قاڭتاردىڭ 20 جاڭاسىنان توقىراۋ امالى كورىنىس بەرەدى. مۇنى «قارا سۋىق» دەپ تە اتاعان. ۇسكىرىكتىڭ اسا قاتتى كەزى.
«اققالا» دەمەكشى، قازاقتا قاردى جيناپ، ءۇيىپ، باسىنا شەلەك، تاناۋىنا ءسابىز شانشىپ قوياتىن بالالار ويىنى بار. سونى «اققالا» دەيدى. قازاقتا قاردان ءۇيدىڭ اينالاسىنا تۇرعىزىلعان ىقتاسىندى دا «اققالا» دەپ اتايدى. اۋەلگى اتاۋ وسىدان شىقتى دەگەن دە ءسوز بار.
ال ارىعا بارىپ، الەمدىك دەڭگەيدەن ىزدەسەك، «اققالا» جاساۋ XV عاسىردان باستاۋ العان كورىنەدى. يتاليادا ءمۇسىنشى ءارى ساۋلەتشى ميكەلاندجەلو بۋونارروتي قاردان العاش ماقۇلىقتاردىڭ ءمۇسىنىن جاساپتى، كەيىن ءار اۋلادا جاعىمدى كەيىپكەرلەردىڭ مۇسىندەرى بوي كوتەرە باستايدى. XIX عاسىردان باستاپ، سومدالعان قار-مۇسىندەر جاڭاجىلدىق اتريبۋت بولىپ قالىپتاسقان.
سوڭعى جىلدارى بۇل «ويىنعا» مەملەكەتتەر دە كىرىسكەنى بەلگىلى. ويتكەنى، كەيىنگى كەزدە ەلدەر اراسىندا «اققالا» جاساۋدان باسەكە بار. مىسالى، ەۋروپانىڭ اۆستريا ەلىندە 16،7 مەتر قار ءمۇسىن جاسالعان بولسا، اقش-تىڭ بەتەل قالاسىندا 37،21 مەترلىك «وليمپيا» دەپ اتالاتىن الىپ اققالا تۇرعىزىلعان. «وليمپيانى» تۇرعىزۋعا 5890 توننا قار جۇمسالعان كورىنەدى. ءقايسىبىر جىلدارى الماتىدا قار تاپشى بولىپ، استانادان قار تاسىدى دەگەن دە ءسوز بولدى.
قازاق ەسەپشىلەرى كۇن مەن ءتۇننىڭ قىسقارۋى مەن ۇزارۋىن باقىلاپ، «شىلدەدە كۇن ءشىل ادىم قىسقارادى» (شىلدەنىڭ 22-سىنەن باستاپ)، «قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى» (قاڭتار ايىنىڭ 22-سىنەن باستاپ) دەپ ەسەپ جاساعان. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، قىسقارۋىن، ۇزارۋىن دۇرىس انىقتاۋ حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن شارۋاسىنا ايتارلىقتاي ىقپال ەتەدى. مىسالى، كۇن اينالىپ، شىعىستان شىعىپ، باتىستان باتادى، جاڭا اي باتىستان تۋىپ، باتىستان باتادى. تابيعاتتىڭ بۇل سىرلارىن قازىرگى زامانعى استرونوميا عىلىمى دا دالەلدەپ وتىر.
جەلتوقساننىڭ 22-سىندە ەڭ قىسقا كۇن بولدى. سول كۇننەن باستاپ كۇن ۇزارىپ، ءتۇن قىسقارا باستادى. «بابالارىمىز (ساقتار، عۇندار) جەلتوقساننىڭ 22ء-سىن ەرەكشە قۇرمەتپەن كۇتىپ الىپ، تويلايتىن بولعان. ونى «شىرشا مەرەكەسى» دەپ اتاعان. «كۇن ۇزارىپ، مالدىڭ ءورىسى كەڭەيەتىن، ءسۇت كوبەيەتىن بولدى» دەپ قۋانعان. وتكەن جولى پايىمدا ءسوز ەتكەن «قارىقاياق» امالى ءالى ءجۇرىپ جاتىر.
پايىمدا ايتىلعان بولجامداردىڭ كەيبىرى كەلگەن جوق. ول، ارينە، تابيعي قۇبىلىستارعا، تابيعي زاڭدىلىقتاردىڭ ساقتالماۋىنا دا بايلانىستى بولۋى مۇمكىن عوي.
قاڭتاردىڭ 20 جاڭاسىنان توقىراۋ امالى كورىنىس بەرەدى. مۇنى «قارا سۋىق» دەپ تە اتاعان. ۇسكىرىكتىڭ اسا قاتتى كەزى. بۇل امالدى «قىزىل سوعىپ تۇر» دەپ تە، «قىزىلداتىپ تۇر» دەپ تە اتايدى. وسى مەزگىلدە اياز بەتتى قارىپ، ۇسكىرىك جالاپ تۇرادى. اعاش بۇتاقتارىنا سۇڭگى قاتىپ، قار كەش باتقانشا قىلاۋلاپ جاۋادى. قىسقى توقىراۋ مەزگىلى بولعاندىقتان توقىراۋ دەپ اتالسا كەرەك. ەسەپشىلەر وسى امالدان باستاپ كۇننىڭ ۇزارۋى قارقىن الادى دەپ ساناعان. توقىراۋدىڭ تاعى ءبىر اتى – قىلاۋ.
بۇگىن قولدانىستاعى كۇنتىزبە بويىنشا، قاڭتاردىڭ – 11ء-ى. اي ەسەبى بويىنشا، – 29-ى. قازاقشا 3 كۇننەن كەيىن قاڭتار باستالادى. اپتا ايدىڭ باسىن، ورتاسىن جانە سوڭىن تۇگەل قامتىپ تۇر. اسپان دەنەلەرىنىڭ قوزعالىسىنا قاراعاندا الداعى اپتادا (11–18 قاڭتار ارالىعىندا) الماتىدا جىلىلىق ساقتالادى. ايدىڭ ورتاسى بولعاندىقتان جاۋىن-شاشىن كورىنىس بەرۋى دە عاجار ەمەس...