ءاز-ناۋرىز كىرگەندە ءتورت تۇلىك مال تولدەپ، مالدىڭ اۋزى كوككە، ادام اۋزى اققا ءتيىپ، ۋىز ءىشىپ «ۋىز مەرەكەسىن»، «اق مەرەكەسى» رەتىندە تويلايتىن بولعان. سوعان بايلانىستى بۇل ايدى اتالارمىز «ۋىز اي»، «اق مەرەكە» دەپ تە اتاعان. ءسۇت – اس سۇلتانى، ريزىق باسى دەپ قاستەرلەگەن. سول سەبەپتى دە، ءسۇتتى توكپەيدى، اقتى تەلمىرتپەيدى، اق توگىلسە، ب ا ق بىرگە توگىلەدى دەپ ىرىمدايدى.
«ءاز» ءسوزىنىڭ ءمانى
قازاق ءتۇپ ماعىناسى «باعالى»، «قىمبات»، «كەرەمەت»، «قاسيەتتى»، «ءقادىرلى»، «كيەلى»، «يەلى»، «ارداقتى»، «قۇندى»، «جارقىن»، «جاعىمدى»، «سەنىمدى»، «دۋماندى»، «كوڭىلدى»، «بەرەكەلى»، «بىرلىكتى» دەگەن وتە كوپ سينونيمدىك ماندەس ۇعىمداردى «ءاز» دەگەن ەكى ارىپتەن قۇرالعان قىسقا سوزبەن عانا ۇقتىرا سالعان. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ اسا باي، قۇندى، شۇرايلى، جەتىلگەن ءتىل ەكەنىن ايتقىزباي-اق دالەلدەپ تۇر. مىسالى: ۇلى كۇندى – ۇلىس كۇن، ۇلى ءىستى – ۇلى ءىس دەپ اتاسا، عاجاپ ءسالت-داستۇرلى مەرەكەنى – «ءاز-ناۋرىز» دەپ تۇسىندىرگەن. ال حالىق اراسىنداعى ەل مەن جەرىن قورعاعان قاس باتىرلاردى «ءاز باتىر»، حالقىن ءادىل بيلەگەن حان-cۇلتانداردى «ءاز حان»، «ءاز سۇلتان» دەپ باعالاعان. ەل اراسىنداعى داڭسالى اقىن-جىراۋلاردى «ءاز اقىن-جىراۋلار» دەپ تانىعان. عىلىم سالاسىنداعى ۇلى عالىمداردى «ءاز عالىمدار» دەپ اتاق بەرگەن. شەشەن-شەجىرەلەردى «ءاز شەشەندەر» نە «ابىز» دەپ قۇرمەت تۇتقان. ءاز جانىبەك، ءاز تاۋكە، ءاز بۇحار، ءاز حالىق، ءاز اباي، ءاز باتىر دەگەن سوزدەر سول ءاز ءسوزىنىڭ وتە كوپ ماعىنا بەرەتىنىن ودان ارى تۇسىندىرەدى.
اۋەلى، حالىق اراسىنداعى جانى جايساڭ جانداردى ءاز اعا، ءاز اتا، ءاز اپا، ءاز اپكە، ءاز بالا، ءاز ابىز دەپ، ولاردىڭ قوعامدىق ورنىن، ەل اراسىنداعى بەت- بەدەلىن ءبىر عانا ءاز سوزىنە سىيعىزىپ كورسەتە دە، تانىتا دا بىلگەن. ءار جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 21 كۇنى «ءاز امالى» كىرىپ كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، كوك قۇت كوزىن اشقان كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنىن «ءاز-ناۋرىز» دەپ ۇيعارعان.
«ءاز امالى» كىرگەندە اسپاندا ءبىر نازىك جىلى، جاعىمدى داۋىس اۋا اعىسىندا نازىك كۇي تەربەلىسىندەي شەرتىلەدى ەكەن. ول داۋىستى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ىشىندە مەككە توپىراعىنان جارالعان قوي تۇلىگى عانا ەستيدى دەگەن ەسكى نانىم بار. سول كۇنى قوي قوزىلاپ، قوزى ماڭىراپ «ءاز داۋىسىنا» قۇلاق تۇرەدى ەكەن. سول داۋىستى كەيدە ادام بالاسىنىڭ مىڭدا ءبىرى ەستيدى دەگەن اڭىز ايتىلادى. ەگەر ادام بالاسى سول داۋىستى ەستىسە جەتى اتاسىنا دەيىن شالقىعان بايلىق ورالىپ، ۇرپاقتارى ءبىلىمدار بولىپ وسەدى. ول داۋىس جاي داۋىس ەمەس، ب ا ق يەسى قىدىر پايعامباردىڭ ەل ارالاپ جۇرگەندەگى اياعىنان شىققان دىبىسى دەگەن تاماشا راۋايات تاراعان.
ءاز امالى جەتى كۇنگە جالعاسادى. امالدىڭ باسى – ءۇش كۇن، امال ورتاسى – ءۇش كۇن، امال سوڭى – ءبىر كۇن. وسى جەتى كۇندە اۋا رايى بۇزىلىپ، قار نە جاڭبىر جاۋىپ، جەل تۇرادى. ءاز امالىندا جاۋعان قار ۋىزداي بولىپ جاۋسا، تۋعان اي دا ۋىزداي بولىپ تۋادى، ادامدار كوڭىلى دە كوتەرىلىپ ۋىزداي جاعىمدى بولادى ەكەن. سوندىقتان بۇل ايدا جاۋعان قاردى سىپىرمايدى، كۇرەمەيدى. سىپىرسا، كۇرەسە ب ا ق كۇرەلگەن قارمەن بىرگە كەتەدى دەپ ىرىمداعان.
«ناۋ» ءسوزىنىڭ ماعىناسى
قازاقتىڭ بايىرعى كونە تىلىندە «ناۋ» دەگەن ءسوز بار. ول ءتورت ءتۇرلى ۇعىم بەرەدى. ءبىرىنشى، «ناۋ» – داۋ، جالا دەگەن ۇعىم بەرەدى. ەكىنشى، «ناۋ» – گۇلدىڭ، وسىمدىكتىڭ جاڭادان ءوسىپ، بۇرشىكتەپ شەشەكتەۋى دەگەن ۇعىم بىلدىرەدى. ءۇشىنشى، «ناۋ» – كۇننىڭ العاش شەشەكتەپ نۇر شاشىپ، كوكجيەكتەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقان شاپاعىن «ناۋ»، «جاڭا كۇن» نەمەسە «كۇن ناۋ تارتىپ كەلەدى» دەيدى.
ءتورتىنشى، قوي-ەشكى، سيىردىڭ تولدەگەن كەزىندەگى قويۋ ءسۇتىن «ناۋ»، «ناۋ ءسۇت»، «ۋىز» دەيدى. ناۋرىز دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ ماعىناسى مەن ءمانى وسى جەردە جاتسا كەرەك. ءاز-ناۋرىز مەرەكەسى اتام قازاقتىڭ وسىنداي ۇلى ۇيالى ۇعىمدارىنان قالىپتاسقان. ول عاسىر جۇگىن ارقالاپ، اسىل سالت-داستۇرلىك مەرەكەلى تازا قالپىن ساقتاپ، بىزگە قايماعى بۇزىلماي جەتكەن.
ۇلىس ءسوزىنىڭ ءمانى
1.ۇلىس ءسوزىنىڭ ءتۇپ ءمانى – ەجەلگى رۋلىق بىرلەستىكتى نە وتە ۇلكەن ۇيىسقان، وسكەن اۋلەتتى «ۇلىس» دەپ اتاعان.
2.ۇلىس كۇن – جاڭا جىل، جاڭا كۇن، جاڭا مەيرام، ناۋرىز ايىنىڭ 21-22 كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەن «ناۋ» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
3.تاريحي راۋاياتتا ادامزاتتىڭ ەكىنشى اتاسى سانالاتىن نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى بىردە ارابيداعى جۋدا تاۋىنىڭ باسىنا، ەندى بىردە قازاقتىڭ قازىعۇرت تاۋىنا توقتاعان دەپ ايتىلادى. سول كەزدە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسكەن كۇنى ەكەن. توپان سۋدان امان قالعان نۇح قاۋىمى جەتى قات جەردىڭ بەتىندە، جەتى قات كوكتىڭ استىندا، جەتى جۇرتىمىزبەن امان قالدىق دەپ كەمەدە قالعان بيداي، كۇرىش، بۇرشاق، تارى، قاتىق، تۇز، ەت سىندى جەتى ءداندى تايقازانعا سالىپ ءپىسىرىپ،
«تىلەۋ كوجە»، ياعني «ناۋرىز كوجە» جاساپ توي-مەرەكە وتكىزگەن ەكەن. قالعان داندەرىن ءبىرازىن جەرگە ەگىپ، ءبىرازىن ۇنەمدەپ جەپ، باليعاتقا تولعان ەر-ايەل 3 اي بويى ورازا ۇستاپ، استىقتى ۇنەمدەپ جەگەن ەكەن. «تىلەۋ كوجە» جاساۋ سالتى مەن ورازا ۇستاۋ پارىزى سودان قالعان ەكەن.
جەر بەتىندەگى توپان سۋدىڭ بالشىعى باسىپ قالعان بۇلاق كوزىن اشۋ، قۇلاپ قالعان اعاشتاردى قايتا تۇرعىزىپ، اعاش ەگۋ ءداستۇرى سول زاماننان قالىپ، جاقسى داستۇرگە، تاماشا سالتقا اينالعان. ۇلىس كۇنى ۇلى ىستەر ىستەۋ، جاقسى باستامالار باستاۋ، امانداسىپ كورىسۋ، ۇلكەنەن باتا الۋ، سىي-قۇرمەت جاساۋ، ويىن-توي وتكىزىپ كوڭىل كوتەرۋ، كەدەي-كەمباعالداردى قولداپ جاردەمدەسۋ سىندى تولىپ جاتقان ءسالت-داستۇردى جاڭعىرتىپ، جاس بۋىن ۇرپاقتى ۇلاعاتتى جولعا سالۋ، بابالار ءداستۇرىن ادال اتقارۋ، ۋاقىت ەسەبىن ءبىلىپ، ءومىردى قاستەرلەۋ، جاڭا جىلدى ەرەكشە قۇرمەتپەن قارسى الۋ، كونە جىلدى شىعارىپ سالۋ – ۇلتىمىزدىڭ مىزعىماس اسىل ءداستۇرى ەكەنىن ءبىلۋ بارىنەن ماڭىزدى بولماق.
قىدىر اتانىڭ باتاسى
ناۋرىزدىڭ 22 جۇلدىزى كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەندە، جەر ءجۇزىن ب ا ق يەسى قىدىر اتا ارالايدى. «قىدىر اتا ارالاعان اۋىلعا ب ا ق داريدى، قىدىر تۇنەگەن ۇيگە قۇت قونادى» دەگەن حالقىمىزدا ەسكى نانىم بار. سول ءتۇنى ءار ءۇيدىڭ تورىنە قوس شىراق جاعىپ قىدىر اتانىڭ كەلۋىن كۇتىپ، ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي تىلەك تىلەپ وياۋ وتىراتىن سالت بار. قىدىر اتا ءوزى قالاعان ۇيىنە كەلىپ، اق باتا بەرەدى ەكەن. قىدىر اتانىڭ باتاسىنىڭ ۇلگىسى:
ۇلىس وڭ بولسىن! اق مول بولسىن! قايدا بارسا جول بولسىن، باعىڭ شالقىپ الدىڭنان، باستارىڭا كەتپەس ب ا ق قونسىن، استارىڭا التىن تاق قونسىن! ءاز حالقىم ۋايىمىسىز توق بولسىن! جاماندىق جەردەن جوق بولسىن، قۋانىش كوپ بولسىن، سەزىم ىستىق شوق بولسىن! ۇلاعاتتى ۇل ءوسسىن، قىرمىزى سۇلۋ قىز ءوسسىن! اق بوكەن ورعا تۇسپەسىن، اق سۇڭقار تورعا تۇسپەسىن! اتا اقىلى بولىنبەسىن، تۇلپار تۇياعى كەتىلمەسىن، ەل شەتى سوگىلمەسىن! قارا تاۋ قۇيىن سوقسا قۇلاماسىن، اق شىلاۋىشتى انا جىلاماسىن! قارا جەر شايقالماسىن. قارا قوس قيراماسىن!! ەل ءىشىن داۋ الماسىن، ەل شەتىن جاۋ الماسىن! الىپ بايتەرەك جىعىلماسىن، وزەن-كول، بۇلاق تارتىلماسىن! ءادىل حان تاقتان ايرىلماسىن، بالا باقتان ايرىلماسىن!
حاق اللا ءوزى قولداپ، ۇلىس مەرەكە-بىرلىكتەن ايىرماسىن!
كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەدى
ءاز-ناۋرىز قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇردى جاڭعىرتاتىن ايتۋلى توي مەرەكەسى، جاڭا جىلى، كوكتەم مەيرامى. بۇل توي حالىقتىڭ ورتاق قۋانىشى، ورتاق بەرەكەسى. بۇل كۇنى كۇن مەن ءتۇن عانا تەڭەلمەيدى. اسپان مەن جەر دە، حان مەن قارا دا، قاراڭعى مەن جارىق تا، جىلى مەن سۋىق تا، ەر مەن ايەل دە، جاس پەن كارى دە تەڭەلەدى. ءبارى دە دەمالىپ، بىردەي پەندە رەتىندە ۇلى مەرەكەنىڭ قۋانىش نۇرىنا بولەنىپ بىرگە تويلايدى.
ۇلىس كۇنىنىڭ قارساڭىندا جەتى داننەن ءدان سالىپ، ۇلكەن تايقازانعا تىلەۋ كوجە، توي كوجە جاسايدى. ول – جەتى قات كوكتىڭ استىندا، جەتى قات جەردىڭ بەتىندە، جەتى جۇرتپەن، جەتەلى جەتى اتا ۇرپاقتارى باس قوساتىن ۇلى كۇن. ۇلىس كۇن دەپ، ءۇي-ۇيدى ارالاپ تىلەۋ كوجە ءىشىپ مارە-سارە بولىپ كوڭىلدى جۇرەدى. وكپەلەسىپ، رەنجىسىپ قالعاندار بولسا، ۇلىس كۇنىن قۇرمەتتەپ، ءتوس قاعىسىپ امانداسىپ، ءبىرىن-بىرى كەشىرىسەدى. ءبىر داستارحان باسىندا اس ءىشىپ، جايراڭ قاعىپ، دوستاسىپ، شاتتىققا تولى سەزىممەن، سىيلاسىپ، سىرلاسىپ، ۇلىس كۇنىن قۇرمەتتەسىپ، اق داستارحان باسىندا اق نيەتپەن بىرگە قوناق بولىپ وتىرادى. سوندىقتان بۇل مەرەكە مىزعىماس «بىرلىكتىڭ مەرەكەسى» دەپ اتالادى.
ناۋرىز داستارحانى
قازاق داستارحانى – كيەلى. قازاق ايەلدەرى «داستارحاندا كيە بولادى، داستارحاندا يە بولادى»، «داستارحانى توق ۇيگە بەرەكە قونادى، بايلىق ورالادى» دەپ داستارحاننان اتتامايدى، داستارحاندى كىرلەتپەي تازا ۇستايدى، داستارحاندى اياقپەن باسپايدى، داستارحاندى كيىم-كەشەكپەن بىرگە جۋمايدى. ولاي ەتسە، ۇيدەن قۇت قاشادى، ب ا ق ۇركەدى. بايلىق ورالمايدى دەپ ىرىمداپ، داستارحان ادەپتەرىن ساقتاپ، ناۋرىز كۇنى ءۇي تورىنە ۇلكەن اق داستارحان جايادى. داستارحانعا ءتورت ىرىستان اس ءپىسىرىپ، مولىنان قويادى.
1.قىزىل ىرىستان: ەت، جال-جايا، قازى-قارتا، كارى جىلىك، قويدىڭ باسى، بەلدەمە، قارا جانە سۇبە قابىرعا، اسىق جىلىك، ورتان جىلىك، جامباس، جاۋىرىن، قىستان قالعان ءسۇرى ەتتەردى دە قوسادى. ول – قىس تاعامدارمەن قوشتاسىپ، جاز تاعامدارىنا اۋىسۋ ىرىمى.
2.اق ىرىستان: قۇرت-ىرىمشىك، ايران-قاتىق، قىمىز-شۇبات، ىركىت، سارى ماي، قايماق، قىمىران جانە ت.ب. بۇل – جاز تاعامدارىمەن قاۋىشۋ ىرىمى.
3.كوك ىرىستان: الما، ءجۇزىم، بانان، ماندارين، قايىن، قاربىز، ورىك، كوك بۇرشاق جانە ت.ب.
4.داقىل ىرىستان: نان، باۋىرساق-شەلپەك، پەشەنە، توقاش، تارى-تالقان، جەنت جانە ت.ب.
قازاق انالارىنىڭ ۇلىس كۇنى اق داستارحاندى ءتورت ءتۇرلى ىرىسپەن تولتىرۋىنىڭ دا وزىندىك ادەمىلىك ءسانى مەن تەرەڭ فيلوسوفيالىق ءمانى بار. ول – «تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا، كەرەگە باسى پالە بولادى» دەگەن ىرىمدى تانىمنان تۋعان وزىق ويدىڭ وتباسىنداعى قۇت داستارحانىنان تاپقان تاماشا كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
«ءتورت قۇبىلامىز تەڭ بولسىن، پيعىلىمىز وعان تەڭ بولسىن! تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتەدى»، – دەپ اق داستارحانىن دا ءتورت ىرىسپەن تولتىرىپ، كەلگەن قوناعىنىڭ ءار قايسىسىن «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر» دەپ باعالاپ، جايراڭ قاققان قاباقپەن كۇتىپ العان.
ناۋرىز كوجە (تىلەۋ كوجە)
«تىلەۋ كوجە» – ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ برەندى. قازاق ايەلدەرى ناۋرىز كۇنى ۇلكەن تايقازانعا بيداي، تارى، بۇرشاق، ەت، ارپا، كۇرىش، ۇن سىندى جەتى داننەن (سارىمساق، تۇز) سالىپ، كوجە جاسايدى. ونى قازاق «تىلەۋ كوجە» نەمەسە «ناۋرىز كوجە» دەپ اتاعان.
قازاق ىرىمىندا تايقازاننان باسقا ىدىسقا «تىلەۋ كوجە» جاسامايدى. ويتكەنى قارا قازان ءۇي قۇتى سانالادى. سوندىقتان قىز جاساۋىنا قازان سالمايدى. قىز جاساۋىنا قازان سالسا، ب ا ق ىرىس اۋىسادى دەپ ىرىم ەتەدى.
تىلەۋ كوجەگە جەتى ءدان سالۋدى «جەتى قات كوكتىڭ استىندا، جەتى قات جەر بەتىندە، جەتى جۇرتپەن، جەتى اتامەن، جەتى اعايىنمەن ءتاتۋ-تاتتى بەرەكەلى وتەيىك، ۇرپاقتارمىز جەتەلى ۇرپاق بولىپ ءوسسىن، ءدام-تۇزىمىز ارلاسىپ جۇرەيىك، بەرەكە قاشپاسىن» دەگەن قوناقجايلىقتىڭ كەڭ پەيىلىنەن، بەرەكەنى ساقتاپ، ەل بۇتىندىگىن بۇزباۋدان تۋعان اق نيەتتىڭ سيمۆولى دەپ تانىعان.
ۇلىس كۇن كەيىپكەرلەرى
باعزى زامانداعى راۋاياتتا ۇلىس كۇنىنە بايلانىستى ايتىلاتىن كەيىپكەرلەر بولعان. ولار: قىدىر اتا، ب ا ق بالا، ساققۇلاق، تولاعاي، ءاز حانىم، اقپان-تاقپان، زىمىستان.
ۇلىس كۇنىنىڭ كەيىپكەرلەرىنىڭ ءار قايسىنىنا ءتان وبرازدىق سيپاتتارى بولعان: قىدىر اتا – ب ا ق ءپىرى، ب ا ق بالا – بولاشاق ءپىرى، ساققۇلاق – حابار ءپىرى، تولاعاي – كۇش ءپىرى، ءاز حانىم – كوكتەم-جاز ءپىرى، اقپان-توقپان – قىس ءپىرى، زىمىستان – بوران-جەل ءپىرى.
ۇلىس كۇنى اعاش ەگۋ سالتى
ورمان – ەلدىڭ داۋلەتى، ورمان – جەردىڭ ساۋلەتى. باعزى زاماندا نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى 40 كۇن، 40 ءتۇن توپان سۋدا ءجۇزىپ ءجۇرىپتى. وعان اق ۇكى جول باستاپ ۇشىپ ءجۇرىپتى. 40 تاۋلىك وتكەندە كەمە قارا جەرگە ءىلىنىپ، قازىرگى ارابياداعى جيدا تاۋىنىنىڭ باسىنا توقتاپتى. نۇح قۋانىپ، كەمەدەگى قاۋىمىن جەرگە ءتۇسىرىپ، توپان سۋدان امان قالعانىنا شۇكىرلىك ەتىپ، بالشىق باسىپ قالعان بۇلاق كوزدەرىن تازالاپ، قيسايىپ قالعان اعاشتاردى تۇرعىزدىرىپ جاتقاندا اياق استىنان اۋا رايى بۇزىلىپ، قايتادان قالىڭ جاڭبىر جاۋىپ، توپان سۋ كوتەرىلىپتى. بۇل ناۋرىزدىڭ 9 كۇنى ەكەن. «ءماز» دەگەن امال كىرىپتى. سول ءماز جاۋىنى 7 كۇنگە جالعاسىپ، جەردەن كوتەرىلگەن توپان سۋ كەمەنى الىپ، قازاقتىڭ قازىعۇرت تاۋىنىڭ باسىنا ءبىراق اكەپ توقتاتىپتى. سودان باستاپ، تىلەۋ كوجە جاساۋ، اعاش ەگۋ، بۇلاق كوزىن اشۋ سىندى جاقسى سالت قالىپتاسىپتى. وسى راۋاياتتى جاقسى بىلەتىن قازاق حالقى سودان باستاپ، اعاش ەگۋ سالتىن تاماشا داستۇرگە اينالدىرىپتى. «اتاڭنان مال قالعانشا، تال قالسىن» دەگەن ماقالدىڭ ءتۇپ باستاۋى وسىدان قالعان ەكەن.
«مىڭ شىبىق ەگىپ وسىرسەڭ، حالقىڭا ورمان سالعانىڭ. ءبىر شىبىق ءۇزىپ سىندىرساڭ، ورمانعا سالعان ويرانىڭ» دەپ ءار جىلى كوكتەم كەلگەندە اعاش ەگۋدى ءار ادامنىڭ پارىزى دەپ تانىپتى. بۇل بۇگىنگى ەكولوگيانى قورعاۋىمىزعا دا ەش قايشىلىعى جوق اتادان قالعان تاماشا سالتىمىز بولىپ تابىلادى.
ءاز- ناۋرىز ىرىمدارى
1.قازاق ناۋرىز كۇنى جاڭا شىققان كۇننىڭ جۇزىنە قاراپ، بەتىن سيپايدى. ونىسى –جاڭا كۇننەن باسىما باقىت دارىسىن دەگەنى.
2.قازاق ناۋرىز كۇنى العاش جاۋعان جاڭبىرعا باسىن توسادى. اسپاننان نۇر جاۋادى دەپ بىلەدى. وسىلاي ىستەسە، جىلدار بويى باسىم اۋىرمايدى، جولىم جەڭىل بولادى دەپ سەنەدى.
3.قازاق ناۋرىز كۇنى ۇيىنە قارلىعاش ۇشىپ كىرسە، ەرەكشە قۋانادى. جىل قۇسى كىردى، شاڭىراعىما قۇت كىردى دەپ ىرىمدايدى.
4.قازاق ناۋرىز كۇنى تىرناق المايدى، شاش قيعىزبايدى. ولاي ەتسە، باس كەسىلەدى، جول توسىلادى دەپ ىرىم ەتەدى.
5.قازاق ناۋرىز كۇنى كوڭىلدى جۇرەدى. بىرەۋمەن رەنجىسىپ قالۋدان قورقادى. سەبەبى «جىل باسىندا رەنجىسسەم، جىل سوڭىنا دەيىن ءىسىم وڭبايدى» دەپ ىرىم ەتەدى.
6.قازاق ناۋرىز كۇنگى جاۋعان قاردىڭ رەڭىنە قاراپ ىرىم ەتەدى. ول ەرەكشە اپپاق بولادى. ناۋرىز كۇنگى جاۋعان قاردى كۇرەمەيدى، سىپىرمايدى. سىپىرسا، قۇرعاقشىلىق بولادى دەپ ىرىمدايدى.
7.قازاق ناۋرىز كۇنى بالاسىن ۇرمايدى، زەكىمەيدى. ۇرسا بالا مەسەلى قايتادى، مەسەلى قايتسا، ب ا ق بايلانادى دەپ ىرىم ەتەدى.
8.قازاق ناۋرىز كۇنى ىدىس-اياعىن سىلدىرلاتپايدى، «قۇت قازاندا تۇرادى» دەپ ىرىم ەتەدى. «ىدىس-اياق سىلدىرلاسا، قۇت ۇركەدى».
9.قازاق ناۋرىز كۇنى وتقا سۇيەك تاستاپ كۇيدىرمەيدى. ولاي ەتسە، اتا-بابا ارۋاعى شامىرقانادى.
10.قازاق ناۋرىز كۇنى ۇيىنە قىدىرىپ كەلگەن بالانى قۇر قول قايتارمايدى. بالا – باقىت، بالا – بال، بالامەن بىرگە ۇيگە باقىت كىرەدى، بالا ۇيدەن وكپلەپە شىقسا، باقىت بالامەن ىلەسىپ كەتەدى دەپ ىرىم ەتەدى.
11.قازاق ناۋرىز كۇنى الىس ساپارعا كەتكەن جولاۋشىعا سىباعا ساقتايدى. ونىسى – جولاۋشى امان كەلسىن، مەرەكە ءدامى – بەرەكە، وسى بەرەكەلى استان اۋىز ءتيسىن دەگەنى.
12.قازاق ناۋرىز كۇنى ۇيىنە قىدىرىپ كەلگەن كۇيەۋ جىگىت پەن قىزعا ەرەكشە قۇرمەت كورسەتەدى. كۇيەۋ بالاسىنا شاپان جاۋىپ قايتارادى. ونىسى – قىزىمىزعا جاقسى قاراسىن، قىزىمىز باقىتتى بولسىن دەگەنى.
13.قازاق ناۋرىز كۇنى مال تولدەسە، ونىڭ ءتولىن باسقا بىرەۋگە سىيلامايدى. سەبەبى جىل باسىنداعى قۇتىمىز باسقاعا اۋىپ كەتپەسىن دەگەنى.
14.قازاق ناۋرىز كۇنگى بوسانعان ايەلدى قۇت دەپ ىرىمدايدى. ونى قىزىر بوساندىردى دەپ سەنەدى. ول تۋىلعان بالا ەلگە قۇت بولىپ قونادى دەپ سەنەدى. سوندىقتان ول بالانىڭ اتىن ۇل بولسا ۇلىسبەك، ناۋرىزبەك، قىز بولسا ناۋرىزگۇل، ۇلىسجان دەپ قويادى.
15.قازاق ناۋرىز كۇنى ساۋىسقان ءۇي توبەسىنە قونىپ شىقىلىقتاسا، جاقسى ىرىمعا بالايدى. ولجادان، جاقسىلىقتان ءسۇيىنشى كەلەدى دەپ سەنەدى.
16.قازاق ناۋرىز كۇنى وشاعىنىڭ استىندا وت قاۋلاپ، لاپىلداپ جانسا بيىل ب ا ق جۇلدىزىمىز كوتەرىلەدى، باييمىز، باقىتتى بولامىز دەپ ىرىمدايدى.
17.قازاق ناۋرىز كۇنى تورىنە قوس شىراق جاعىپ قويادى. ونىسى – وتاعاسى مەن وتاناسى امان بولسىن، وشاقتاعى وتىمىز سونبەسىن دەگەن ىرىم.
18.قازاق ناۋرىز كۇنى كەتىك ىدىستاردى پايدالانبايدى، وعان اس قۇيىپ ىشپەيدى. ولاي ەتسە، ومىردەگى بارلىق ءىسىمىز شالا بولادى، جۇمىسىمىز بىتپەيدى، كەتىك ىدىستىڭ شەتىلگەن جەرىنەن شايتان بىرگە اس ىشەدى دەپ سەنەدى.
19.قازاق ناۋرىز كۇنى ۇيىنە دۋالى اۋىزدى ادامدى شاقىرتىپ، باتاسىن الادى. بارلىق ءىس باتادان باستالسا، باياندى بولادى دەپ سەنەدى.
20.قازاق ناۋرىز كۇنى بوساعاسىنا، نە تورىنە سارىالا ساپتى قامشى، نە ساداق سىندى قۇرالداردى ىلەدى. سويتسە، بۇل ۇيگە جىن-جىبىر جۋىمايدى دەپ سەنەدى.
ءاز-ناۋرىزداعى اۋا رايىن بولجاۋ ءداستۇرى
قازاق ەسەپشىلەرىنىڭ اراسىندا «ەسەپشىنىڭ ەسەبى كىسەسىندە، ەسەپسىزدىڭ ەسەبى تىزەسىندە» دەگەن ءتامسىل ءسوز بار. بۇرىنعى وتكەن عاسىرلارداعى قازاق ەسەپشىلەرىندە ءبىر بەتى اق شۇبەرەكپەن، ءبىر بەتى قارا شۇبەرەكپەن استارلانىپ، بۇكتەلىپ تىگىلگەن، كۇندى ەسەپتەپ، ايدى بولجاپ، جىلدى جىلىكتەپ جازعان قويىن داپتەرىن سالاتىن الا دورباسى بولادى ەكەن. قازاق وسى دوربانى «كىسە» دەپ اتايدى. بىرەۋلەر ەسەپشىگە جولىعىپ، «قانە، ەسەبىڭدى ايتىپ جىبەرشى» دەگەندە، سول دوربانىڭ تۇيمە باۋىن اعىتىپ، اقتارىلاتىن كورىنەدى. سول دوربانى «كىسە» نە «ەسەپ دوربا» دەپ اتاعان ەكەن.
ال جاي ادامداردىڭ كۇن بۇلتتانعاندا جاڭبىر نە قار جاۋعاندا، بىرەر كۇن ىلگەرى تىزەسى اۋىرىپ، ريەۆماتيزمى قوزاتىن كورىنەدى. ءسويتىپ ولار تىزەسى اۋىرسا بولدى، بوران سوعادى، كۇن جاۋادى دەپ بايبالام سالىپ جاتادى ەكەن. جوعارىداعى ماتەل سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.
قازاق ەسەپشىلەرى جاز ەسەبىن كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى ناۋرىزدىڭ 21 كۇنى جاڭا جىلدىڭ باسىندا جاڭا تۋعان ايعا قاراپ، ەسەپتەيتىن كورىنەدى. قازاق ەسەپشىلەرى جۇلدىزدى ءتۇندى كۇزەتىپ، ءتورت تۇلىك مالدى باقىلاپ، ۇيىقتاماي تاڭ اتتىرادى. ەگەر وسى ءتۇنى تۇيە تۇلىگى ەرنىن ءجيى-جيى جىبىرلاتسا، جىلقى تۇلىگى قايتا- قايتا وقىرانسا، سيىر تۇلىگى مۇرىنىن ءجيى-جيى جالاي بەرسە، قوي تۇلىگى ەمىس- ەمىس ەكىرەنسە، تاڭەرتەڭ مال قورادان جايباراقات شىقسا، وندا كوكتەم ەرتە ورالادى. كۇن تەز جىلىنادى، كوك ەرتە كوكتەيدى، جاز جايلى بولادى. ال وسى كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن شوقتاي جانىپ، ۇياسىنان كوتەرىلسە، كەشكە قاراي ۇياسىنا قان قىزىل بولىپ قونسا، اۋا-رايى جاقسى بولعانىمەن، ادام اراسىندا ءولىم-جىتىم كوپ ۇشىرايدى. سوعىس اپاتتارى بولۋى مۇمكىن. اياق استىنان تۇيە تۇلىگىنە «شەلەك»، جىلقى تۇلىگىنە «تالاق»، سيىر تۇلىگىنە «قاراسان»، قوي تۇلىگىن «توپالاڭ»، ەشكى تۇلىگىنە «كەبەنەك» ىندەتتەرى كەلۋى، ال ەگىنجايعا شەگىرتكە قاپتاۋى عاجاپ ەمەس دەپ بولجام جاسايدى. ەگەر سول كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن كوكجيەكتەن سارعايىپ كوتەرىلسە، جەر بەتىندە ىستىعى شىڭقيىپ تۇسسە، قىزۋى ماڭدايدان وتسە، سول جىلى قۇرعاقشىلىق بولادى، قۋاڭشىلىق جۇرەدى، قۇمدى بوران سوعادى، جاۋىن-شاشىن مولشەرى از بولادى.
تامىز ايىندا تاۋلى وڭىردە تاسقىن بولۋى مۇمكىن. جازىق جەرلەردە قۇرعاقشىلىق بولادى. قىستا مال باقسا، شىعىن بولادى دەپ ۇيعارادى. ەگەر سول كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن كوزى شۇبارتىپ، كوكجيەكتەن كۇڭگىرتتەۋ بولىپ كوتەرىلسە، كەشكە باتار كۇن بۇلتقا سۇڭگىپ بارىپ باتسا، وندا ول جىلى جازدا جاۋىن-شاشىن مول بولادى. جىل ىرىستى وتەدى، ەل ءىشى تىنىش بولادى. ەگىن مەن شالعىن قاۋلاپ، بىتىك وسەدى. كۇزدە اسپا-توك مول ءونىم جينالادى. تورت-تۇلىك مال جاقسى قوڭدانادى. ەرەكشە سەمىرىپ، شەلدەنەدى. ەل ىشىندە توي-تومالاق كوبەيەدى دەپ ۇيعارادى.
ال قىستا قار قالىڭ جاۋادى. كۇن بىردە ىسىپ، بىردە سۋىپ، قۇبىلمالى وتەدى. مال مەن باس امان بولادى دەپ بولجاۋ ايتادى. ەگەر سول كۇنى تاڭەرتەڭ كۇن كوكجيەكتەن كۇلىمسىرەپ، راۋانداپ، اشىق نۇرىن توگە كوتەرىلسە، كەشكە قاراي التىن شاپاعىن جەرگە قالدىرىپ بارىپ باتسا، وندا ول جىلى جىل ەسەن بولادى. كۇن سايىن، اي سايىن ىرىزدىق تاسيدى. ادامدار ىرعىن ومىرگە كەنەلەدى. ەگەر سول كۇنى تاڭەرتەڭ قار جاۋىپ تۇرسا، «اسپاننان نۇر جاۋدى»، جىل ەسەن بولادى، ناۋرىزدىڭ اقشا قارىنداي اق تىلەك قابىل بولادى دەپ قۋانادى.
قازاق ناۋرىزدا جاۋىپ، قاتقان قاردىڭ ۇستىنە قاسارباس قويدىڭ قۇمالاعىن تاستاپ، كوكتەم ەرتە، نە كەش كەلۋىن بولجايدى. ەگەر قۇمالاق قارعا باتپاي، قار ۇستىندە قالسا، كوكتەم قىرىق كۇن كەشىگىپ كەلەدى. ال قۇمالاق قارعا بارماق بويى باتسا، كوكتەم قىرىق كۇن ەرت كەلەدى، كۇن ەرتە جىلىنادى، ەگىندى ەرتە سالۋ كەرەك، تولەۋلىككە ەرتە بارۋ كەرەك دەپ ۇيعارادى.
قازاق ەسەپشىلەرى تاڭشولپان جۇلدىزىنىڭ كورىنۋىنە قاراپ تا اۋا-رايىن بولجاپ، جەر ىرىسىن جوبالاپ ايتادى. ناۋرىز كۇنى تاڭعا جاقىن تاڭشولپان جۇلدىزى ايداي جارقىراپ، التىنداي نۇرىن توگىپ تۋسا، سول جىلى مولشىلىق بولادى، جەر ءجۇزى قاباعات كوكتەيدى. مال مەن باس ەگىز، اتار وسەدى، بەيبىت زامان بولادى.
ال سول كۇنى تاڭعا جاقىن تاڭشولپان جۇلدىزى سارعايىپ، السىرەپ، نۇرى وشكىندەپ تۋسا، ىرىزدىق تارتىلادى، قاۋىپ-قاتەر كوپ بولادى، جول اپاتتارى كوپ بولادى دەپ دولبار ايتادى.
بايىرعى ەسەپشىلەردىڭ تاجىريبەسىنە قارعاندا، ءار سەگىز جىلدا ءبىر رەت تاڭشولپان جۇلدىزى وشكىن تارتىپ تۋادى ەكەن. سول جىلدارى اپات كوپ بولادى دەگەن ۇعىم بار.
قازاق ەسەپشىلەرى ناۋرىز كۇنى كوزى اشىلماعان بۇلاقتىڭ سۋ قاينارىن بايقايدى. وزەن سۋى مەن كول سۋىنىڭ جانە مال سۋاتتارىنىڭ جىلدىق مولشەرىن تەكسەرەدى. سول ارقىلى سۋاتتى جەرلەردەن ەرتە قونىس تاڭداپ قونادى.
قازاق ەسەپشىلەرى تاعى دا ناۋرىز كۇنگى قوڭىرقاز، اققۋ، ۇيرەك، شاعالا، سارىالا قاز، كوكمويىن، ۇزاق قاتارلى قۇستار كەلسە، كوكتەم ەرتە كەلەدى، جاز تەز ورالادى، كۇن جىليدى دەپ بولجايدى. تاعى دا ناۋرىزداعى تورعايلاردىڭ سايراۋىنا ءمان بەرەدى. تورعايلار توپتاسىپ ۇشىپ، سايران سالسا، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن زامان بولادى» دەپ جاتادى. ءۇي قۇستارى – قاز بەن تاۋىققا دا كوز جىبەرەدى. ەگەر تاۋىق سول كۇنى ءبىر اياعىن كوتەرىپ تۇرسا، كوكتەم جاي ورالادى، ەكى اياعىن تەڭ باسىپ تۇرسا، كوكتەم كەلدى دەي بەر دەيدى.
قازاق ەسەپشىلەرى ناۋرىز كۇنى جۇلدىزدى اسپاندى مۇقيات قاداعالاپ باقىلايدى. ەگەر سول تۇنگى جۇلدىزدار شوقتاي جانىپ، اسپان اياسىنان تۇتاستاي كورىنسە، بيىل كوكتەم مەن جاز ايى مامىراجاي وتەدى، ەل تىلەگى قابىل بولادى، ۋايىم جوق، قارىن توق وتەدى دەپ سەنەدى.
ناۋرىز ايىنداعى توعىس كۇندى دە باقىلايدى. اي اراسىنداعى تاۋدىڭ ار جاعىندا، تاساسىندا قالىپ، كورىنبەيدى. اي وعاۋى ءۇش كۇنگە سوزىلادى. ءبىرىنشى كۇنى توڭعايدى. ەكىنشى كۇنى اۋىل ءۇي قونادى. ءۇشىنشى كۇنى ءورىپ شىعادى. اي باياۋ جىلجىپ، اي ديدارىنا قاراپ اۋا- رايىنان مالىمەتتەر بەرىپ جاتادى. سول كۇنى اي قورالانىپ تۋسا، كۇن جىلىنادى. اي قۇلاقتانىپ تۋسا، كۇن سۋىتادى. اپات بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ال، اي شالقاسىنان تۋسا، كۇننىڭ سۋىعى ۇزارادى. اي وراعى ەڭكەيىپ تۋسا، كۇن ىسيدى دەپ جورامال جاسايدى.
قازاقتىڭ «اي قورالانسا، اياعىڭدى سايلا، كۇن قورالانسا، كۇرەگىڭدى سايلا» دەگەن ماقالى دا وسىنى مەڭزەسە كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، تابيعاتپەن بىرگە تۋىپ، بىتە قايناسىپ وسكەن قازەكەڭ عاسىرلار بويى تابيعاتتان جيناعان مول تاجىريبەسىنىڭ ارقاسىندا جازدان جايلى، قىستان ەسەن ءوتىپ، بۇگىنگى دامىعان ەلەكتروندى عاسىرعا جەتىپ وتىرمىز.
بولات بوپاي ۇلى،
جازۋشى-ەتنوگراف.
فوتوسىن قويۋ كەرەك.