ءساتى تۇسكەن سۇحبات
اسپان باقىلاۋشىسى – اۆياسيالىق ديسپەچەر اۋەدەگى ساپارىڭىزدى ءقاۋىپسىز ەتەدى
الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشاسىندا ءوزىن «اۋە جولسەرىگى» دەپ تانىستىرىپ، اۆياسيا تۋرالى كوپشىلىك بىلە بەرمەيتىن تىڭ اقپاراتتاردى جاريالاپ جۇرگەن اۋە ديسپەچەرى ەركەبۇلاننىڭ جازبالارىن ءبىرازدان بەرى وقىپ ءجۇرمىن. اۆياسيا – وتە قىزىقتى، ءارى قيىن سالا. وعان قاتىسى بار بارلىق قىزمەتتىڭ ماڭىزى زور ەكەنى دە راس. اۋەدەگى ساپارىڭىزدى ءقاۋىپسىز ەتەتىن مامانداردىڭ ءبىرى ەركەبۇلان الىبەكۇلىمەن تىلدەستىك. ۇشاقتىڭ ۇشىپ-قونۋىنا قولايلى جاعداي جاسايتىن مامان ساعات سايىن جۇزدەگەن ادامنىڭ تاعدىرىنا جاۋاپ بەرەدى. ونىڭ جۇمىسىندا كىشكەنتاي قاتەلىك ۇلكەن قايعى-قاسىرەتكە اكەلۋى مۇمكىن. قىراعىلىقتى تالاپ ەتەتىن ەرەكشە سالا سىزگە دە قىزىق بولار؟! ازاماتتىق اۆياسيانىڭ بەيمالىم جۇمباعى مەن اۋە كەمەسىنىڭ قوزعالىسىن باقىلايتىن ديسپەچەردىڭ جۇمىسى تۋرالى سۇحباتىمىزدى وقي وتىرىڭىز!
ەڭ ءقاۋىپسىز ترانسپورت
– جەردە وتىرىپ، اۋەدەگى ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇشاقتىڭ باعىتىن باقىلاپ، ۇشقىشتارمەن بايلانىس ورناتۋ – وڭاي جۇمىس ەمەس. الدىمەن، قىزمەتىڭىز تۋرالى تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز. اۋە قوزعالىسىنىڭ ديسپەچەرى دەگەن كىم، ول قانداي مىندەتتەردى اتقارادى؟ اۋە قوزعالىسىن قالاي باسقارادى؟
– ءسىز بىلەسىز بە، ءدال ءقازىر الەم بويىنشا اۋەدە 10 مىڭداي ۇشاق ۇشىپ بارادى. اۋە ديسپەچەرىنىڭ ەڭ نەگىزگى مىندەتى – سول ۇشاقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ. ياعني ەكى ۇشقىش بىرىگىپ، ءبىر ۇشاقتى باسقارسا، جالعىز ديسپەچەر ءبىر ساتتە 40-قا جۋىق ۇشاقتى باسقارۋى مۇمكىن. ويلاڭىزشى، ونىڭ ءارقايسىسىندا جۇزدەگەن جولاۋشى بار. ءبىراق ءاردايىم وسىنداي ينتەنسيۆتىلىك بولا بەرمەيدى. ديسپەچەردىڭ جۇمىسى ءبىر قاراعاندا، كومپيۋتەرلىك ويىنعا ۇقسايدى. ەكرانداعى نۇكتەلەردىڭ سوعىسىپ قالماۋىن قاراپ وتىرادى. الايدا، بۇل ويىندا قاتەلىككە جول جوق. «ويىندى» جەڭىلە سالىپ، قايتا باستاي المايسىڭ. مۇنداي اسا ماڭىزدى مىندەتتە ديسپەچەرلەرگە ينجەنەرلىك قۇرام ۇشاقتاردى باقىلاۋ ءۇشىن رادارلاردى ورناتىپ، ۇشقىشتارعا كوماندا بەرۋ ءۇشىن راديو قۇرىلعىلاردى بەرمەسە، ولار «سوقىر، مىلقاۋ» بولىپ قالار ەدى.
– بىزگە سۇحبات بەرگەن ۇشقىشتاردىڭ ديسپەچەرلەر دايىندايتىن فلايت-جوسپار تۋرالى ايتقانى بار ەدى. اۋە كولىگىنىڭ ءساتتى ۇشىپ-قونۋىندا بۇل قۇجاتتىڭ ايتارلىقتاي ماڭىزى بولىپ تۇر عوي، دەمەك؟
– ديسپەچەرلەردىڭ ءۇش ءتۇرى بولادى. اۋە كومپانيانىڭ جەكە ديسپەچەرى، اۋەجايدا وتىراتىن ديسپەچەر جانە ديسپەچەرلىك مۇناراداعى جەرگىلىكتى ديسپەچەرلەر بولادى. وسىلاردىڭ ىشىندە، مەن مۇنارادا وتىراتىن اۋە ديسپەچەرىمىن. ۇشاقتاردى ءدال وسى ديپەچەرلىك قۇرام باسقارادى. ال فلايت-جوسپاردى اۋە كومپانيالاردىڭ جەكە ديسپەچەرى دايىندايدى. ولار تەك وزدەرىنىڭ ۇشاقتارىنا قاتىستى جۇمىستاردى ىستەسە، اۋەجايداعى ديسپەچەرلەر ۇشىپ كەلگەن، قونعان ۇشاقتارعا قاتىستى مالىمەتتەردى باقىلاپ وتىرادى. ال ءبىز ۇشقىشتارمەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعىپ، اۋە كولىگىن باسقارامىز.
ارينە، بۇل قۇجات اۆياسيادا ۇلكەن ءرول اتقارادى. اۋەدەگى مىڭداعان ۇشاقتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن 4 ءتۇرلى قورعان بار دەپ ايتار ەدىم. ەڭ ءبىرىنشىسى – ۇشۋدى جوسپارلاۋ كەزەڭى. وعان ۇشۋ جوسپارى، ياعني فلايت-جوسپار كىرەدى. ول – رەيس ورىندالماس بۇرىن الدىن الا جىبەرەتىن ماڭىزدى قۇجات. قاي اۋەجايدان، قاي اۋەجايعا ۇشاتىنىن، ونىڭ بيىكتىگى، جىلدامدىعى دەگەن سەكىلدى ماڭىزدى اقپاراتتاردىڭ بارلىعى سول قۇجاتتا جازىلادى. اۋەجاي قىزمەتكەرلەرى مەن اۋە ديسپەچەرلەرى الداعى بولاتىن رەيستەرگە دايىن بولادى. ۇشۋ بارىسىندا رەيستەر جوسپارعا سايكەس ورىندالعانىن تەكسەرىپ وتىرامىز.
«قيىندىقتار شىڭداي تۇسەدى»
– «ديسپەچەرلەر ءبىر ۋاقىتتا 40-عا جۋىق ۇشاقتىڭ باعىتىن ەستە ساقتاپ، باسقارۋ كەرەك» دەدىڭىز. ءسىز قىزمەت ەتەتىن اۆيا مەكەمەدە كۇنىنە قانشا ۇشاق ۇشىپ، قونادى؟ جەرگىلىكتى ديسپەچەر قانشا باعىتتى باقىلايدى؟
– ديسپەچەرلىك جۇمىس اۋەجايدىڭ، اۆيا مەكەمەنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە قارامايتىنىن ايتا كەتەيىن. مەن قىزمەت ەتەتىن تاراز قالاسىنداعى اۆيا مەكەمەدە كەشەگى ۇشۋ-قونۋلاردى ساناسام، ترانزيتتىك جانە وبلىستاعى رەيستەردى قوسپاعاندا، 38 ۇشۋ-قونۋ بولعان ەكەن. ال بۇگىن تۇسكە دەيىن 25 ۇشۋ-قونۋ ورىندالدى.
ءبىزدىڭ اۋەجايدان كۇندەگىسىن كۇندە الماتى، استانا جانە اتىراۋ باعىتىنا جولاۋشىلار ۇشاعى ۇشادى. ونىمەن قوسا، رەسەيدىڭ قالالارىنان ۇشىپ كەلىپ، ءبىز ارقىلى شەتەلگە ۇشادى. اسىرەسە، ماۋسىمدىق كەزەڭدە رەيستەر سانى كوبەيەدى. ودان بولەك، سانيتارلىق رەيستەر ورىندالادى. ياعني تىكۇشاقتار، اسكەريلەردىڭ ۇشاقتارى، ۇشقىشسىز باسقارىلاتىن ۇشاقتار ۇشادى. ەلىمىزدەگى قازىرگى احۋالعا ساي، سۋ تاسقىنىن باقىلايتىن، ەگىستىك القاپتارى مەن ورمانداردى تەكسەرەتىن ارنايى ۇشاقتار بار. سونداي-اق، الماتى قالاسىنداعى اۆياسيالىق اكادەميانىڭ ستۋدەنتتەرى ءبىزدىڭ اۋەجايدا وقۋ، ۇشۋ، قونۋدى ورىندايدى. ءبىر ۋاقىتتا بەس ۇشاققا دەيىن ۇشىپ، قونىپ جاتادى. ولارعا دا باعىت-باعدار بەرۋىمىز كەرەك.
– ەلىمىزدىڭ اۋە كەڭىستىگىمەن وتەتىن ترانزيتتىك ۇشاقتاردى باقىلاۋ دا ديسپەچەرلەردىڭ قۇزىرىندا. بۇرىن جوسپارلانباعان، رۇقساتى جوق رەيستەر ءجيى ورىندالاتىنىن ەستىپ ءجۇرمىز. اۋە قوزعالىسىن دايىنداۋدا قيىندىق تۋعىزباي ما؟ مۇنداي جاعدايدا ديسپەچەر نە ىستەيدى؟
– اڭگىمەمىزدىڭ باسىندا ءار رەيستىڭ الدىندا فلايت-جوسپار دايىندالاتىنىن ايتتىق قوي. الايدا، كەيدە ۇشۋ جوسپارى جوق ۇشاقتار دا كەزدەسەدى. مۇنداي جاعدايدا اۋە ديسپەچەرلەرى رۇقساتى جوق ۇشاقتى بايقاعان بويدا، سول جەردە توقتاتۋى ءتيىس. ارينە، اۋەدەگى ۇشاقتىڭ بىردەن توقتاۋى ەكىتالاي. الدىمەن شەڭبەر جاساپ، سول ماڭدا اينالىپ ۇشىپ تۇرادى. سودان كەيىن ۇشاق تۋرالى مالىمەتتەردى ىزدەستىرىپ، جوسپاردا بار-جوعىن انىقتاۋعا تىرىسامىز. جوسپاردا جوق ۇشاقتاردى ۇشىپ كەلگەن جاعىنا كەرى قايتارۋ كەرەك. ەگەر رۇقساتى جوق ۇشاق اۋە ديسپەچەرىنىڭ كومانداسىنا باعىنباسا، اسكەريلەرگە حابار بەرەمىز. اسكەري ۇشاقتار دەرەۋ اۋەگە كوتەرىلىپ، ءمان-جايدى انىقتاۋعا اتتانادى. بايلانىس قۇرالىندا اقاۋ بولۋى مۇمكىن. اسكەري ۇشاقتار جەرگە قوندىرۋعا ارەكەت جاسايدى.
اۋەدە دە كولىك كەپتەلىسى بولادى
– اۋە ديسپەچەرلەرىنىڭ جۇمىسى اۋا رايىمەن تىعىز بايلانىستى بولادى. اسىرەسە، بۇلتتى، تۇماندى كۇندەرى، قولايسىز اۋا رايىندا سىزدەردە قاربالاس بولاتىن شىعار...
– ەڭ ءجيى كەزدەسەتىنى – تۇمان مەن جەل. اۆياسيادا ەڭ قولايلى جەل – ۇشاقتىڭ الدىنان سوعاتىن جەل. ال ارتىنان، جانىنان سوعاتىن جەل ءقاۋىپتى بولادى. كەيدە جانىنان سوققان جەلدىڭ اسەرىنەن ۇشاق ۇشۋ-قونۋ جولاعىنا قيعاشتاپ، تەڭسەلىپ كەلە جاتادى. سىرتتان قاراعاندا، وتە قورقىنىشتى. ءتيىستى جەرگە توقتاعانشا ۋايىمداپ وتىرامىز. ال ۇشاقتاعى ۇشقىشتار مەن جولاۋشىلاردىڭ سول ساتتە قانداي جاعدايدا بولاتىنىن ويلاي بەرىڭىز. ۇشۋ جوسپارى ءجيى وزگەرەدى. ۇشاق قوندىرۋ اسقان شەبەرلىكتى قاجەت ەتەدى.
– اۋەدەگى ەڭ ءقاۋىپتى كەزەڭ دەپ نەنى ايتار ەدىڭىز؟
– جاعدايعا قاراپ، ءارتۇرلى كەزەڭدى ايتۋعا بولادى. ەڭ ءقاۋىپتى ءسات – قونۋ. ول كەزدە ۇشقىشتارعا ءبىر ۋاقىتتا ۇشاقتىڭ بىرنەشە پارامەترىن باسقارۋعا تۋرا كەلەدى. وعان قوسا، تۇمان، جەل اسەر ەتەدى. ۇشۋ-قونۋ جولىندا دا كەدەرگىلەر بولۋى مۇمكىن.
ۇشاققا بايلانىستى ەڭ ءقاۋىپتى جاعداي – ءورت. ۇشاق بىرنەشە سەكۋندتىڭ ىشىندە تولىقتاي جانىپ كەتۋى مۇمكىن. كولىك كەپتەلىسى اۋەدە دە بولادى. بىردە-بىر ۇشاق ۇشپايتىن كەزدەر دە بولادى. ونداي كەزدە ارقانى كەڭگە جايىپ، الاڭسىز وتىراسىڭ. ال كەيدە بارلىعى بىردەن باستالىپ كەتەدى. نەشە ءتۇرلى تىكۇشاقتار، اسكەري ۇشاقتار مەن تاجىريبەدەن ءوتىپ جۇرگەن بولاشاق ۇشقىشتاردىڭ ۇشاعى، جولاۋشىلار كولىگى ءبىر ساتتە ۇشىپ كەلەدى. اسىرەسە، تاڭعى، كەشكى ۋاقىتتا وسىنداي قاربالاس جۇمىستار باستالىپ كەتەدى. ءبىز تەك ۇشقىشتارمەن ەمەس، باسقا اۋەجايداعى ديسپەچەرلەرمەن دە بايلانىسىپ، 30–40 ابونەنتپەن حابار الماسامىز. ۇشۋ، اسىرەسە قونۋ كەزىندە ۇشقىشتاردىڭ دا، ديسپەچەرلەردىڭ دە نەگىزگى جۇمىسى باستالادى.
گۋدزون تاڭعاجايىبى
– ۇشقىشتار مەن قىراعى ديسپەچەرلەر تالاي مارتە اۋە اپاتتارىنىڭ الدىن الدى. ءبىر ورىندا تۇرۋ، ءبىر جەردە اينالىپ ۇشۋ، اۆياسيانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، 360 گرادۋستاعى بۇرىلىس، ت.ب. وزىندىك تاكتيكالارى بار. ءسىز ءۇشىن الەمدەگى بولسىن، ءوزىڭىزدىڭ تاجىريبەڭىزدە بولسىن، ومىرلىك ساباق بولعان اپاتتىڭ الدى الىنعان وقيعا؟
– بۇكىل الەمگە ساباق بولعان گۋدزون وقيعاسى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. بۇل تاڭعاجايىپ وقيعا 2009 جىلى اقش-تا بولعان. ۇشاق نيۋ-يورك اۋەجايىنان ەندى ۇشىپ، اۋەگە كوتەرىلگەن تۇستا ەكى قوزاعالتقىشى بىردەي ىستەن شىعادى. سەبەبى، ۇشاققا قارسى قازدار ۇشىپ، قوزعالتقىشقا كىرىپ كەتەدى. بيىكتىك وتە تومەن بولعاندىقتان، اۋەجايعا قايتىپ قونا المايدى. كوماندير سول ماڭداعى گۋدزون وزەنىنە قونۋعا شەشىم قابىلدايدى. ۇشاق وزەننىڭ بەتىنە قونىپ، بارلىق جولاۋشى امان قالادى. اپاتقا ۇشىراپ، جولاۋشىلار امان قالعان وقيعا كەمدە-كەم. سونداي-اق، ۇشاقتى سۋ بەتىنە قوندىرۋ – ءقاۋىپتى شەشىمدەردىڭ ءبىرى.
– قازاقستاننىڭ اۆياسيا تاريحىندا قايعىلى وقيعالار دا بولدى. بارار جەرىڭە تەز جەتەتىن ۇشاقپەن ۇشۋدى كەز كەلگەنى قالايدى. ءبىراق ول ءۇشىن ۇشقان ۇشاق ءقاۋىپسىز بولۋى كەرەك. تاريحتاعى ۇشاق اپاتتارى قايتالانباۋى ءۇشىن نە كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– ءيا، ءبىز قالاماساق تا، قازاقستاندا دا، الەمدە دە اۋە اپاتتارى بولىپ تۇرادى. مەيلىنشە، قايتالانباۋى ءۇشىن الدىمەن، اۆياسيانىڭ تالاپتارى ورىندالۋى كەرەك. زاڭ بەكەردەن-بەكەر شىقپاعانى بەلگىلى. قانمەن جازىلعان زاڭ دەپ ايتۋعا بولادى. تاريحتاعى ءتۇرلى وقيعادان كەيىن اۆياسيالىق زاڭدار شىعىپ وتىرعان. كەيدە بارلىعى زاڭ مەن تالاپتاعىداي بولا بەرمەيدى. قاۋىپسىزدىكتى ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، تالاپقا ساي كەلمەيتىن ارەكەت جاساۋعا تۋرا كەلەتىن كەزەڭدەر بولادى. الەمدىك پراكتيكادا اۋە اپاتىنىڭ سەبەبىن زەرتتەيدى. قايتا قايتالانباۋى ءۇشىن اۋە كومپانيالارعا تالاپتى كۇشەيتەدى. بۇل تاجىريبەنى ءبىزدىڭ ەلدە دە قولدانۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
«قارا جاشىكتىڭ» سىرى
– اۆياسيادا اۋە كەمەسىنىڭ اپاتتىق جاعدايعا نە سەبەپتى تاپ بولعانىن انىقتايتىن «قارا جاشىكتىڭ» ديسپەچەرلەرگە قاتىسى بار ما؟ ياعني كوككە كوتەرىلگەننەن باستاپ، جەرگە قونعانعا دەيىن قارا جاشىكتەگى اقپاراتتى ءبىلۋ مۇمكىن بە؟
– اۋە كولىگى اپاتتىق جاعدايعا ۇشىراپ جاتسا، ەڭ ءبىرىنشى «قارا جاشىگىن» ىزدەيدى. نەگە؟ سەبەبى، وندا ۇشاقتىڭ باعىتى، بيىكتىگى، جىلدامدىعى، مەحانيزمدەردىڭ جۇمىسى، ۇشقىشتاردىڭ بىر-بىرىمەن اڭگىمەسى دەگەن سەكىلدى 200-گە جۋىق اقپارات ساقتالادى. ول اقپارات 6 كيلومەتر سۋ تۇبىندە دە، 1000 گرادۋس ىستىق پەن اسا اۋىر سوققىدا دا ساقتالادى. «قارا جاشىكتى» 1939 جىلى فرانسۋزدار ويلاپ تاپقان.
شىندىعىنا كەلەر بولساق، ءبىزدىڭ «قارا جاشىك» دەپ جۇرگەنىمىز، قارا دا ەمەس، جاشىك تە ەمەس. ونى اپات بولعان جەردەن تەزىرەك تابۋ ءۇشىن كوبىنە قىزعىلت سارى تۇسكە بويايدى. ەكىنشىدەن، «قارا جاشىك» ءپىشىنى جاعىنان جاشىككە مۇلدە كەلمەيدى. ءپىشىنىن شار تۇرىندە جاسايدى. وعان سەبەپ، ءدال وسىنداي پىشىندەگى دەنە ماكسيمالدى قىسىم مەن سالماققا توتەپ بەرە الادى. قازىرگى زامانعى اۋە كەمەلەرىنىڭ بورتىندا ءبىر ەمەس، ەكى بىردەي «قارا جاشىك» ورنالاسقان. وندا ءبىزدىڭ ۇشقىشتارمەن سويلەسكەن ءسوزىمىز دە ساقتالىپ تۇرادى.
– الەۋمەتتىك جەلىدە اۆياسيالىق بلوگ جۇرگىزۋدى بەرتىندە عانا باستاپسىز.
– بۇل سالا تۋرالى كەش ءبىلدىم. باسقا وقۋ وقىپ، باسقا جۇمىس ىستەپ جۇرسەڭىز دە، اۆيا ديسپەچەر بولا الاتىنىڭىزدى ايتقىم كەلەدى. بۇل جايلى ءوزىم تىم كەش ءبىلدىم. اۆيا ديسپەچەر قىزمەتى مەن وقۋ باعدارلامالارى تۋرالى كوبىسى بىلمەيدى. اۆياسيالىق قازاقشا بلوگ جۇرگىزۋىمە وسى سەبەپ بولدى. 2020 جىلدان بەرى اۆياسيانىڭ قىرى-سىرى تۋرالى، ەرەكشە، قىزىقتى اقپاراتتاردى وقىرماندارعا ۇسىنىپ ءجۇرمىن. جۇزدەگەن ادامنىڭ سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرەمىن. مۇنىمەن عانا شەكتەلىپ قالعىم كەلمەيدى. اۆياسيانىڭ قىزمەتتەرىن ۇيرەتىپ، وقىتاتىن مەكتەپ اشقىم كەلەدى. بۇل كىشىگىرىم ارماندارىمنىڭ ءبىرى دەسەم بولادى.
قىزىق دەرەك
- * الەمدەگى مىڭداعان اۆياديسپەچەرگە كۇنىنە 5 ميلليوننان اسا جولاۋشى ءومىرىن سەنىپ تاپسىرادى.
- * اۋە قوزعالىسىنىڭ ديسپەچەرلەرى كەز كەلگەن اۋا رايىندا كۇنىنە 2600 قونۋ جانە ۇشۋدى ورىندايدى.
- * اسپاندا ۇشىپ بارا جاتقان ۇشاقتىڭ ارتىندا قالاتىن اق جولاقتىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ شىن مانىندە، ول – كوندەنساسيالىق ءىز، ياعني سۋ. ۇشقان كەزدە ۇشاقتىڭ سۋ بۋىن شىعاراتىن قوزعالتقىشى ىسكە قوسىلادى. ۇشاقتىڭ ارتىندا قالاتىن سۋ بۋى ۇساق مۇز كريستالدارىنا اينالادى دا، اق بۇلت تۇزەدى. بىزگە ءتۇتىن سياقتى بولىپ كورىنەدى.
- *ءبىر مەزەتتە اۋەدە 12 000 ۇشاققا دەيىن بولادى ەكەن. قىس مەزگىلىندە ازايىپ، ال جازدا سانى 16 000-عا دەيىن جەتەدى. ابسوليۋتتىك رەكورد 2018 جىلدىڭ شىلدە ايىندا تىركەلگەن. ول كەزدە ءبىر ۋاقىتتا اۋەدە 19 000-نان اسا ۇشاق ۇشىپ، 205 468 رەيس ورىندالعان.
- * قازاقستان الەمنىڭ 27 ەلىمەن حالىقارالىق اۋە قاتىناسىن ورناتقان. رەيستەر اپتاسىنا 484 رەيس جيىلىگىمەن 86 باعىت بويىنشا 4 قازاقستاندىق جانە 30 شەتەلدىك اۋەكومپانياسىمەن جۇزەگە اسىرىلادى.
سۇحباتتاسقان گۇلجانات سەمبايەۆا.