ۇزاق دايىندالعان ەدى. باسقالارعا ەسىگى جابىق اسكەري قالاعا كىرۋگە رۇقسات الۋ اسا قيىن بولاتىن. بۇل ورايدا جۇبان اقىننىڭ قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد قونايەۆتىڭ الدىنا بارۋىنا تۋرا كەلگەن.
– ءبىر كۇنى جۇبان ماعان تەلەفون سوقتى، «مەن ساعان كىرىپ شىعايىن دەپ ەدىم. جاڭا قونايەۆ جولداستىڭ قابىلداۋىندا بولدىم، ول كىسى ماعان بايقوڭىرعا بارۋعا رۇقسات ەتتى. ەندى سوعان جۇرگەلى وتىرمىن» دەدى. بۇل – سول 1975 جىل بولاتىن. جۇبان بايقوڭىردا ءۇش-تورت كۇن بولىپ قايتتى. كەلگەن سوڭ پوەما جازۋعا كىرىستى. ماعان جوسپارىن ايتتى. بۇل اسا جاۋاپتى تاقىرىپ، بىزدە جازىلماعان تاقىرىپ، وتە قيىن تاقىرىپ. مەن دە بىلگەنىمشە اقىل-كەڭەسىمدى ايتتىم. «سەن بايقوڭىردى ەلدەن بولەك المايسىڭ عوي، قازاقستان تاريحىمەن، كەڭەستىك جىلدارداعى ءوزىنىڭ ءوسۋ جولدارىمەن كورسەتەتىن شىعارسىڭ» دەدىم. ول ءبىراز ويلانىپ قالىپ، «پوەماما «بايقوڭىر باسپالداقتارى» دەگەن ات قويىپ وتىرمىن» دەدى. كوپ كەشىكپەي پوەماسىن اياقتاپ، ول باسىلىپ شىقتى. ەل-جۇرت وتە جاقسى، جىلى قابىلدادى. مىنە، بۇل پوەمانىڭ تاريحى وسىلاي، – دەدى، اقىن ساعىنعالي سەيىتوۆ تاعى بىردە ۇيىنە بارعاندا.
وقىرمانى كوپ جىلدار ەدى عوي، ەل-جۇرت قاي قالامگەردىڭ كەزەكتى شىعارماسى قالاي بولارىن توسىپ جۇرەتىن. بارىنەن بۇرىن ەلگە-جەرگە دەگەن وتانشىلدىق سەزىم ەرەكشە ەدى. قىر-سىرىن بارىنشا بۇركەمەلەپ باققان سوڭ، اششى شىندىقتان حابارسىز ەل بايقوڭىردىڭ قازاقستاندا بولعانىن ماقتانىش تۇتتى. ءبىراق ول گەوگرافيالىق كارتادا كورسەتىلمەيتىن، ال ونىڭ قايدا ەكەنىن ءتىپتى ايتۋعا دا بولمايتىن. وسىنداي كەزدەرى جۇبان اقىننىڭ «بايقوڭىر باسپالداقتارى» پوەماسى باتىلدىعىمەن دە جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىققان ەدى.
– وندا نەگىزىنەن بايقوڭىردىڭ سىر بويىندا تۇرعانى ايتىلادى، نەگىزگى كەيىپكەرى مەنىڭ اكەم يشانقۇل بولدى. ونى جۇبان اقىن پوەماسىندا يساعۇل دەپ جازدى، ال شەشەم قانشايىمدى قانشايىم دەپ باتىل ايتقان. ول كەزدە اتىن اشىق ايتۋعا دا بولمايتىن زامان ەدى عوي. قالا لەنينسك دەپ اتالعان كەز ەدى. پوەما كۇزدە باسىلىپ شىقتى، مەن ءوزىم قىزىعا وقىپ شىقتىم سول كەزدە. سىر بويىنىڭ دالاسىن، جەرىن، اۋا رايىن – ءبارىن ادەمىلەپ كەلتىرگەن. اشىق ايتىلماسا دا، عارىشكەرلەردىڭ ۇشىپ جاتقانى قازاقستان ءۇشىن ماقتانىش ەدى، – دەيدى كەيىپكەردىڭ بالاسى دابىل ماساتتانا ايتىپ.
ءيا، ول كەزدە بايقوڭىرعا بارۋ تالايدىڭ ارمانى ەدى. الايدا، ول تۋرالى ءلام-ميم دەپ ءتىس جارۋعا بولمايتىن كەڭەستىك داۋىردە ونىڭ جۇزەگە اسۋى ەكىتالاي نارسە ەدى عوي. العان بەتىنەن قايتپاي، وعان جۇباننىڭ بارىپ زەرتتەپ-زەردەلەگەنى ول زاماندا ۇلكەن ەرلىك بولدى. بۇل – جۇباننىڭ عانا ەمەس، قازاقتىڭ بايقوڭىرعا باستاعان العاشقى باسپالداعى ەدى.
«اlmaty-akshamy»، №117، 3 قازان، 2023 جىل