ساتبايەۆ–125
قانىش ساتبايەۆ – ۇلت تاريحىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ەسىمى الەمگە ايان كورنەكتى عالىم، ءىرى قايراتكەر. اسىرەسە، ونىڭ وتاندىق گەولوگيانى عىلىم رەتىندە دامىتۋداعى ەڭبەگى ۇلان-عايىر. قانىش يمانتاي ۇلى ىسكە اسىرعان ىرگەلى جوبالار ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وڭ ىقپال ەتۋدە جانە ماڭىزى ەشقاشان جويىلماق ەمەس. ءبىرتۋار تۇلعا بولمىسىنا تەرەڭىرەك بويلاپ، ونىڭ عىلىمعا قوسقان ۇلەسىن از-كەم سالماقتاۋ ءۇشىن ءبىز ق.ساتبايەۆ اتىنداعى قازۇتۋ تاريحي مۇراجايىنىڭ باس مامانى، ساتبايەۆتانۋشى اسپانديار ادەنۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
– اسپانديار ادەن ۇلى، ءسىز ساتبايەۆتانۋعا قالاي كەلدىڭىز؟ قانىش يمانتاي ۇلى تۇلعاسىنا قىزىعۋشىلىعىڭىز قالاي باستالدى؟
– مەنىڭ قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەنىمە 30 جىلدان استى، 2005 جىلدان باستاپ ساتبايەۆتانۋمەن تۇبەگەيلى اينالىسا باستادىم. وعان سەبەپ – عالىمنىڭ شاكىرتى، اكادەميك مۇحتار مۇقاش ۇلى باكەنوۆ ماعان ءوزىنىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان «ساتپايەۆوۆەدەنيە» دەگەن كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارۋعا بەردى. سونى اۋدارىپ شىقققاننان كەيىن ول: «مەنىڭ جاسىم كەلدى، ارتىما ساتبايەۆتانۋمەن اينالىساتىن شاكىرت دايىنداپ كەتۋىم كەرەك. وسىنى سەن قولعا الساڭ قايتەدى»، – دەپ قولقا سالدى. ونىڭ الدىندا دا ءوزىم قانىش اعا تۋرالى ءوز بەتىمشە ىزدەنىپ، وقىپ، قىزىعىپ جۇرەتىنمىن. ءسويتىپ، مۇحتار مۇقاش ۇلى ەكەۋىمىز ساتبايەۆتانۋدان 2 وقۋلىق جازدىق. ءوزىمنىڭ «ساتبايەۆ جانە ۇلت رۋحانياتى» دەگەن مونوگرافيام بار.
– جالپى، عىلىمنىڭ قاي سالاسىندا قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ۇلەسى، قولتاڭباسى باسىم؟
– ساتبايەۆ ارالاسپاعان سالا جوق. عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىندا ساتبايەۆتىڭ قولتاڭباسى بار. كوپ ادامدار ول كىسىنى تەك «گەولوگ» دەپ تانيدى. ارينە، ول كىسىنىڭ باستى ەڭبەگى – گەولوگيادا. ءبىراق ادەبيەتتانۋ، تاريح پەن ارحەولوگيا، ونەرتانۋ، ماتەماتيكا مەن فيزيكا عىلىمدارىندا دا ساتبايەۆتىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. بۇل كىسى سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تالانت، ەنسيكلوپەديالىق ءبىلىم يەسى بولعان. زامانىندا ول تەك رەسەيدىڭ عانا ەمەس، شەتەل وقىمىستىلارىن دا تاڭ قالدىرعان، ساتبايەۆتى ءبارى مويىنداعان. ول كەزىندە ماسكەۋدىڭ اتاقتى عالىم، اكادەميكتەرىنەن «مۇمكىن ەمەستەن مۇمكىن نارسە جاساعان ساتبايەۆ» دەگەن باعا العان.
ۇلىبريتانيانىڭ پرەمەر-مينيسترى ۋينستون چەرچيلل كەزىندە ساتبايەۆقا «سوۆەت وداعىنداعى №1 گەولوگ» دەپ باعا بەرگەن. سوۆەت وداعىن باسقارعان ن.حرۋششيەۆتىڭ ءوزى ساتبايەۆتىڭ بىلىمدىلىگىن مويىنداعان. حرۋششيەۆتىڭ ساتبايەۆپەن كەزدەسۋىنە ىقپال ەتكەن – ۋ.چەرچيلل. سوۆەت وداعىنا كەلىپ حرۋششيەۆپەن سويلەسكەندە: «ءسىزدىڭ از ۇلتتارىڭىزدىڭ ىشىندە ءبىر ۇلى عالىم ءجۇر، بىلەسىز بە؟» دەپ سۇرايدى. حرۋششيەۆ ارميان، گرۋزين سياقتى باسقا ۇلتتاردى ايتادى. انا كىسى: «جوق، بىلمەدىڭىز، سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ ۇلى عالىمدارىڭىزدى تانىمايدى ەكەنسىزدەر. ول – قانىش ساتبايەۆ دەگەن قازاق» دەيدى. سودان ن.حرۋششيەۆ چەرچيللدى شىعارىپ سالىسىمەن الماتىعا كەلىپ، عىلىم اكادەمياسىندا، گەولوگيا ينستيتۋتىندا بولىپ، قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسادى. ءسويتىپ، «ساتبايەۆ ءبىر عانا قازاقستاننىڭ ەمەس، بۇكىل سوۆەت وداعىنىڭ جەرىنىڭ استىندا قاي جەردە قانداي بايلىق جاتقانىن الاقانىنداعىداي ءبىلىپ وتىر عوي» دەپ تاڭ قالعان.
جالپى، ءبىز XX عاسىرداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىن ەكى ءبولىپ قاراستىرامىز: 1). الاش ارىستارى كەزەڭى؛ 2). ساتبايەۆ باستاعان جۇلدىزدى عالىمدار شوعىرى.
– قالاي ويلايسىز، ۇلت الىپتارىنىڭ وسى ەكى توبىنىڭ اراسىندا ساباقتاستىق، قانداي دا ءبىر رۋحاني بايلانىس بولدى ما؟
– بولعاندا قانداي! قانىش ساتبايەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلان، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تورتەۋى سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىندا بىرگە وقىعان، «الاش» قوزعالىسىنىڭ ەڭ جاس ءارى بەلسەندى مۇشەلەرى بولعان. «الاشتىڭ» تالىمىمەن سۋسىنداعان بۇلار ۇلتقا قىزمەت ەتۋدى ماقسات ەتتى. 50-جىلدارى باياناۋىلدا بولعان ءبىر كەزدەسۋدە قانىش اعانىڭ: «ءبىز الاشتان جازباشا تۇردە باس تارتتىق، ءبىراق جانىمىزبەن، جۇرەگىمىزبەن الاششىل بولىپ قالدىق جانە ولاردىڭ يدەياسىن ىسكە اسىرىپ جاتىرمىز» دەپ ايتقانى بار ەكەن.
تومسكىنىڭ تەحنولوگيا ينستيتۋتىنا م.ۋسوۆ دەگەن پروفەسسور وقۋعا شاقىرعان كەزدە قانىش يمانتاي ۇلى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن، احمەت بايتۇرسىنوۆپەن اقىلداسادى، «وقيىن با، نە ىستەيىن؟» دەپ. انا كىسىلەر ايتادى: «قازاقتا ءمۇعالىم مەن دارىگەر جەتەدى، ەندى بىزگە ينجەنەر كەرەك»، – دەپ. كەيىننەن ينستيتۋت ءبىتىرىپ، سول كەزدەگى استانا قىزىلورداعا كەلگەن قانىش ساتبايەۆ تۇنگى ساعات 2-دە ەڭ ءبىرىنشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ۇيىنە بارىپ تۇسەدى. ول كىسى ايەلىنە كورسەتىپ ماقتانادى: «مىنە، ءبىزدىڭ قازاقتان شىققان تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى ينجەنەر كەلدى»، – دەپ. بۇل م.دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنار اپامىزدىڭ كىتابىندا بار. سونى بىلە تۇرا، ءبىز قالاي ساتبايەۆتىڭ الاشپەن بايلانىسى بولعان جوق دەپ ايتامىز؟ مۇحتار اۋەزوۆ، الكەي مارعۇلانداردىڭ احمەت بايتۇرسىنوۆتارمەن بىرگە تۇسكەن سۋرەتى دە بار. مەن بۇل تۋرالى مۇحتار مۇقاشۇلىنان سۇرادىم. ول كىسى: «بۇلار تازا سول الاشتىڭ شاكىرتتەرى عوي. مەنىڭ قاتارىمداعى بۋىن الاش دەسە زارەمىز ۇشىپ، قالتىرايمىز. ءبىز ابدەن كۇشىگىمىزدەن تالانىپ، شوشىپ قالعانبىز. سول ءۇشىن ءبىز الاشتى ايتا دا، زەرتتەي دە المايمىز. ال سەن وسىنى قولعا ال، زەرتتە»، – دەدى. سودان باستاپ ساتبايەۆتى الاشپەن بايلانىستىرىپ زەرتتەۋدى قولعا الدىم، كوپتەگەن تىڭ مالىمەتتەرگە قول جەتتتى. شىنىندا، ساتبايەۆ – الاش باپتاعان، الاش دايىنداعان تۇلعا. قاراپ تۇرساڭىز، الاشتىڭ قالدىرىپ كەتكەن بولتىرىكتەرى: اۋەزوۆ – ادەبيەتتى، ساتبايەۆ – عىلىمدى، الكەي مارعۇلان – ارحەولوگيانى قانداي دەڭگەيگە كوتەردى! ال سولاردىڭ وزدەرى دە بولعاندا قازاقتىڭ مادەنيەتى، وركەنيەتى بۇگىندە قانداي دەڭگەيگە جەتەر ەدى دەسەڭىزشى!..
– سول تالىم-تاربيەسى، ونەگەسى تەككە كەتكەن جوق. قانىش اعانىڭ ءوزى دە ۇلتقا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن تالانتتار شوعىرىن تاربيەلەپ شىعاردى ەمەس پە؟
– ارينە. اتاقتى شاحماردان ەسەنوۆ، ەۆنەي بۋكەتوۆ، اقجان جاقسىبەك ۇلى ءال-ماشاني، سالىق زيمانوۆ، نىعمەت ساۋرانبايەۆ، ءومىرحان بايقوڭىروۆ، ساقتاعان بايشيەۆ، شاپيق شوكين، بۇلاردىڭ ءبارى – ساتبايەۆ دايىنداپ شىعارعان ۇلت كادرلارى.
پوليتەحنيكالىق ينستيتۋت ول كەزدە تاۋ-كەن مەتالدارى ينستيتۋتى دەپ اتالعان. قانىش يمانتاي ۇلى قارساقپايدا زاۋىت ديرەكتورى بولىپ جۇرگەن ءوزىنىڭ شاكىرتى ءومىرحان بايقوڭىروۆتى الدىرتىپ، ينستيتۋتقا باسشى ەتىپ قويعىزعان. سونداعى بەرگەن تاپسىرماسى: «مۇنداعى قازاق ستۋدەنتتەرىنىڭ سانى 20 پايىزدان اسپاي جاتىر، سونى كوبەيتەسىڭ» دەيدى. ءسويتىپ، اقجان ماشانوۆ، ەۆنەي بۋكەتوۆ، بارلىعى جابىلىپ ءجۇرىپ، ينستيتۋتتاعى قازاق بالالارىنىڭ سانىن 50 پايىزعا جەتكىزەدى. سوندا ورال، اقتوبە، پەتروپاۆل، وسكەمەنگە جىبەرىلگەن ادامداردىڭ بارلىعى بالالاردىڭ ماتەماتيكا، فيزيكاعا جاقسى، ءبىراق الماتىعا وقۋعا كەلەتىن اقشاسى جوق ەكەنىن بىلگەن جانە وزدەرى اقشاسىن تولەپ، الىپ كەلگەن. سوندا ءومىرحان بايقوڭىروۆ ەكى رەت پلەنۋمعا تۇسكەن، ءبىر رەت پارتيالىق سوگىس العان. ءبىراق ءوز دەگەنىنەن قايتپاي، ۇلت الدىنداعى مىندەتىن ورىنداپ كەتكەن.
قانىش يمانتاي ۇلى وسى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ فاكۋلتەتىندە مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ ءتوراعاسى بولعان، كادرلاردى ءسويتىپ ءجۇرىپ تاڭداعان ءوزى. سوندا وسىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ءاتى-جونىن، قايسىسى قالاي وقىپ جۇرگەنىن ءبىلىپ وتىرعان. گونوراردان تۇسكەن اقشالارىن سەيفىنە ساقتاپ قويادى ەكەن، سونى ءوزىنىڭ بالا-شاعاسىنا بەرمەي، جاعدايى بولماي جۇرگەن ستۋدەنتتەرگە بەرگەن.
قانىش اعا ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنە: «تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىن قازاقىلاندىرمايىنشا، الماتىنى قازاقىلاندىرا المايمىز. سەبەبى، مەدينستيتۋت پەن پەدينستيتۋتتا وقىپ جاتقان بالالار بىتىرگەن سوڭ بارلىعى اۋىلعا كەتەدى. ال مىنا تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىن ءبىتىرىپ جاتقان بالالاردى الماتىعا زاۋىت، فابريكالارعا الىپ قالا الامىز. الماتىنى قازاقىلاندىرعاندا بارىپ داۋسىمىز شىعادى، تەڭدىكتى، تاۋەلسىزدىكتى سول كەزدە عانا تالاپ ەتە الامىز» دەگەن. سوندا قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ جاتقان كەزدە بۇل كىسى الماتىنى قازاقىلاندىرۋ ءۇشىن كۇرەسكەن. ق.ساتبايەۆ، ءو.بايقوڭىروۆ، ش.شوكين، ش.ەسەنوۆ، ا.ماشاني، بۇلاردىڭ قاي-قايسىسى دا ۇلت ءۇشىن ءوزىن قۇرباندىققا شالۋعا دايىن تۇلعالار بولدى. زەرتتەۋ بارىسىندا مەنىڭ سوعان كوزىم جەتتى.
– قانىش اعانىڭ ۇلىبريتانيا پرەمەر-مينيسترى ۋينستون چەرچيللمەن كەزدەسۋى جانە سونداعى كەرەمەت ءسوزى تۋرالى ءار جەردە ايتىلىپ ءجۇر. سونىڭ جاي-جاپسارى قالاي بولعان؟
– قانىش يمانتاي ۇلى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى رەتىندە لوندونعا بارعاندا ۋينستون چەرچيللمەن كەزدەسەدى. بويىنىڭ سۇڭعاقتىعىن مەڭزەگەن ۋ.چەرچيلل: «قازاقتاردىڭ بارلىعى ءسىز سياقتى ءىرى مە؟» دەپ سۇرايدى. قانىش اعا: ««مەن قازاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشكەنتايىمىن. مەنىڭ حالقىم مەنەن دە بيىك» دەيدى. اعىلشىننىڭ بىرنەشە گازەت-جۋرنالدارى سونى تاقىرىپ قىلىپ، ساتبايەۆ تۋرالى ماقالا بەرگەن. ول كىسىنىڭ ۇلتىن شەكسىز سۇيگەنىن، وعان ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراعانىن وسىدان-اق كورۋگە بولادى. سول جولى قانىش يمانتايۇلىن لوندوننىڭ گەولوگيالىق مۋزەيىنە الىپ بارادى. گيد: «بىزدە ۇلىبريتانيادا سيرەك كەزدەسەتىن تاس» دەپ ءبىر تاستى كورسەتەدى. ساتبايەۆ ارى قاراپ، بەرى قاراپ، كۇلەدى دە: «جوق، بۇل – ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ، ونىڭ ىشىندە ورتالىق قازاقستان، قارساقپاي دەگەن جەردىڭ تاسى» دەيدى. گيد تاڭ قالىپ: «مۇندا جازىپ قويعان عوي» دەگەندە: «مەن تۋعان جەرىمنىڭ ءار تاسىن تانيمىن» دەيدى. بۇل اڭگىمەنى ۋ.چەرچيلل ەستىپ: «تۋعان جەرىنىڭ ءار تاسىن تاني بەرەتىن ول – قانداي گەولوگ؟ زەرتتەپ، ماعان ناتيجەسىن ايتىڭدار» دەيدى. زەرتتەگەندە، ول شىنىمەن دە، XIX عاسىردىڭ اياعىندا ءبىر اعىلشىن كاپيتاليسى قازاقستاننان الىپ بارعان تاس بولىپ شىعادى. ۋ.چەرچيلل: «تۋعان جەرىنىڭ تاسىن كەز كەلگەن گەولوگ تاني بەرمەيدى. مىناۋ سوۆەت وداعىنداعى №1 گەولوگ قوي» دەپ قالتقىسىز مويىندايدى.
– ال ماسكەۋدىڭ عالىمدارى «مۇمكىن ەمەستەن مۇمكىن جاساعان ساتبايەۆ» دەگەندە نەنى مەڭزەدى؟ قانىش يمانتاي ۇلى ولاردى قانداي جاڭالىعىمەن مويىنداتتى؟
– بىرىنشىدەن، ساتبايەۆ ءشول دالادان جەزقازعان قالاسىن ىسالدىردى. سول ءۇشىن جەزقازعاندى «ساتبايەۆتىڭ ءتول تۋماسى» دەيمىز. ودان باسقا دا جۇزدەگەن قالانى ساتبايەۆتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرۋعا بولادى. قانىش اعا جەزقازعاننان مىستىڭ ميلليونداعان قورىن تاپتى. ءسويتىپ، سوۆەت وداعى مىس وندىرۋدەن الەمدە 1-ورىنعا شىقتى. ودان كەيىن II دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا مويىنداتتى. ول كەزدە مارگانەس كەن ورنى ۋكراينا مەن بەلورۋسسيادا عانا بولدى، ولاردى نەمىستەر باسىپ الدى. ەندى گەولوگتاردىڭ الدىندا مارگانەس تابۋ ماسەلەسى تۇردى. مارگانەستىڭ قاسيەتى – ونى بولاتپەن قوسىپ بالقىتقاندا برون پايدا بولادى. برون – سوعىس جاعدايىنداعى ەڭ قاجەتتى، وق وتكىزبەيتىن، جارىلمايتىن مەتالل. ساتبايەۆ سونى «ورتالىق قازاقستاننان تابامىن» دەيدى. «ورتالىق قازاقستان تۇرماق، بۇكىل ورتا ازيادان تاپپايسىز، ءبىز ول جاقتىڭ ءبارىن زەرتتەپ، بارلاپ قويعانبىز» دەپ ورىستىڭ كورنەكتى عالىمدارىنىڭ ءبارى وعان قارسى شىعادى. قانىش يمانتاي ۇلى ءوزىنىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىن ۇسىنادى. ءستاليننىڭ ادامدارى گەولوگيالىق ەكسپەديسيا اشىپ، ساتبايەۆقا 1 جىل ۋاقىت بەرەدى. ساتبايەۆ كەن ورنىن ءبىر جىل ەمەس، ءبىر ايدان ءسال اسقاندا تاۋىپ، ماسكەۋگە مالىمدەمە جاسايدى، سول مەزەتتە مارگانەس وڭدەيتىن زاۋىت تا دايىن بولادى. مىنە، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قانداي قاجىرلىلىقپەن جۇمىس ىستەگەن!
بۇل كىسىنىڭ قاسيەتى – كەن شىقپايدى دەگەن جەردەن كەن تاۋىپ وتىرعان. مىسالى، ماڭعىستاۋدىڭ مۇناي، گازى ءقازىر الەمگە بەلگىلى. ساتبايەۆقا دەيىن ول جاققا ەكى گەولوگيالىق ەكسپەديسيا بارىپ، تۇك تاپپاي كەلەدى. ساتبايەۆ شاحماردان ەسەنوۆتى ەرتىپ بارىپ، مۇناي، گازدىڭ مول قورىن تابادى. ءسويتىپ، جۇمىستى ارى قاراي جالعاستىرۋ ءۇشىن شاحماردان ەسەنوۆتى سول جەرگە قالدىرادى. شاحماردان ەسەنوۆ سوندا قىزمەت ىستەپ، ەلدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرىپ قانا قويعان جوق، حرۋششيەۆ ماڭعىستاۋدى تۇرىكمەنگە بەرەمىز دەپ تۇرعان كەزدە الىسىپ، الىپ قالدى. ماسكەۋدەگى جينالىسقا بارىپ قاتىسىپ، مۇناي، گازدى قازاقتاردىڭ وزدەرى يگەرە الاتىنىن دالەلدەدى. ال شاحماردان ەسەنوۆتى كىم دايىنداپ شىعاردى؟ ساتبايەۆ شىعاردى.
– قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىلاتىن تاعى ءبىر ۇلكەن جوبا، ول – قاراعاندى-ەرتىس كانالى...
– ونىڭ تاريحى بىلاي: 50-جىلدارى قازاقستان ۇكىمەتى قاۋلى شىعارىپ، ماسكەۋ وعان كەلىسىپ، قاراعاندى قالاسىن جاۋىپ، تاراتپاق بولعان، «سۋ جوق» دەپ. ساتبايەۆ سونىڭ ءبارىن توقتاتىپ، ەرتىستەن قاراعاندىعا كانال تارتۋدىڭ جوباسىن ءوزى سىزىپ، ءسويتىپ بارىپ قاراعاندىنى ساقتاپ قالعان. سول ەرتىس-قاراعاندى كانالى ءقازىر ساتبايەۆتىڭ اتىمەن اتالادى. سول ءۇشىن ءبىز ساتبايەۆتى قازاقتان شىققان تۇڭعىش گەولوگ قانا ەمەس، تۇڭعىش مەنەدجەر دەپ تە باتىل ايتا الامىز.
– گەولوگيالىق كارتا دايىنداعاندا قانىش يمانتاي ۇلى كوپتەگەن كەن ورىندارىن «ۇرپاعىمىزعا كەرەك» دەپ جاسىرىپ قالعان دەسەدى...
– قانىش يمانتاي ۇلى – «كەن ورنى جوق»، «قازبا بايلىق شىقپايدى» دەگەن جەردەن قازبا بايلىق تاپقان ادام. ول كىسىنىڭ جەردەن كوتەرىپ العان ءبىر تاسى كەن ورنىنا اينالعان. ول اشقان كەن ورىندارى ۇلكەن قالالارعا اينالعان. مىنە، سول كەزدە ءوزىنىڭ سەنىمدى شاكىرتتەرىمەن ءجۇرىپ، كەيبىر ءپىسىپ تۇرعان كەن ورىندارىن وندىرىسكە جىبەرمەي، جاپتىرىپ تاستايدى. شاكىرتتەرى «نەگە وندىرىسكە جىبەرىپ پايدالانبايمىز؟» دەگەندە: «ءبىز ءقازىر بار قازبا بايلىقتى يگەرىپ الساق تا جەتەدى. ارتتاعى ۇرپاعىمىزدى نەگە ويلامايمىز؟ مىنا قازبا بايلىق سولارعا قالسىن. ەرتەڭ ەلىمىز جەكە ەل بولادى. سوندا ەكونوميكاسىن قالاي كوتەرەدى، قالاي اياعىنان تۇرادى؟!» دەيدى. مىنە، قانداي كورەگەندىك، قانداي كورىپكەلدىك!
– وسى ورايدا، قانىش يمانتايۇلىن قولداعاندار دا، اياعىنان شالعاندار دا كەزدەسكەنى انىق قوي. جالپى، ەلىمىزدىڭ ۇكىمەت باسىنداعىلاردىڭ ول كىسىگە كوزقاراسى قانداي بولعان؟
– ساتبايەۆتى بىردەن-بىر قولداعان ادام – قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىسى نۇرتاس ءداندىباي ۇلى وڭداسىنوۆ اعامىز. قانىش يمانتايۇلىن جەزقازعاننان الدىرىپ، عىلىم اكادەمياسىنا قىزمەتكە قويعان – سول كىسى. قونايەۆتى ريددەردەن الدىرعان دا – سول. قازاقتىڭ تۇلعالى ەكى ازاماتىن نۇرتاس وڭداسىنوۆ ەكى جاقتان الىپ كەلدى ءسويتىپ. نۇرتاس وڭداسىنوۆ پەن قانىش ساتبايەۆ ەكەۋى ولە-ولگەنشە تىعىز بايلانىستا جۇمىس ىستەدى. نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تىكەلەي كومەگىمەن قانىش يمانتاي ۇلى 1942 جىلى رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىن ۇيىمداستىردى، 1946 جىلى عىلىم اكادەمياسىن اشتى. نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ كومەگىمەن، جان-جاقتاعى عالىمداردى ماسكەۋدەن، لەنينگرادتان، ءسىبىردىڭ قالالارىنان، كييەۆتەن شاقىرىپ، قازاقستاننىڭ عىلىم اكادەمياسىنا جۇمىسقا تۇرعىزدى. بارىنە الماتىدان ءۇي بەرگىزدى. ءار كەلگەن ورىستىڭ، ەۆرەيدىڭ عالىمىنا ەكى-ۇشتەن قازاق بالاسىن اسپيرانت قىپ بەكىتىپ بەردى. ءسويتىپ بارىپ 4-5 جىلدا ۇلتتىق كادردى قالىپتاستىردى.
ساتبايەۆ ادەبيەتتانۋ مەن ونەرتانۋعا دا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ءوزى دومبىرا، گيتارا، ماندالين، سكريپكادا شەبەر ويناعان. ا.زاتايەۆيچ قازاق اندەرىن جيناعاندا قانىش اعا «بۇركىتباي»، «گاۋھارتاس»، «التىباسار» سياقتى كەڭ تىنىستى 25 ءاندى ءوزى ورىنداپ، جازعىزادى.
«يلليادا» مەن «وديسسەيدى» ەكى وراپ الاتىن «قىرىمنىڭ 40 باتىرى» داستانىن جىرلايتىن مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەك ۇلى 1942 جىلى 82 جاستا ەكەن. نىعمەت ساۋرانبايەۆ پەن قانىش ساتبايەۆ: «مۇرىن جىراۋدى الماتىعا الدىرىپ، ستەنوگرامماعا جازدىرىپ الماساق، ءىنجۋ-مارجانىمىزدان ايىرىلامىز. جاسى كەلگەن اقساقال ەرتەڭ ولاي-بۇلاي بولىپ كەتسە، داستاندى جوعالتامىز» دەپ ن.وڭداسىنوۆقا حات جازعان. نۇرتاس وڭداسىنوۆ ويلانباستان 10 مىڭ سوم اۋدارتادى. ول كەزدەگى 10 مىڭ سوم – قازىرگى 100 مىڭ دوللاردىڭ قۇنى. سودان مۇرىن جىراۋ الماتىعا كەلىپ، ءبىر جاز جاتادى. وسىلايشا «قىرىمنىڭ 40 باتىرى» ساتبايەۆتىڭ ارقاسىندا جازىلىپ، ساقتالىپ قالادى. 1928 جىلى «ەر ەدىگەنى» ماسكەۋدەن كىتاپ قىپ شىعارعان دا – قانىش ساتبايەۆ. كەيىن سول «ەر ەدىگە» ءۇشىن بۇل كىسى «ۇلتشىل» اتانىپ، تاياق تا جەيدى. ويتكەنى، ەدىگە توقتامىس حاننىڭ قولباسشىسى. ماسكەۋدى سوڭعى رەت باسىپ العان، ونى التىن ورداعا الىم-سالىق تولەۋگە ءماجبۇر ەتكەن – ەدىگە. سوندىقتان ماسكەۋگە ول ۇناعان جوق. ونى كورسەتىپ، ارىز جازىپ، تۇرتكىلەگەن دە – باياعى ءوزىمىزدىڭ قازاقتار.
– سوندا نە ءۇشىن كورە الماعان؟ نە دەپ ارىزدانعان؟
– بۇل كىسى تىكەلەي ماسكەۋمەن جۇمىس ىستەگەن. قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتىمەن جۇمىس ىستەۋدى ەكى جۇمىس دەپ قاراعان، ءبارىبىر ماسكەۋسىز شەشىلمەيتىنىن بىلگەن. سوندا كەيبىر كورە الماۋشىلار «سىزدەردى مەنسىنبەيدى، ءوز بەتىنشە تىرلىك جاسايدى»، «ادامعا سانامايدى» دەپ جوعارىداعىلارعا جامانداپ وتىرعان، ۇستىنەن ارىزدى قارشا بوراتقان. كوزى تىرىسىندە جاۋى كوپ بولدى، پەندەشىلىك قىزعانىشتى، كورە الماۋشىلىقتى باستان وتكەردى.
قانىش يمانتاي ۇلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن، لەنيندىك سىيلىقتى، 4 رەت «لەنين» وردەنىن، «ۇلى وتان سوعىسى» وردەنىن العان. 60 جاسىندا ماسكەۋ «سوسياليستىك ەڭبەك ەرى» اتاعىن بەرىپ تۇرعان كەزدە قازاقستاننىڭ ورتالىق كوميتەتى قارسىلاسىپ، «ۇلتشىل» دەپ بەرگىزبەي قويعان. سوندا ماسكەۋگە شاقىرىلادى. ورتالىق كوميتەتتەگىلەر: «سىزگە وسىنداي اتاق بەرەيىك دەپ ەدىك، جەرلەستەرىڭىز ارىز جازىپ جاتىر» دەيدى. ساتبايەۆ الدىنا قويىلعان ارىزعا قارامايدى دا، وقىمايدى دا. «جەرلەستەرىم قارسى بولسا، وندا مەن ءالى جۇمىس ىستەۋىم كەرەك، ءالى ەڭبەگىم سىڭبەگەن عوي» دەپ شىعىپ كەتەدى. سونى ەسىنە العان ورىستىڭ ءبىر اكادەميگىنىڭ: «ونداي ۇلىلىق ساتبايەۆ سياقتى ادامدا عانا بولادى» دەپ جازعانى بار. شىندىعىندا، ول اتاق ءۇشىن، مانساپ ءۇشىن جۇمىس جاساعان ادام ەمەس.
– قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ ۇلتىنا سىڭىرگەن ۇلان-عايىر ەڭبەگىن سارالاۋ بارىسىندا تاعى نە بايقادىڭىز؟ قاي قىرىنا، قاي ارەكەتىنە ءتانتى بولدىڭىز؟
– مۇناي-گاز اشىلىپ، جاڭاوزەن، جەتىباي، اقتاۋ سالىنىپ جاتادى. ءبىراق ايماقتا تۇششى سۋ قورى جوق. جەراستى سۋلارى ءالى زەرتتەلمەگەن. كاسپييدىڭ سۋىن تۇششىتاتىن اتوم ەلەكتر ستانسياسى سالىنا باستايدى. سول كەزدە قانىش اعا قاتتى اۋىرىپ، ماسكەۋدە اۋرۋحانادا جاتادى. كسرو اتوم ونەركاسىبى ءمينيسترى كوڭىلىن سۇراۋعا بارادى. سوندا قانىش يمانتاي ۇلى: «مەنى دارىگەرلەر قاراپ جاتىر عوي، مەنى قايتەسىز. اناۋ اقتاۋداعى ستانسيانى تەزىرەك ءبىتىرتىڭىزشى. مەنىڭ حالقىم شولدەپ جاتىر عوي» دەيدى. ونىڭ ءوزى ەكى دۇنيەنىڭ ورتاسىندا جاتسا دا ۇلتىن ويلاپ جاتقانىن كورگەن انا كىسى: «مەن اۋرۋحانادان جىلاپ شىقتىم جانە ساتبايەۆتىڭ قۇرمەتىنە ستانسيانى تەزىرەك ءبىتىرتتىم» دەيدى. ءسويتىپ، اقتاۋعا تۇششى سۋ بەرىلە باستايدى. بۇل – سول ءمينيستردىڭ قانىش ساتبايەۆتىڭ 100 جىلدىعىندا ايتقان ەستەلىگى.
تاعى ءبىر ازاماتتىعى، ماسكەۋدە اۋىرىپ جاتقان كەزىندە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆ.كوموروۆ كەلىپ: «ءسىزدى لوندوننىڭ دارىگەرلەرى ەمدەيدى. وسىنشا ميلليون اقشا كەرەك ەكەن، ونى ۇكىمەت بولەتىن بولدى» دەيدى. سوندا قانىش اعامىز ايتادى: «ءسىز بىلەسىز بە، مەنىڭ اۋىلداعى جەرلەستەرىم اۋدان ورتالىعىنا كەلىپ ەمدەلە الماي ءجۇر. ال مەن ميلليونداعان اقشامەن شەتەلگە بارىپ ەمدەلسەم، ەرتەڭ ولاردىڭ بەتىنە قالاي قارايمىن؟ مەنى ەمدەسە – وسىندا ەمدەسىن، ەمدەمەسە – وندا باس تارتامىن»، – دەپ كەلىسىم بەرمەگەن. ءسويتىپ، 1964 جىلى 65 جاسىندا 30 قاڭتاردا قايتىس بولدى.
– بيىل قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولادى. جالپى، ول كىسىنىڭ ەڭبەگىن لايىقتى باعالاپ، قۇرمەت كورسەتە الىپ ءجۇرمىز بە؟
– بۇگىندە ساتبايەۆتىڭ اتىندا عالامشار بار، ۋراننىڭ جاڭادان اشىلعان سەرىگى «ساتبايەۆ پلانەتاسى» دەپ اتالادى. قالا، جوڭعار الاتاۋىنىڭ مۇزداعى، گۇلدىڭ جاڭا سورتى بار. قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ دوسى، گەولوگ-عالىم ە.انكينوۆيچ ءوزىنىڭ اشقان جاڭا مينەرالىن «ساتپايەۆيت» دەپ اتاعان. ەلىمىزدىڭ بۇكىل قالالارىندا كوپتەگەن مەكتەپتەر مەن كوشەلەردىڭ اتاۋى قانىش اعانىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان. قازاقستاندا ول كىسىگە 20 ءزاۋلىم ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان. ءبىر الماتىنىڭ وزىندە ساتبايەۆتىڭ اتىندا 5 نىسان: كوشە، مەكتەپ، ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت، گەولوگيالىق ينستيتۋت، عىلىم اكادەمياسىندا ساتبايەۆ مۋزەيى بار. ءبىراق قالاي دەگەنمەن دە، ساتبايەۆتىڭ ۇلت تاريحىنداعى قايراتكەرلىك تۇلعاسىن ءالى ەشكىم جەتكىزىپ ايتا دا، جازا دا الماي جاتىر. ساتبايەۆتى ايتتىرعىسى كەلمەيتىندەر، انا كىسىنىڭ، مىنا كىسىنىڭ الدىنا شىعارعىسى كەلمەيتىندەر ءالى دە بار. ال شىندىعىن ايتقاندا، وسى XX-XXI عاسىردا ساتبايەۆتاي تۇلعا قازاقتان ءالى شىققان جوق. ءتىپتى، قازاقستاندى باسقارعان ازاماتتاردىڭ ءوزى ساتبايەۆتىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن جوق. مەن مۇنى قاشاندا اشىق ايتا الامىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
روزا راقىم قىزى.
(فوتودەرەككوز: inform.kz).