31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى
عاريفوللا انەس:
اشارشىلىق اقيقاتى: 1932-1933 جىلدارداعى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ شىندىعى ءالى اشىلماي كەلەدى
عاريفوللا انەس – قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى، ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، رەپرەسسياعا ۇشىراعان قازاقستان زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن «ارىس» جەكە قورىنىڭ پرەزيدەنتى. عىلىمي جۇمىستارى قازاق ءتىلىنىڭ تاريحىنا، ەتيمولوگيا مەن لەكسيكولوگيا، ماحامبەت شىعارمالارىنىڭ ءتىلى ماسەلەلەرىنە ارنالعان. ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ «الامان» جانە «يساتاي – ماحامبەت» جيناقتارىن، «ناۋرىز: جاڭعىرعان سالت-داستۇرلەر»، «بەكەت اتا» كىتاپتارىن قۇراستىرىپ، شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى. الاش زيالىلارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى دەرەكتەردى جيناستىرىپ، بىرنەشە كىتاپتار كۇراستىرعان عالىم.
«جەتىسۋدىڭ شەرلى تاريحى»
حح عاسىر ناۋبەت-زۇلماتتارىن سارالاپ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى پاندەميا ۋاقىتىندا توقتاپ قالدى. وعان دەيىن ءبىراز زەرتتەۋ جۇمىسىمەن اينالىستىق. ءوزىمىزدىڭ عالىمدارمەن قاتار، شەتەلدىك عالىمدارمەن، ونىڭ ىشىندە قىرعىزدارمەن بايلانىس ورناتىلدى. الاشوردا ۇكىمەتى تۇسىندا باتىس الاشورداسى، سەمەي الاشورداسى، تورعاي الاشورداسى بولعانىمەن، جەتىسۋ الاشورداسى دەگەن بولمادى. «ارىس» قورى «جەتىسۋدىڭ شەرلى تاريحى» اتتى عىلىمي-زەرتتەۋ باعدارلاماسىن ۇسىندى. مينيسترلىك بەكىتىپ، الماتى وبلىسىنىڭ عالىمدارى قولدادى. كەگەن، جاركەنت ارحيۆتەرىنەن بۇرىن-سوڭدى زەرتتەۋشىلەر نازارىنان تىس قالعان قۇندى ارحيۆتىك دەرەكتەر، شەكارانى زاڭسىز كەسىپ وتكەن بوسقىنداردىڭ تىزىمدەرى تابىلدى. وسى جۇمىستى باستاردا الدىمىزدان بىرنەشە ماسەلە شىقتى. ويتكەنى، تاريحتا ەڭ كوپ كوتەرىلىس بولعان ءوڭىر – الماتى وبلىسى. كوتەرىلىستەردىڭ تاريحى ءالى زەرتتەلمەي تۇر. ەڭ كوپ قىرىلعان دا وسى وبلىستىڭ حالىقتارى بولدى.
الاش زيالىلارىن ۇستاز تۇتقان
قىرعىز ەلىندە «الاش» پارتياسىنىڭ قىرعىز فيليالى» ماسەلەسى جان-جاقتى زەرتتەلىپ، بىرنەشە ەڭبەك جارىق كوردى. ماسەلەن، قىرعىز رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ ەكس-توراعاسى، قىرعىزستاندىق عالىم زاينەدين قۇرمانوۆ 2000 جىلدارى «الاشوردانىڭ قىرعىز فيليالى» دەگەن كىتاپ جازدى. قىرعىز قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆتى، ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتى، ت.ب. كوپتەگەن الاش زيالىسىن ۇستاز تۇتقان. 1922 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا تاشكەنتتە «قازاق-قىرعىز مادەنيەتىن كوركەيتۋدىڭ تالاپ قوعامى» دەگەن قوعام قۇرىلىپ، ونىڭ باسشىسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولدى. تاشكەنتتە تۇركى رەسپۋبليكاسىندا قىرعىز حالقىنىڭ العاشقى ءباسپاسوزى جاريالانىپ، ەتنوگرافياسى زەرتتەلدى. ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىلدى. ءبىزدىڭ قازىرگى كۇنى اتقارىپ جاتقان ەڭ ۇلكەن جۇمىستارىمىزدىڭ ءبىرى – بۇرىنعى الماتى وكرۋگى جەتىسۋ وڭىرىندەگى الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ. الاش اسكەرى دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى وسى جەتىسۋ ولكەسىندە قۇرىلدى. جاڭالىق اۋىلىندا ءبىراز ادامنىڭ سۇيەكتەرى شاشىلىپ جاتىر. ولاردى ەكسپەرتيزادان وتكىزۋ كەرەك. بيىل ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى باستالدى. بورالداي ماڭىندا 19 كوميسسارىمىز جەر- لەندى دەگەن اڭگىمە بار. بيىل جاڭالىق اۋىلىنىڭ ماڭى، كەلەسى جولى بورالداي قازىلادى. تابىلعان ادام سۇيەكتەرىن قايتادان ارۋلاپ، جەرلەمەكشىمىز. ول دا ۇلكەن ماسەلە. سونداي-اق، بيىل بىرنەشە كىتاپتىڭ تۇساۋى كەسىلەدى. سولاردىڭ ءبىرى – موڭعوليادان كەلگەن جازۋشى سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ «موڭعولياداعى 1937-1938 جىلدارداعى قۋعىن-سۇرگىننىڭ تاريحى» ەڭبەگى. بۇل ەڭبەكتە بىرنەشە قازاقتىڭ ءاتى-جونى كەزدەسەدى. 1937-1938 جىلعى ۇلكەن تەرروردىڭ كەزىندە بەتكە شىعار ادامداردىڭ ءبارىن اتىپ تاستاعان. موڭعولياداعى ۇلكەن تەررور تۋرالى سۇراعان راحمەت ۇلىنىڭ وسى ەڭبەگىندە تولىق باياندالعان. كىتاپ بىرنەشە تيراجبەن جارىققا شىعادى. بيىل مامىردىڭ 31ء-ى كۇنى تۇساۋى كەسىلەدى. قازاقتان شىققان زيالىلاردىڭ ىشىندە ەسىمى ايتىلماي جۇرگەن ازاماتتار كوپ. ۇلتتىق ينتەلليگەنسيا وكىلدەرىنىڭ ءبارىن زەرتتەۋ كەرەك. قازىرگى باعىتتارىمىزدىڭ ءبىرى – وسى.
ءالى كۇنگە دەيىن جابىق تاقىرىپ
بىزدەگى تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە – اشارشىلىق. ءالى كۇنگە دەيىن جابىق تاقىرىپ بولىپ تۇر. 1932- 1933 جىلدارداعى قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلتتىق اپاتتىڭ شىندىعى ءالى اشىلماي كەلەدى. وسى ماسەلەگە كەلگەندە ەسكى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ سارىنى بايقالىپاق قالادى. اتاقتى 58-باپ بار. 1936 جىلى ءبىز وداقتاس رەسپۋبليكا بولدىق. ءبىراق 1937-1938 جىلدارى ادامداردىڭ ءبارى ءرسفسر-دىڭ قىلمىستىق كودەكسىمەن اتىلعان. سونىڭ كونستيتۋسياسىمەن ءومىر سۇرگەنبىز. ول باپتىڭ بىرنەشە تارماعى بار. اتىلعانداردىڭ ءبارى ءقازىر تولىق اقتالدى دەۋگە بولادى. ال قازاق جەرىندە بولعان ەڭ ۇلكەن 30–40 كوتەرىلىستىڭ باسشىلارى مەن كوتەرىلىسكە شىققاندار 59- باپ (بانديتيزم) بويىنشا جازا العان. قۇپيا تۋرالى زاڭدا «كەڭەس ۇكىمەتىنە قارۋ الىپ، قارسى شىققان ادامداردى اقتاۋعا بولمايدى» دەگەن باپ تۇر. سونىڭ كەسىرىنەن ءالى اقتاي الماي وتىرمىز. ەل پرەزيدەنتىنىڭ 2020 جىلى قۇربانداردى تولىق اقتاۋ تۋرالى جارلىعى شىققاننان كەيىن وسى ىستەر قايتا قارالىپ جاتىر.
كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ەڭ ۇلكەن قۇپياسى
سوتتالسا دا، اتىلسا دا، جەر اۋدارىلسا دا، ول ادامنىڭ ءىسى بار. ارحيۆتە تۇر. نەگىزگى زاڭ بويىنشا دا، الەمدىك تاجىريبەدە دە 50 جىلدان كەيىن ارحيۆتەردىڭ ءبارى اشىلۋ كەرەك. ءتىپتى، وتە قۇپيا دەگەن مەملەكەتتىك ارحيۆتەردىڭ ءوزى حالىقارالىق كونۆەنسيا بويىنشا 70 جىلدان كەيىن اشىلادى. كەز كەلگەن ادام قايتىس بولعاننان كەيىن 70 جىل بويى ونىڭ مۇراگەرلىگى ساقتالادى. ودان كەيىن مۇراگەرلىگى جويىلادى. بىزدە ءقازىر نە كەڭەس وداعى جوق، نە ولاردى اتقان، سوتتاعان كومۋنيستىك پارتيا جوق. ءبىراق ءبىز سول زاڭدى ءالى ۇستانىپ وتىرمىز. 2021 جىلى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعىندا 30 كوتەرىلىستىڭ اتىلىپ كەتكەن باسشىسىنا «حالىق باتىرى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى حات جازدىق. ولار شىن مانىندە حالىقتىڭ باتىرى بولدى. قولدارىندا قارۋى جوق بولسا دا، كوممۋنيستىك رەجيمگە قارسى شىقتى. ءبارى سول جولدا قۇربان بولدى. ناعىز حالىق باتىرى – سولار. وسى ۇسىنىسىمىزدى بيىل تاعى دا ايتامىز. شامامىز كەلگەنشە بارلىق كوتەرىلىسكە بەلگى قويامىز. ءقازىر ءبارى انىقتالدى. ءار كوتەرىلىستى كىم باستادى، باسىندا كىم تۇردى ودان كەيىن ول كىسىنىڭ تاعدىرى قالاي بولدى، قالاي اتىلدى، قالاي قۇربان بولدى – ءبارى جازىلادى. «حالىق باتىرى» دەگەن اتاق بەرىپ، وقۋلىقتارعا كىرگىزۋىمىز كەرەك.
ARYSMEDIA.KZ پورتالى اشارشىلىق قۇرباندارىنىڭ جوقشىسى
حالىقتىڭ باستان كەشكەن ازالى تاريحىن تەرەڭدەي تانۋ ءۇشىن، اشارشىلىقتان، كەڭەس وداعىنىڭ قۋدالاۋىنان ازاپ شەككەن، گەنوسيدتەن ولگەن ادامداردىڭ ءاتى-جونىن انىقتاۋ ماقساتىندا اrysmedia.kz اتتى ۇلكەن عىلىمي پورتال اشىلماق. 40 شاقتى سايت جۇمىس ىستەيدى. جۇكتەلەتىن ماتەريالدار ءار ۋاقىتتا تولىقتىرىلا بەرەدى. قاي جەردە اتىلدى، نە ءۇشىن اتىلدى، ۇرپاقتارى كىم دەگەن، سول كىسى تۋرالى بارلىق اقپارات سايتقا ەنگىزىلەدى. اتىلعان، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامداردىڭ ءتىپتى، دەپورتاسياعا ۇشىراعان ادامداردىڭ ءتىزىمى بار. ءبىز اشارشىلىققا ۇشىراعان ادامداردىڭ سانىن عانا بىلەمىز. قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىسى گولوششەكينگە كۇندە كەشكە تامان قانشا ادام اشتان ءولدى، قانشا ادام ءوزىن-وزى جەپ قويدى دەگەن سياقتى مالىمەتتەر ءتۇسىپ تۇرعان. ءبىراق ادامنىڭ ءاتى-جونى جوق. حالىققا جار سالىپ وسى پورتالدى اشۋداعى ماقساتىمىز – اشتىقتان ولگەندەردىڭ ءاتى-جونىن انىقتاۋ. ءبىز بارلىق شەجىرەنى قاراپ شىقتىق. وكىنىشكە قاراي، شەجىرەلەردە «مەنىڭ پالەنشە دەگەن اتام اشتان ءولدى» دەپ جازبايدى ەكەن. قىتايدا قىزاي دەگەن رۋدىڭ 40 توم شەجىرەسى شىققان. ونى دا الىپ قارادىق. «پالەنشە ادام بوسقىن بولىپ ءولدى، شەكارادا ءولدى، قىتايدىڭ قولىنان بولماسا سوۆەتتىڭ اسكەرىنىڭ قولىنان ءولدى» دەگەن ءسوز جوق.
اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى ءالى تولىق انىقتالمادى
قازاقتىڭ باسىنان وتكەن اشارشىلىقتىڭ قۇپياسىن اشۋ ماسەلەسى تۇر. ۇلتتىق سانا سىلكىنەتىن ۋاقىت كەلدى. مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلىپ، حالىقتىق پەداگوگيكادا ايتىلماسا، كەيىنگى ۇرپاق بۇل تراگەديانىڭ زاردابىن تۇسىنبەيدى. شىن مانىندە، اشارشىلىققا ۇشىراماعان، ونىڭ زاردابىن كورمەگەن بىردە-بىر قازاق جوق. قازاقتىڭ وتباسىندا ەڭ كەمى ءبىر ادام اشتىق زاردابىن كورگەن. بۇرىن قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى اشتان ءولدى دەسە، ءقازىر قازاقتىڭ ۇشتەن ەكىسى اشتان ءولدى. تەك اشتىقتان ەمەس، بوسقىنعا، قۋعىنعا ۇشىراعانى بار، ءبارىن قوسقاندا 7 ميلليون ادام كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زاردابىن شەكتى. مۇنى بۇرىن دا ايتقانمىن. سوندا الەۋمەتتىك جەلىدە «بارلىق قازاقتىڭ سانى 6 ميلليون بولسا، قالاي 7 ميلليون ادام اشتان ولەدى» دەپ ءبارى شۋلاپ كەتتى. قازاقتىڭ سانى ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىس انىقتالماي ءجۇر. قازاق قاي ۋاقىتتا دا بالالارىنىڭ سانىن ناقتى ايتپاعان. سوعىسقا الماس ءۇشىن سا- نىن كەمىتىپ ايتقان. مالىنا سالىق تولەمەۋ ءۇشىن سانىن كەمىتىپ ايتقان. ءالى كۇنگە دەيىن قازاقتاردان «نەشە بالاڭ بار؟» دەپ سۇراساڭ سانىن ايتپايدى. «بار عوي» دەپ قويا سالادى.
جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ تراگەدياسى
سوڭعى كەزدەرى وسى تاقىرىپتا سۇحبات بەرۋگە تارتىناتىن بولدىم. سەبەبى، ەلدىڭ ءبارى ءقازىر جاڭالىق كۇتەدى. اشتان ولگەن، اتىلىپ كەتكەن، قۋعىن-سۇرگىن كورگەن ادامنىڭ سانى نەعۇرلىم كوپ بولسا، سوعۇرلىم سەنساسيا بولىپ كورىنەدى. ەكىنشىدەن، بۇل ءبىر اتىڭدى شىعارىپ، بىلگىش بولىپ كورىنگىڭ كەلەتىن سياقتى قۇبىلىس. ال شىن مانىندە حالىقتى تۇتاس العاندا الدىڭعى بۋىنمەن قازىرگى ۇرپاققا دەيىن ءوزىمىزدىڭ تراگەديامىزدى جۇرەگىمىزدەن وتكىزىپ، سەزىنىپ وتىرعان جوقپىز. اشتىقتان وسىنشا ميلليون ادام ءولدى دەسەڭ، ءوز ۇلتىڭنىڭ ەمەس، باسقانىڭ باسىنان كەشكەن وقيعا رەتىندە قارايدى. قازاقتىڭ باسىنان وتكەن ەڭ ۇلكەن زارداپتى جۇرەكتەن وتكىزىپ، ساباق الماي كەلەدى. ءوزىمىزدىڭ اتامىزدىڭ، تۋىسقانىمىزدىڭ تراگەدياسى ەكەنىن سەزىنە الماي وتىرمىز. قايتا قايتالانباۋىنا كىم كەپىل؟ بىرەۋلەر «ونىڭ نە قاجەتى بار، بولار ءىس بولدى، وتكەن ءىستى قازبالاعاننان نە شىعادى؟» دەپ ايتىپ جاتادى. قالاي بولعان كۇننىڭ وزىندە بۇل – ۇلكەن ماسەلە. ءبىر ادامنىڭ بولسىن ءاتى-جونى تابىلسا دەيمىز. تاريح، شەجىرە دەگەن قىزىقتى نارسە عوي. بۇگىنگىنىڭ ءوزى تاريح. ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى ءوزىمىز جازباساق، بىزگە ەشكىم جازىپ بەرمەيدى. سوندىقتان اركىم جەتى اتاسىن، اتا-بابالارىن قايتا قاراپ، قانشا ادام اشتىقتان نەمەسە باسقا دا سەبەپپەن ولگەنىن جازسا دەيمىز. اrysmedia.kz پورتالى سول ءۇشىن اشىلدى. جالعىز قازاقتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ تراگەدياسى. 15–20 جىلدىڭ ىشىندە ءبىر حالىقتىڭ ۇشتەن ەكىسى قۇرىپ كەتۋ، ونىڭ ىشىندە اشتان ءولۋ دەگەن – ۇلكەن تراگەديا.
قاسىرەتتى جىلدار تاريحى زەردەلەنەتىن بولادى
بىزگە جاڭالىق اۋىلىنىڭ قۇجاتتارىن ءالى كۇنگە بەرمەي وتىر. ادامداردى قازىرگى نكۆد-نىڭ عيماراتىنىڭ الدىندا اتىپ، 35 شاقىرىم جەرگە اپارىپ كومگەن. نەگە ول جەرگە اپارىپ كومگەن؟ ول جەردە پوليگون بولدى ما، الدە وق اتاتىن سترەلبيششە بولدى ما، ناقتى قۇجاتىن بەرمەدى. مىسالى، ماسكەۋدە 6-7 اۋماقتا ادامدار جەرلەنگەن جەرلەر بار. بوكەيحانوۆ پەن نۇرماقوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرى بەلگىلى. ال بىزدە تابىلعان سۇيەكتەر كىمدىكى، ءتىپتى قاي جەردە جەرلەنگەنى بەلگىسىز. باستى كەدەرگى – وسى. مال ولسە دە اكت جاسايدى عوي. ءۇش دەگەن جەردەن 163 ادامنىڭ سۇيەگىن قازىپ الدىق. ەكسپەرتيزاعا بەرگەنىمىزدە جارتىسى قازاق، جارتىسى سلاۆيان حالقى، 5-ەۋى ايەل ەكەنىن انىقتاپ بەردى. بولاشاقتا ناركومداردىڭ سۇيەگىن قازىپ الىپ، گەنىن انىقتاۋىمىز مۇمكىن. جالپى، كىمنىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنىن بىلمەيدى. ولاردىڭ ءبارى تەك قانا وسى سايتقا ەنگىزىلىپ، انىقتالىپ، ءمارمار تاقتاعا اتى-جوندەرى جازىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سول ءۇشىن جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. حالىقتان سايتقا اتا-بابالارىنىڭ اتى-جوندەرىن جازىپ، قول ۇشىن بەرۋلەرىن سۇرايمىن. الداعى ۋاقىتتا بارلىق كوتەرىلىستىڭ، قازاق باسىنان وتكەرگەن قاسىرەتتى جىلداردىڭ تاريحى زەردەلەنىپ، سايتقا ەنگىزىلەتىن بولادى. ءتىزىم بويىنشا اشتىقتان ولگەن ادامداردىڭ سانى – 2 ميلليونداي ادام. بۇل تەك ەلىمىز بويىنشا انىقتالعان مالىمەت. ال ەلدەن تىس جەردە ولگەندەردىڭ سانى بەلگىسىز. قىتايداعى، موڭعولياداعى، ت.ب. ەلدەردەگى حالىقتىڭ ەسەبىن بىلمەيمىز. تورەبەك وسمانوۆ دەگەن قازاقتىڭ تۇڭعىش بانكيرى بولعان. ونىڭ 3 قىزى بولدى. ءوزى تورە، ايەلى قوجا بولعان. ول كىسىنىڭ ايەلىن «الجيرگە» الىپ، 3 قىزىن 3 بولەك بالالار ۇيىنە تاپسىرعان. قازاقستاننىڭ ەمەس، ۇشەۋىن 3 رەسپۋبليكانىڭ، ءبىرىن ۋكراينا، ەكىنشىسىن بەلارۋس مەملەكەتىنە، ءۇشىنشىسىن رەسەيگە جىبەرگەن. بىزگە بەلگىسىز قانشاما ادامنىڭ تاريحى بار. تورەبەك وسمانوۆتىڭ قارىنداسى 3 قىزدىڭ باسىن قوسىپ، جوعارى ءبىلىم بەرگەن. كەنجە قىزىنىڭ كوزى ءتىرى. «مەن ءولىپ قالسام، اكەم تۋرالى ايتىپ بەرەتىن ەشكىم قالمايدى» دەپ جۇرەگى اۋىرسا دا، وپەراسيا جاساتپاي كەلەدى. قىزىل وردا قالاسىندا تورەبەك وسمانوۆقا كوشەنىڭ اتىن بەردىك. مۇنداي فاكتىلەر ميلليونداپ كەزدەسەدى. ونىڭ ءبارىن انىقتاۋ كەرەك. انىقتاپ قانا قويماي، ايتىپ جاريالاۋىمىز كەرەك. وقۋلىقتارعا ەنگىزىلۋگە ءتيىس. ارينە، مۇنىڭ ءبارى ءبىر ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. بۇكىل حالىق بولىپ جۇمىلۋ كەرەك. پورتال دا سول ءۇشىن اشىلدى. ءقازىر دۇنيەنىڭ ءبارى شوۋ سياقتى. كوبىنە شوۋ قىزىق بولىپ كورىنەدى. تەلەديدار تراگەديالىق، اشارشىلىق تۋرالى حاباردىڭ ءوزىن شوۋ قىلىپ كورسەتەدى. شوۋدىڭ زامانى بولىپ كەتتى. ءومىردىڭ ءبارىن شوۋ جاساۋعا بولمايدى... 31 مامىر – ساياسي قۋعىن سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل كۇنى گۇل شوقتارىن قويىپ، وتىرىك جىلاپ-سىقتاپ، تۇستەن كەيىن تويعا بارعاننان وركەنيەت بولمايدى. وركەنيەتتى ەلدەردە تۋ تۇسىرىلەدى. بارلىق جەردە قۇران وقىلادى. ولاردىڭ اتى-جوندەرى اتالادى. ەڭ بولماعاندا، ءبىر كۇندى اتا-بابا ءارۋاعىنا ارناعان ءجون. بۇل كۇن ادامدى ويلاندىراتىن كۇن بولۋى ءتيىس.
ازىرلەگەن گۇلجانات سەمبايەۆا.