اشارشىلىققا ءادىل باعا بەرەر كەز كەلدى

قاسىرەت پەن قاسيەت.

31 مامىر - قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. وسى كۇنگە وراي ساراپشىلار ءوز ويلارىن ورتاعا سالعان ەدى، دەپ حابارلايدى Almaty-akshamy.kz. 

اتام - 1930 جىلى دۇنيەگە كەلىپ، ناعىز اشارشىلىق كەزدە بالالىق شاعى وتكەن ادام. سول ءبىر ازاپتى كۇندەردىڭ اقيقاتىن اتامنان ارتىق  ەشكىم ايتىپ بەرە المايدى. زۇلمات جىلداردىڭ كارتيناسىن ەرىكسىز كوز الدىڭا ەلەستەتىپ، بايانداپ بەرەتىن. ناننىڭ قيقىمى مەن استىڭ ءقادىرىن، سۋدى ۇنەمدەۋدى، ىسىراپشىل بولماۋدى ۇرپاقتارىنىڭ ساناسىنا قۇيىپ وتىراتىن. «اللا اشتىق كورسەتپەسىن!» اتامنىڭ ءجيى ايتىپ جۇرەتىن بۇل سوزىنەن جادىمىزدان وشىرۋگە بولمايتىن تاريحي قاسىرەت ەكەنىن ۇعاتىنمىن. 

ءيا، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن الەۋمەتتىك تاجىريبە جۇرگىزەتىن الىپ پوليگونعا اينالدىرعانىنا تاريح كۋا. 

كەڭەس تۇسىندا ستاتيستيكا تۇگىلى، اشارشىلىق تۋرالى ءسوز قوزعاۋعا تىيىم سالىندى. ستاتيستيكانىڭ، ادام سانىنىڭ ءارتۇرلى بولۋى وسىدان. 

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى فاتيما قوزىباقوۆا «سول كەزدەگى قاسىرەت اۋقىمدى بولعانى سونشا، ءبىز ونى ناعىز قۋعىن-سۇرگىن ساياساتىنىڭ كورىنىسى دەپ ايتۋىمىز كەرەك»، - دەيدى. 

ۇلت تاريحىنداعى ەڭ اۋىر وقيعانىڭ بەيمالىم تۇستارىن ماماننان سۇراپ كوردىك. 

ازاپتى كەزەڭنىڭ تاريحى ارىدە جاتىر 

ەلىمىزدە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي تۇرعىدا تولىق اقتالعان جوق. وكىنىشكە قاراي، وسى كەزگە دەيىن قايعى-قاسىرەتتىڭ تۇپ-توركىنىن تەك 1932-1933 جىلعى اشارشىلىقپەن جانە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋمەن عانا بايلانىستىرىپ كەلدىك. ال ونىڭ نەگىزگى العىشارتتارى كەڭەستىك كەزەڭ ءومىر سۇرە باستاعان كەزدىڭ وزىندە-اق پايدا بولا باستادى. اسىرەسە، 1920–1930 جىلدارداعى قوعامداعى ۇردىستەردىڭ قالىپتاسۋىنا يدەولوگيالىق ەكسترەميزمگە نەگىزدەلگەن بولشيەۆيكتىك ەكونوميكالىق ساياسات تا قاتتى ىقپال ەتتى.  بۇدان قازاقتار اشتىقتان عانا ەمەس، جاپپاي جازالاۋ سالدارىنان دا كوپ قىرعىنعا ۇشىراعانىن كورىپ وتىرمىز. وسى قايعىلى وقيعانىڭ باسى قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىمىنا العاشقى سوققى بەرگەن 1928-1929 جىلدارى مال شارۋاشىلىعىنىڭ مىقتى، تاجىريبەلى ماماندارى، ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ رەتىندە باستالدى. دەرەكتەردە 696 ءىرى شارۋاشىلىق تاركىلەنىپ، ونىڭ 619-ى وزدەرى تۇراتىن ايماقتان تىس جەرلەرگە، سىبىرگە، يت جەككەنگە جەر اۋدارىلعانى جازىلعان. وسىلايشا قازاق بايلارىنىڭ مالىن تاركىلەۋ مال شارۋاشىلىعىنىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى، ەڭ سوراقىسى مالمەن كۇن كورىپ وتىرعان اۋىل حالقىنىڭ جاعدايىن ناشارلاتتى. ودان كەيىنگى 1929-1930 جىلدارداعى يندۋستريالاندىرۋ، جاپپاي وتىرىقشىلاندىرۋ مەن ۇجىمداستىرۋ، 1934–1938 جىلدارى بۇرىنعى بايلار مەن كۋلاكتاردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى مەن جاقىن تۋىستارىنىڭ قۋدالانۋى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە، اشتىققا اكەلدى. 

حالىقتى كۇشتەۋ ساياساتى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن دەموگرافيالىق اپاتقا ۇشىراتتى. 1937 جىلعى بۇكىلوداقتىق ساناقتىڭ العاشقى مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستانداعى اۋىل حالقىنىڭ سانى 1930–1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتا 3 ملن 379،5 مىڭ ادامعا كەمىپ كەتكەن. ءبىراق ءالى دە بولسا قىتايعا جانە باسقا شەتەلدەرگە ءوتىپ كەتكەن قازاقتار جانە جەر اۋدارىلعاندار، جولدا ولگەندەر، ءىز-تۇزسىز جوعالىپ كەتكەندەر، شەكارا اسقاندا قىرىلعانداردىڭ سانىن تولىق انىقتاۋ ءۇشىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ءالى دە جالعاسۋدا. 

باستى سەبەپ - ۇجىمداستىرۋ مەن جاپپاي وتىرىقشىلاندىرۋ بولدى 

قايعىلى قاسىرەتتىڭ، اشتىققا اكەلۋىنىڭ باستى سەبەبى – حالىقتىڭ تاريحي، تابيعي ءومىر ءسۇرۋ سالتىن ەسكەرمەۋدەن  بولعانىن تاريح ءوزى ايقىنداپ بەردى. 

حالىققا قارسى جاسالعان ارەكەت مال باسىنىڭ كەمۋىنە الىپ كەلدى. ف.گولوششەكين باستاعان بولشيەۆيكتەردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان زورلىق-زومبىلىعىنان قازاق شارۋالارى اتا قونىستارىن تاستاپ كەتە باستادى.

 ەكىنشىدەن، كىناسىز شارۋالاردى «ۇلتشىل»، «بانديت» دەگەن جالعان جالالارمەن جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. توتاليتارلىق جۇيە ءبىراز جىل بويى تاريحىمىزدى اشىق ايتۋعا تىيىم سالىپ كەلدى. جالپىحالىقتىق قاسىرەت – اشارشىلىققا ءادىل باعا بەرەتىن كەز كەلدى دەپ سانايمىن. 

اشتىقتان ولگەندەردىڭ دەنى – قازاق شارۋالارى 

وسىنى ەسكەرسەك، بولشيەۆيكتەردىڭ بۇل ساياساتىن اقتاپ الۋ قيىن. بۇل ساياساتتان رەسپۋبليكانىڭ باسقا ۇلتتارى مەن ۇلىستارى دا زارداپ شەكتى.  ءبىراق بۇل كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوشپەلى جانە جارتىلاي كوشپەلى قازاق حالقىنا جاساعان ەڭ اۋىر قىلمىسى بولعانى انىق. ونىڭ دالەلى: قازاقستانداعى اشارشىلىق سالدارىنان قىرىلعان قازاقتاردىڭ ۇلەسى 49% بولسا، 11% ۋكراين حالقى، 6% ورىستار، 8% وزبەك، 13% ۇيعىر، 10% تاتارلار، 11% نەمىستەر، 12% موردۆا حالىقتارى، 10% بەلارۋستار، 25% قىرعىزدار، 10% دۇنگەندەر جانە 10%-ىن باسقا دا ۇلتتار مەن ۇلىستار قۇرايدى.  دەرەكتەردىڭ ۇرەي تۋعىزاتىنى ءسوزسىز  جانە بۇدان تەك قازاقتار عانا زارداپ شەكپەگەنىن انىق كورەمىز. 

قازاق حالىق شارۋاشىلىعى ەسەپتەۋ باسقارماسىنىڭ ستاتيستيكاسىندا اۋىل حالقىنىڭ سانىمەن سالىستىرساق، 1930–1933 جىلدارى 3 ملن 559،8 مىڭ ادامعا كەمىگەن. ال 1937 جىلى قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ي.ميرزويانعا جولدانعان مالىمەتتە 1930 جىلى حالىق سانى 5873، 1931 جىلى 5114، 1932 جىلى 3227، 1933 جىلى 2493،5 دەپ كورسەتىلەدى. وسى بويىنشا اۋىل حالقى 3 ملن 379،5 مىڭ ادامعا كەمىگەن. قىتايعا، باسقا دا شەت ەلدەرگە كوشىپ كەتكەن جالپى سانى 1 ملن 149 مىڭنان استام  بوسقىن تۋرالى دەرەك تە شىندىقتان الىس ەمەس. 

كۇشتەۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن قازاق ۇلتىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى جاپپاي قىرىلىپ قالعانى ادامزات تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وقيعا بولدى. 

ءالى  دە بەيمالىم تۇستارى جەتەرلىك 

ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ ورنى تولماس ازالى تاريحى تۋرالى ايتىلار دا،  جازىلار دا نارسە كوپ. ول تاريحتى ۇمىتۋعا حاقىمىز جوق. تەك 1932 جىلعى اشتىق دەپ ايتۋعا داعدىلاندىق، ءبىراق جوعارىدا ايتىپ كەتكەن ناقتى تاريحي دەرەكتەر حالىقتىڭ 3 جىل بويى شىعىنعا ۇشىراعانىن ايقىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟ ال بوسقىنشىلىققا ۇشىراعان حالىقتىڭ قانشاسى شەكارادا ءولدى، قانشاسى جولدا ءولدى؟ ءالى ناقتى مالىمەتتەر جوق. باتىس ءسىبىر جەرىندە اش قازاقتاردىڭ كورىنگەن اعاشتىڭ تۇبىندە ءولىپ جاتقانىن  1932 جىلى 18 ناۋرىزدا حاباروۆسك اۋدانىندا جازىلعان مالىمدەمە-حاتتان بايقاۋعا بولادى.

بۇل تاريحي دەرەكتەردىڭ راستىعىنا ەش كۇمان جوق. بەلگىلى قازاقستاندىق عالىمداردىڭ بىرلەسىپ ورىنداعان عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا جانە ءالى دە قۇپيا  مۇراعات-قۇجاتتارداعى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وسىنداي تۇجىرىمعا كەلدىك. 

حالىقتىڭ مال-مۇلكىن جاپپاي كۇشتەپ تارتىپ الۋ جانە ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى قۋعىن-سۇرگىننىڭ ناتيجەلەرى وسىنداي بولدى. ال ەگەر بۇل دەرەك-مالىمەتتەردىڭ ءالى تولىق ەمەس ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇل ناۋقاننىڭ قانشالىقتى زيان كەلتىرگەنىن پايىمداي الامىز. بۇگىندە جاڭا قازاقستاندى دامىتۋدىڭ تاعى ءبىر بەتبۇرىسىندا تۇرعاندىقتان، ءبىز تاريحىمىزدىڭ سول ءبىر كۇردەلى كەزەڭىندەگى قاتەلىكتەردى قايتالاماۋعا تىرىسۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، تاريحتاعى كەلەڭسىز قۋعىن-سۇرگىن جاعدايلارى قايتا ورىن الماۋعا ءتيىس.

 ءدال وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن باستالعان جانە ودان بەرگى جىلدارى بولعان وقيعا تۇتاس حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن اۋىر قاسىرەت ەكەنى ءسوزسىز. سول ازالى جىلداردىڭ جازىقسىز قۇرباندارىن انىقتاپ، وعان ءادىل باعا بەرۋ ۇرپاقتىڭ بورىشى بولىپ قالا بەرمەك. بۇل ۇلت جانىندا ماڭگى ساقتالۋعا ءتيىس.