بيىلعى جىل سىر ءوڭىرىنىڭ حالقىنا اۋىر ءتيدى. كوكتەم باستالعالى كوكتەن ءبىر تامشى جاڭبىر تۇسپەدى. مالدىڭ اۋزى كوككە تيمەدى. مال جۇتاپ، اشتان ءولىپ جاتقان وقيعالار تىركەلدى. اۋا رايىنىڭ ىستىعى 50 گرادۋستان اسىپ جىعىلدى. وسىنىڭ ءبارى بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ ىقپالى دەگەننەن باسقا امال جوق.
ادامزات بالاسى ساناۋلى عانا جىلداردىڭ ىشىندە عارىش كەڭىستىگىن يگەرۋدە ۇلكەن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى. عارىش تەحنولوگيالارىنىڭ عىلىمعا، تەحنيكانىڭ دامۋىنا يگى ىقپالىن تيگىزىپ وتىرعانى ءسوزسىز. وسى ۋاقىتتا وربيتادا مىڭداعان جەرسەرىكتەر ۇشىپ ءجۇر. ولار ادامزات ءۇشىن قاجەتتى اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتتەردى ورىنداۋدا. عارىش اپپاراتتارى ايعا جانە ۆەنەراعا، مارسقا ۇشىپ، ءتۇرلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدە. قازىرگى زامانعى جوعارى تەحنولوگيالاردىڭ بارلىعى دا عارىشپەن بايلانىستى دەسەك تە، بىزگە ءقازىر ادامنىڭ اماندىعى مەن ءقادىرىنىڭ قاشپاعانى قىمبات.
وسى ورايدا عارىش سالاسىندا وزىندىك ۇلەسى بار ەل رەتىندە قازاقستاننىڭ وزىندىك ماقساتتارى بولۋى شارت. ەلىمىزدىڭ يندۋستريالىق-يننوۆاسيالىق دامۋ ستراتەگياسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا، عارىش يندۋسترياسى كلاستەرىنىڭ قۇرىلۋى مەن دامۋىنا، حالىقارالىق ماڭىزدى سەرپىندى جوبالاردىڭ ىسكە اسۋىنا، الەمدىك عىلىمي جانە عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭىستىكتە كىرىگۋىنە ىقپال ەتەتىن وتاندىق عارىش سالاسىن جاساۋعا مىندەتتىمىز.
اتوم ءوندىرىسىن اسكەري ماقساتتا پايدالانۋعا بولمايتىنى سەكىلدى، عارىشتى دا اسكەري باسەكە الاڭىنا اينالدىرۋعا بولمايدى. ارينە، بۇل بۇۇ دەڭگەيىندە قويىلاتىن تالاپ بولۋ قاجەت. سەبەبى بۇل سالانىڭ دا تەرىس ماقساتتا پايدالانىلۋى اتومدىق قارۋلاردان كەم زيان اكەلمەي وتىر.
ءقازىر عارىش سالاسىن اسكەري ماقساتتا دامىتۋعا كۇش سالىپ جاتقان ەلدەر دە بار. اسكەري قورعانىس سالاسىن جەتىلدىرۋ جولىندا اقش پەن يران سەكىلدى زىمىراندارعا قارسى قورعانىس ورناتۋ ءۇشىن ميللياردتار قۇيۋ ەلىمىز ءۇشىن ءتيىمسىز بولار ەدى. ونىڭ ۇستىنە، ەلىمىز سوڭعى 30 جىلدىق تاريحىندا ەشبىر اسكەري امبيسيا تانىتقان ەمەس، بەيبىت يميدج قالىپتاستىرۋدا.
عارىشتى يگەرۋ سالاسىن پراگماتيكالىق كوزقاراسقا سالاتىن بولساق، ناقتى مەملەكەت قازىناسىنا پايدا ءتۇسىرىپ، ەل ازاماتتارىنا يگىلىك اكەلەتىن جوبالاردىڭ عانا ماڭىزدىلىعى ۇستەم بولعاندا عانا ءبىز كوزدەگەن ماقساتىمىزعا جەتەمىز.
جاقىندا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ «1994 جىلعى 10 جەلتوقسانداعى قازاقستان ۇكىمەتى مەن رەسەي ۇكىمەتى اراسىنداعى «بايقوڭىر» كەشەنىن جالعا بەرۋ شارتىنا وزگەرىس ەنگىزۋ تۋرالى حاتتامانى راتيفيكاسيالاۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى.
بۇعان دەيىن سيفرلىق دامۋ، يننوۆاسيالار جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى باعدات مۋسين 2004 جىلى «بايقوڭىر» كەشەنىن جالعا الۋ مەرزىمى 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتىلعانىن ەسكە سالعان-دى. وسىعان بايلانىستى 1994 جىلعى جالعا بەرۋ كەلىسىمشارتىنىڭ 4-بابىنا وزگەرىس تە ەنگىزىلگەن بولاتىن. بۇل تۇزەتۋلەر عارىش ايلاعىن 2050 جىلعا دەيىن جالعا الۋدى ۇزارتۋ جانە پايدالانۋ تۋرالى مىندەتتى ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.
رەسمي مالىمەتكە سايكەس، «بايقوڭىر» كەشەنىن جالعا بەرۋدەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتكە جىل سايىن 115 ميلليون دوللار تۇسەدى. 27 جىلدىڭ ىشىندە شامامەن 3،1 ميلليارد دوللار تولەنگەن كورىنەدى.
سونداي-اق، پرەزيدەنت «قازاقستان مەن رەسەي ۇكىمەتتەرى اراسىنداعى پوليار ماڭىنداعى وربيتالارعا سولتۇستىك باعىتتا عارىش اپپاراتتارىن ۇشىرۋ ءۇشىن «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان «سويۋز-2» تيپىندەگى تاسىمالداعىش زىمىرانداردى ۇشىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاسيالاۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى.
وسى ماسەلەگە بايلانىستى ءماجىلىس دەپۋتاتتارى رەسەيدىڭ «بايقوڭىردى» پايدالانۋ قاعيدالارىن قاتاڭداتۋدى كوزدەيتىن زاڭ قابىلداماق. قۇجاتتا رەسەيدەن شىعىندى تالاپ ەتۋ شارتى، ياعني وتەماقى تولەۋ، ەكولوگياعا كەلتىرگەن ماتەريالدىق شىعىندار دا كورسەتىلەدى دەپ جاتىر.
قازاقستان سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى مارات سىزدىقوۆ ءماجىلىستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا رەسەيدىڭ ەكولوگيالىق شىعىنداردى وتەۋدى ءسوز جۇزىندە ماقۇلداعانىمەن، ءىس جۇزىندە باسىن الا قاشىپ، بيۋروكراتيالىق قۇيتىرقىلىققا سالىپ وتىرعانىن مالىمدەدى.
«2018 جىلى «بايقوڭىر» عارىش كەشەنىندە ورىن العان اپاتتان كەيىن كرەمل ەكولوگياعا كەلتىرگەن وراسان زياننىڭ ورنىن تولتىرمادى. قازاقستانعا كوك تيىن تولەگەن جوق. «سويۋز-فگ» عارىش زىمىران تاسىعىشى اپاتقا ۇشىراپ، 22 توننا زىمىران مايى وڭىردەگى تەرريتورياعا توگىلگەن بولاتىن»، -دەدى ءمينيستردىڭ ورىنباسارى.
2013 جىلى «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشى اپاتقا ۇشىراعان كەزدە دە، «سويۋز-فگ» زىمىران تاسىعىشى قۇلاعاندا دا، وتەماقى تولەنبەگەن. ول كەزدە دە زىمىراننان توگىلگەن 600 توننا گەپتيل تابيعاتتى لاستاپ، ەكولوگياعا تارالىپ كەتكەن بولاتىن. ونىڭ قۇرامىندا ازوت تەتراوكسيدى مەن كەروسين بولعان كورىنەدى.
قازاقستاننىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە سۋ رەسۋرستارى مينيسترلىگى اپاتتىڭ شىعىنىن 13 ميلليارد تەڭگەگە باعالاعان. بۇل 86 ميلليون اقش دوللارىن قۇراعان. سوڭعى 20 جىلدا «روسكوسموس» «بايقوڭىر» عارىش كەشەنىنەن «پروتون-م» زىمىران تاسىعىشىن 110 رەت ۇشىرىپ، ونىڭ 11ء-ى اپاتقا ۇشىراعان.
«كرەمل بۇل ماسەلەنى ەلەپ-ەسكەرگىسى كەلمەيدى. ەلگە جانى اشىپ وتىرعان جوق. شىعىننىڭ ورنىن تولتىرۋدى ويلامايدى دا. بايقوڭىردىڭ ەكولوگيالىق احۋالى مۇشكىل. حالىق ۋمەن تىنىستاپ ءجۇر. قازاقستان بيلىگى قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، كرەملگە ماتەريالدىق شىعىندى تولەتۋدى ماجبۇرلەمەسە، جاعداي اۋىرلاعان ۇسىنە اۋىرلاي تۇسەدى»، - دەيدى ساراپشىلار.
بايقوڭىردان عارىشقا جونەلتىلىپ جاتقان «روسكوسموس» زىمىراندارى اسا ۋلى گەپتيلدى پايدالانادى. اتالعان جانارماي ءتۇرىن قولدانۋدان باتىس ەلدەرىنىڭ بارلىعى باس تارتقان. وركەنيەتتى ەلدەر دە ۋلى گەپتيلگە تۇبەگەيلى تىيىم سالىنعان.
رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ كۇننىڭ رەنتگەن استرونومياسى زەرتحاناسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ءساۋىر-ايىندا ماگنيتتى داۋىلدى جەر شارى تۇرعىندارى التى رەت سەزىنەدى ەكەن. وسى كەزدە بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان راكەتالار كوپتەپ ۇشىرىلادى. كوكتەمگى جاۋىن-شاشىن مول تۇسەتىن كەزدە بۇل توپىراققا ءبىر تامشى ىلعال تۇسپەۋى ادەتكە اينالىپ كەتتى. وسى كەزدە ايماقتا ءولىم-جىتىم كوبەيىپ كەتەدى.
گەوماگنيتتى داۋىل كۇننىڭ بەلسەندى ارەكەتىنەن، ياعني ونىڭ بەتىنەن اتىلاتىن جارقىلداردىڭ اسەرىنەن بولادى. بيىل كۇن بەلسەندىلىگى ايرىقشا بايقالىپ وتىر. عالىمدار ماگنيتتى داۋىل اسەرىن ەلەمەۋگە كەڭەس بەرەدى. ال جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋىمەن اۋىراتىنداردىڭ دا سانى كوبەيىپ تۇر.
رەسەي عارىش اسكەرلەرىنىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق بازاسى بولىپ سانالاتىن “بايقوڭىر” ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە ۇلكەن قاتەر تۋدىرىپ وتىر. سەبەبى، عارىش ايلاعىنان كامچاتكاداعى “كۋرا” سياقتى پوليگوندارعا سىناق ءۇشىن ءجيى-جيى جىبەرىلىپ تۇراتىن سس-18 ، ناتو-نىڭ كلاسسيفيكاسياسى بويىنشا “ستيلەت” دەپ اتالاتىن سس-19، سس-20 زىمىراندارى بار. ونىڭ ۇستىنە عارىشتا ۇشىپ جۇرگەن يادرولىق "كوسموس” سەريالى اسكەري سپۋتنيكتەر “بايقوڭىردان” باسقارىلادى. ءبىز قانشا جەردەن اتوم قارۋى جوق ەلمىز دەسەك تە، يادرولىق قارۋى بار ەلدەر اراسىندا ءوزارا سوعىس جانجالى تۋا قالعان جاعدايدا، “بايقوڭىر ” ءبىرىنشى نىسانا كوزى بولارى داۋسىز!
بۇكىل عالامشارىمىزدى قورشاپ تۇرعان اتموسفەراداعى اۋا قۇرامىنىڭ 20،95 پايىزى عانا تىرشىلىككە قاجەتتى وتتەگىنىڭ ۇلەسىنە تيەدى. ال ەندى وسى وتتەگىنى تازالايتىن سۇزگى ءارى پلانەتانىڭ قوس وكپەسى – قىلقان جاپىراقتى ءسىبىر ورماندارى، وڭتۇستىك امەريكانىڭ امازونكا باسسەينىندەگى تروپيكالىق ورماندار مەن وسىمدىكتەر الەمى جانە ورتالىق ازياداعى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ وڭتۇستىكتەگى اقسۋ جاباعىلى ارشالارى دا زارداپ شەگىپ وتىر.
زىمىران دۆيگاتەلدەرىنە گەپتيلدەن باسقا نەبىر ۋلى قۇرامدى زاتتار، كريوگەندى وتىندار قولدانىلادى. ياعني ەرەكشە تەحنولوگيالىق ارەكەتپەن ءبىزدىڭ وزىمىزگە، ومىرىمىزگە قاجەتتى وتتەگى گازدارى مەن اۋا كەڭىستىگىمىز تونالىپ، عارىشقا ءسىڭىپ، عايىپ بولادى ەكەن. سوندىقتان بۇل قوندىرعىلار رەسەي ورماندارىندا ەمەس، جەرى كۇيىپ كەتكەن، اۋاسى لاس، ورمانسىز، تەڭىزى مەن كولى جوق، تاقىر “بايقوڭىردىڭ” توپىراعىندا ورنالاسقان. 1957 جىلدان بەرى تىرشىلىككە قاجەتسىز بولىپ قالعان اۋانىڭ كولەمى قانشا ەكەنىن ءبىر اللاعا عانا ايان. تابيعات-انانىڭ ءار ايماققا ولشەپ بەرگەن اۋاسى، سۋى، جەلى بار. ءارى وسى كوسمودرومنىڭ تەڭىز بەن مۇحيت جاعالاۋىندا ەمەس قۇرىلىقتا ورنالاسۋى كۇن وتكەن سايىن وتتەگىنىڭ اۋاداعى قالىپتى مولشەرىن ازايتۋدا. ءساۋىر مەن قازان ايلارى اراسىندا بۇل اۋماقتا وتتەگى قالمايدى. وتتەگىنىڭ اۋا قۇرامىنداعى از عانا اۋىتقۋشىلىعى تىنىس الۋعا عانا ەمەس، ادام اعزاسىنداعى زات الماسۋ پروسەسىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزىپ، قان ازدىق، اق قان تۇيىرشىكتەرىنىڭ كوبەيۋى، قاتەرلى ىسىك، تەرى اۋرۋلارى مەن كوپتەگەن مەديسينانىڭ شاماسى كەلمەيتىن سىرقاتتاردى ۇلعايتىپ وتىر. بۇعان مۋتاسياعا ۇشىراعان جان-جانۋارلار الەمى مەن وسىمدىكتەر دۇنيەسىن قوسىڭىز.
اۋا مەن بۇلتتاردىڭ تابيعي اعىمى الدەقاشان بۇزىلعان. عارىش كەمەلەرى ۇشقاننان كەيىنگى اپتالاپ باسىلمايتىن كۇشتى جەلدى، كوكتەمدە جەمىس اعاشتارى گۇلدەپ تۇرعان شاقتا اياق استىنان شالاتىن ۇسىكتى، داۋىلدار مەن بۇرشاقتى نوسەرلەردى بولجاپ ءبىلۋ مۇمكىن ەمەس. اۋا رايىن بولجاۋشىلار بۇل تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى.
زىمىرانداردا قورشاعان ورتاعا اسا ءقاۋىپتى گەپتيل وتىنى كولدانىلادى. بايقوڭىرعا جاقىن ورنالاسقان قازالى ستانسياسىنان كۇن سايىن جۇزدەگەن گەپتيل قۇيىلعان سيستەرنالار وتەتىنىن تەمىرجولشىلار ايتىپ ءجۇر. سونداي ءقاۋىپتى سيستەرنادان اسا ءقاۋىپتى گەپتيلدىڭ ءبىر تامشىسى تامىپ، ەلدى ابىگەرگە سالعان كۇندەر دە بولعان. ول تۋرالى الدا ارنايى ءبىر ماقالامىزدا ايتاتىن بولامىز. ەكولوگياعا اسا ءقاۋىپتى وتىندارىنىڭ 50-60 پايىزى عانا جانىپ ۇلگەرىپ، قالعاندارى توپىراققا توگىلەدى ەكەن.
گەپتيل سۇيىق وتىنى – اسا ۋلى، تىرشىلىكتىڭ ناعىز قاس جاۋى. جانە دە جانۋدى كۇشەيتەتىن كاتاليزاتور رەتىندە كۇمىستىڭ يونى قولدانىلادى. بۇل ءوز كەزەگىندە گەپتيلمەن بىرگە توگىلىپ، زىمىران ۇشىپ وتكەن باعىت بويىندا مىنداعان شارشى شاقىرىم جەردە ىلعالدى بۇلتتار مەن جەردەن ۇشقان بۇلتتاردى قويۋلاتىپ، قاتتى بۋلاندىرىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ادەتتە كۇز، قىس، كوكتەم ايلارىندا كوكتەگى بۇلتتار مەن قاتپار بۇلتتاردىڭ قالىندىعى 100-500 مەتر بولسا، “پروتوندار” ۇشقاننان كەيىن ولار بۋلانىپ، قالىڭدىعى بىرنەشە شاقىرىمعا دەيىن جەتىپ، جەر بەتىنە كۇن ساۋلەسىن تۇسىرمەي وراپ، قىمتاپ جاۋىپ تاستايدى.
2001 جىلى جەلتوقساندا رەسەي “بايقوڭىردان” كەتپەك بولىپ، ىلعالى كوپ ارحانگەلسكى وبلىسىندا ورنالاسقان پلەسەسكى كوسمودرومىنان وسى “پروتوننىڭ” بىرەۋىن ۇشىرىپ كورگەن. سوڭدا رەسەيدىڭ ەۋروپالىق بولىگىندە قالىڭدىعى بىرنەشە مەتر قار جاۋىپ، ماسكەۋدىڭ وزىندە 40 گرادۋس اياز تۇرىپتى. ودان كەيىن بۇل زىمىرانداردى رەسەي عارىش ايلاعىنان ۇشىرۋعا تىيىم سالىنعان. ءقازىر بۇلاردى تەك قازاقستاننان عانا ۇشىرادى.
باتىس ەلدەرى ولەردەي قورقاتىن، “ساتانا” دەپ اتاپ كەتكەن زىمىراندار ىلعالى كوپ جەرلەردەن ۇشىرعاندا سۇمدىق ايازدى اپاتتار اكەلەتىنى اسكەريلەرگە بۇرىننان بەلگىلى جاعدايلار.
بۇل وسىمدىكتەر الەمىنە دە وزىندىك زيانىن تيگىزۋدە. ماسەلەن، تاجىكستان مەن وزبەكستاننىڭ وڭتۇستىگىندە وسىرىلەتىن بيازى تالشىقتى ماقتا پلانتاسيالارىن جاز ايلارىندا بۇرشاقتان قورعاپ، ونى جاۋىنعا اينالدىرۋ ءۇشىن بۇلتتاردى كۇمىستى-يودتتى سناريادتارمەن اتقىلاۋ تاجىريبەسى قولدانىلادى. ويراندالعان تابيعاتىمىزدىڭ قورعاۋشىسى بولۋدىڭ ورنىنا رەسەيدىڭ “روسكوسموسىنىڭ” وداقتاسىنا اينالعان ۇكىمەت باسشىلارىنا نە ايتۋعا بولادى؟!
بۇرىن جەر سەرىكتەرى اقمولا ۇستىنەن ۇشىپ ءوتىپ، بۇل ايماقتاردا سۇمدىق ايازدار بولىپ تۇراتىن. ءقازىر بۇل قالا استانا ستاتۋسىن العاننان كەيىن ونىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن عارىشقا ۇشاتىن جەر سەرىكتەرىنىڭ باسقارىلۋ تراەكتورياسى وزگەرتىلگەن. ءقازىر بۇل قالادا بۇرىنعىداي قاتتى اياز جوق، قالىپتى اۋا-رايى قالىپتاسقان. ونىڭ ەسەسىنە، زىمىران باعىتى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سولتۇستىك اۋداندارى مەن جامبىل، الماتى، شىعىس قازاقستان وبلىستارىن بۇرقاسىنداتىپ، ونىڭ اسەرى رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىنا تاراپ وتىر. ونىڭ ىقپالى ءتىپتى وزبەك پەن قىرعىز اسىپ، سوناۋ تاجىك جەرىنە دەيىن جەتىپ وتىر. وتكەن جىلدارى قىس ايلارىندا شىعىس قازاقستان مەن موڭعولياداعى، جالپى عالامداعى سۇمدىق ايازدار مەن وڭتۇستىكتەگى تەڭىز بەن مۇحيت جاعاسىنداعى ەلدەردەگى سۋ تاسقىنى دا – وسى “پروتونداردىڭ” تيگىزىپ وتىرعان زاردابى. جەر سەرىكتەرىن الىپ ۇشاتىن زىمىراندار ءوز وربيتاسىنا شىققانشا عالامشاردى بىرنەشە مارتە اينالىپ ۇشادى. سوندىقتان دا باتىس ەلدەرى بۇل زىمىرانداردى “ساتانا” دەپ اتاپ كەتكەن.
پروتون زىمىراندارىنان كەلەتىن الەۋمەتتىك شىعىن شاش ەتەكتەن. جىل سايىن ءار وتباسى ءۇيىن جىلىتۋعا جۇمساعان وتىنىن (گاز، مازۋت، ديزەل وتىنى، كومىر، اعاش، ەلەكتر ەنەرگياسىن) ەسەپتەپ جاتقان كىم بار؟ بالاباقشالار، مەكتەپتەر، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرى، قارتتار ۇيلەرى مەن باسقا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ ارتىعىمەن پايدالانعان ەنەرگوكوزدەرىن ەسەپتەپ كورىڭىز. تۇماۋ جانە باسقا دا اۋرۋلاردى ەمدەۋگە كەتكەن دارى-دارمەكتەرگە كەتكەن حالىقتىڭ شىعىنىن كىم كوتەرەدى؟ قارلى بورانداردىڭ زاردابىن جويۋعا، قار باسقان ۇيلەر مەن اۆتو جانە تەمىرجولداردى ارشۋعا، قۇلاعان اعاشتاردان تازارتۋعا كەتكەن شىعىندار قانشا ما؟ جابايى اڭدار (اقبوكەن، كيىك، ارقار، تاۋتەكە، جايران ت.ب.) كوكتەمدە تولدەپ جاتقاندا ءۇسىپ ولگەن، گەپتيلدەن ۋلانىپ ولگەن جانۋارلار مەن، جەمىستەر مەن وسىمدىكتەردى توزانداندىرۋعا ءتيىستى، تابيعاتقا دا، ادامعا دا اسا قاجەتتى بال ارالارىن كىم ەسەپتەپ جاتىر؟ وسىمدىكتەردى قورعاۋعا ءتيىستى، شەگىرتكەنىڭ قاس جاۋى، ادامنىڭ دوسى – جويىلىپ بارا جاتقان قۇمىرسقا مەن قۇستاردى ويلاپ جاتقان جان بار ما؟
قازاقستان ۇكىمەتى “بايقوڭىردان” ۇشىرىلاتىن “پروتونداردىڭ” ەسەبىن نەگە جاريالامايدى؟ ەلىمىزدىڭ يەسى بار ما، بار بولسا نەگە ونى ەلىنىڭ، حالقىنىڭ مۇددەسى تولعاندىرمايدى؟ بۇل تۋرالى بەلگىلى جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى ىلەسبەك بايجانوۆ ءوز ماقالاسىندا جان-جاقتى اشىق ايتىپتى.
«بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن رەسەي جالعا الىپ وتىرعانمەن، قازاقستاننىڭ «بايقوڭىردا» جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعان بارلىق جوبالارعا قاتىسى بار. سوندىقتان قانداي جاعداي بولسىن، كەز كەلگەن سۇراك، بويىنشا رەسەي «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنىڭ ماسەلەسىنە كەلگەندە قازاقستانمەن اقىلداسىپ، ورتاق مامىلەگە كەلۋ ارقىلى شەشىم شىعارا الادى. بۇل مالىمدەمەدەن ەشتەڭە وزگەرە قويماس. دەسەك تە، كەيبىر رەسەيلىك سالماقتى ساياساتكەرلەر وزدەرىنىڭ ويلارىن جەتكىزىپ قالۋعا تىرىسىپ-اق ءجۇر.
«بايقوڭىر» عارىش ايلاعى قازاقستان جانە رەسەي ۇكىمەتتەرىنىڭ كەلىسىمدەرى نەگىزىندە سوڭعىسىنا ەلۋ جىلعا جالعا بەرىلگەن. ول جاقىندا تاعى 50 جىلعا ۇزارتىلدى. ياعني كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن مەرزىم ىشىندە رەسەي پايدالانۋعا قۇقىلى. «بايقوڭىردىڭ» وتانى قازاقستاننىڭ مۇددەسىن ەسكەرۋ قاتاڭ سۇرالۋى ءتيىس. عارىش ايلاعىنىڭ تاعدىرى ەكى ەل اراسىنداعى سالماقتى كەلگسىمدەرگە بايلانىسگى بولىپ تۇرعان كەزدە، وعان وزگە دەرجاۆالاردى ارالاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. جاسىراتىنى جوق، كەلىسپەي شەشىم شىعارۋ، باسقا دا وكتەم مالىمدەمەلەر جاساۋدىڭ استارىندا وزگەشە پيعىل جاتپاۋى ءتيىس. ەكى ەل ۇكىمەتتەرىنىڭ كەلىسىمىنسىز سىرتتاي شەشىم شىعارا سالۋدى مەملەكەتتىك مەنشىگىمىزگە قول سالۋ دەل تۇسىنگەن ابزال. جالپى، «بايقوڭىر» تۋرالى مالىمدەمەلەر، ۇسىنىستار كوپ ايتىلىپ كەتتى. ونداي ۇسىنىستار اسىرەسە، رەسەيلىكتەر تاراپىنان تۋىنداۋدا. سوندىقتان الداعى ۋاقىتتا ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىساننىڭ بولاشاعى تۋرالى جاڭا كەلىسىمدەر جاسالعاندا نەمەسە وعان تۇزەتۋلەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلگەندە ەلىمىز مۇددەسى، ايقىندالۋى كاجەت.