زيالىنىڭ ءسوزى
ءبىر ەل – ءبىر مەكتەپ قاعيداسىنىڭ ءمانى نەدە؟
ءقازىر بۇلدىرشەندەرىمىز – بالاباقشادا، وقۋشىلارىمىز مەكتەپتە ءارتۇرلى ادىستەمەمەن قيلى مارتەبەلى مەكەمەلەردە تاربيەلەنىپ، ءبىلىم الىپ جاتىر. بۇل قانشالىقتى ءتيىمدى؟ نەمەسە فورماسىن مىڭ قۇبىلتقاننان مازمۇن وزگەرە سالا ما؟
- وركەنيەتتىڭ التىن زاڭى: بالاباقشا بالعىندارى مەن مەكتەپ وقۋشىلارىن تاربيەلى، يماندى، وتانشىل، قوعامشىل، ەلشىل ەتىپ قالىپتاستىرۋ – اتا-انانىڭ دا، قوعامنىڭ دا، مەملەكەتتىڭ دە ەڭ ماڭىزدى مىندەتى.
ۇلت قۇندىلىقتارىن، سونىڭ ىشىندە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءسالت-داستۇردى بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاقتان ادال ازامات، بىرلىگى بەكەم قوعامدى قۇرۋشى ءوسىپ شىعادى. كەز كەلگەن قيىندىقتى ەڭسەرەتىن ۇل-قىزدار عانا مەملەكەتتىڭ وركەندەپ-دامۋىنا ىقىلاسپەن اتسالىسادى. الەمدە وزىق ەلدەردىڭ كورسەتكەن ۇلگىسى وسىنى اڭعارتادى.
بىزدەگى احۋال قانداي؟ سانا-سەزىم، ياعني مەنتالدىق دەڭگەيدەگى وزگەشىلىكتى، الەۋمەتتىك جاعدايداعى تەڭسىزدىكتى، تىلدەگى قايشىلىقتى بىلاي قويعاندا، ساۋات اشىپ، جالپىعا بىردەي ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ ءتۇرى مەن مازمۇنى جىلدان-جىلعا بىر-بىرىنەن الشاقتاپ بارا جاتىر. اۋىل مەن قالا مەكتەبىنىڭ ايىرماشىلىعىن جويۋ جۇمىستارى بۇرىننان باستالعانىن بىلەمىز. ءبىراق ول بۇگىندە تۇسىنىكسىز ۇدەرىستە. ءقازىر قالا مەكتەپتەرىنىڭ ءوزى سان قيلى. وقۋشىلاردىڭ كيىم ۇلگىسى بىلاي تۇرسىن، وقۋ باعدارلاماسىنا، ءپان مەن تالىم-تاربيە ادىستەمەسىنە قاتىستى الا-قۇلالىقتى پەداگوگتاردىڭ وزدەرى الەۋمەتتىك جەلىدە ايتىپ ءجۇر.
ارينە، بارىنە ورتاق مىندەتتەلگەن باعدارلاما بار. الايدا، ءبىلىم مەكەمەلەرىنىڭ مىندەتى – ونى شىعارماشىلىقپەن جۇزەگە اسىرۋ ەمەس پە؟
مىسالى، ءقازىر ادامزات ينجەنەرلىك ويىنىڭ باستاۋى «سىزۋ» ءپانى مەكتەپتە وقىتىلمايتىنىن، ال سونىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەگى جالعاسى (تەحنيكالىق ماماندىقتاردا) – «سىزبا گەومەترياسى» مىندەتتى كۋرس قاتارىنان شىعىپ قالعانىن بىلەسىزدەر مە؟
نەمەسە مەكتەپ جۇيەسىندە دە، ۋنيۆەرسيتەتتەردە دە «قازاق ادەبيەتى» مەن «قازاق ءتىلى» ءپانىنىڭ كلاسسيكالىق باعىتتارى، بولىمدەرى جەكە-دارا وتپەي، تابيعاتى بۋدان، ءدۇبارا دۇنيەگە اينالعانىن ماماندار تالاي رەت كوتەردى. ءبىراق ناتيجە جوق. تاياۋدا ءبىر اتا-انا 25 جىلداي بۇرىن ءوزى وقىعان «قازاق ادەبيەتى» وقۋلىعى مەن بۇگىن بالاسى وقىپ جاتقان وقۋلىقتى سالىستىرىپ كورسەتتى. بۇگىنگى 7-8-سىنىپ ماتەريالى باستاۋىش مەكتەپ دەڭگەيىندەي-اق بولىپ تۇر. كلاسسيكتەردەن بىرەۋ دە جوق، جاي عانا تانىمدىق نارسەلەر...
بۇگىندە جەكەلەگەن مەكتەپتەر ءوز بەتىنشە فاكۋلتاتيۆ رەتىندە ءتۇرلى قوسىمشا ساباقتار جۇرگىزەدى. ونىڭ ۇستىنە تەرەڭدەتىپ وقىتۋ، بەيىندىلىككە بايلانىستىرۋ، ت.ب. ءتۇرلى جەلەۋمەن جۇرگىزىلەتىن رەپەتيتورلىق وقىتۋ ساپاسىن تەكسەرۋ، باقىلاۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن دە ەمەس. جالاقىنى عانا ويلاعان جەكەلەگەن مۇعالىمدەردىڭ بىلىگى سىن كوتەرمەيدى.
- جالپى مەكتەپ ءۇشىن تۇلەگىنىڭ ءبىلىمى، تاربيەسى ەڭ باستى كورسەتكىش بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى مەكتەپ تالابىندا ءمۇعالىمنىڭ ۇستازدىق، ياعني ادىستەمەلىك بىلىكتىلىگى ەمەس، قيلى سەرتيفيكات سۇرايتىن فورماليزم العا شىققان.
ءمۇعالىم ءتۇرلى قيسىندى-قيسىنسىز كۋرستاردىڭ سوڭىندا جۇرسە (سەرتيفيكات ءۇشىن)، مەكتەپتە ءۇزىلىسسىز تاربيەنى كىم جۇرگىزەدى؟ بۇعان وسىدان شامالى ۋاقىت بۇرىن مەملەكەتتىڭ مالىن شاشپاققا قۇرىلعان اعىلشىن ءتىلى كۋرسىن مىسالعا الساق تا جەتكىلىكتى. قايدا سونىڭ ناتيجەسى؟..
ەندى حح عاسىردىڭ 60–70-جىلدارىنداعى قازاقتىڭ قالىڭ ينتەلليگەنسياسىن وقىتقان مەكتەپ مۇعالىمدەرىن ەسكە الىڭىزدار. سونىڭ كوبى مايدانگەرلەر ەدى. ساناعا شەگەلەپ تۇسىندىرەتىن، ءتارتىپتى دە مىقتاپ بويعا سىڭىرەتىن. ەندى سالىستىرىڭىز: سولار كۋرس-كۋرس، سەرتيفيكات-سەرتيفيكات دەپ فورمالدى قاعاز جيناپ جۇرسە، قالاي بولار ەدى؟ ولار وزدەرى باس بولىپ ەڭبەكپەن تاربيەلەۋدىڭ دە ۇلگىسىن كورسەتتى...
- ەگەر بالا مەكتەپتە قاعازدان ميى اشىعان، ءارتۇرلى ترەنينگتەن ساناسىنا ەشتەڭە قوسپاعان ءمۇعالىمدى كورسە، وتانسۇيگىش، عىلىمسۇيگىش بولىپ شىعا ما؟
- ونىڭ ۇستىنە بالانىڭ ءبىرى نيش، ءبىرى «دارىن»، ءبىرى بيل، ءبىرى ليسەي، ءبىرى گيمنازيا، ءبىرى جاي مەكتەپ بوپ كەتە بەرەتىن الا-قۇلا مارتەبەلى ورتا ءبىلىم جۇيەسىندە وقىسا، ءبىز قالايشا قولجەتىمدى وقۋ ورنىن، ادىلەتتى قوعامدى، مىقتى مەملەكەتتى قۇرامىز؟ ءقايتىپ ءبىرتۇتاس ەل بولامىز؟
ءارتۇرلى مەكتەپ ءارتۇرلى ورتا قالىپتاستىرادى. پسيحولوگياسى، بولمىسى، سانا-سەزىمى تۇرلىشە ورنىققان جاستاردى ءبىر قوعامعا بىرىكتىرۋ وڭايعا تۇسپەيدى.
ارينە، ءبىلىم تۋرالى زاڭ مەن زاڭدىق قۇجاتتاردا ورتا ءبىلىمنىڭ ءتۇرلى فورماسى ەنگەنىن دە بىلەمىز. سونداي-اق، وقۋشىلارعا بەرىلەتىن پاندەر دە بەلگىلى ءبىر جۇيەگە باعىندىرىلاتىنىن تۇسىنەمىز. دەگەنمەن، وسى ماسەلەدە ۇلتتىق جانە وركەنيەتتىك مازمۇن سالماقتى بولۋعا ءتيىس.
سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك سەكتورداعى، جەكە مەنشىكتەگى، قازاق، ورىس، ارالاس، ءتۇرلى ەتنوستىق، جەلىلىك، ينتەللەكتۋالدىق، مامانداندىرىلعان، تەرەڭدەتىپ وقىتاتىن، دارىندى بالالار مەكتەپتەرى مەن ليسەيلەرى ءۇشىن جالعىز – ءبىرىڭعاي باعدارلاما جاسالعانى ءجون دەپ ويلايمىز. سوندا عانا مەكتەپ ايىرماشىلىعى جويىلىپ، ءبىلىم الۋشىلاردى الالاۋ، قولجەتىمدىلىككە جاساندى توسقاۋىل قويۋ بولمايدى. نارىق جاعدايىندا وسىنىڭ وزىنەن جاقسى ناتيجە كورسەتەتىن مەكتەپتەر شىعاتىنى ءسوزسىز. مەكتەپ جەلىلەرىن دامىتۋ الەۋمەتتى جىككە بولۋگە ەمەس، حالىقتى ورتاق مىندەتتى ورىنداۋعا بىرىكتىرىپ، جاقسىلىققا جۇمىلدىرادى دەپ ويلايمىز. «ءبىر ەل – ءبىر مەكتەپ» قاعيداسىنىڭ ءمانى – وسى. الەمدەگى دامىعان، وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاجىريبەسى بۇعان دالەل بولا الادى.
ادىلەتتى قازاقستاندا، ءبىرتۇتاس، تاتۋ ەلىمىزدە مەكتەپ تاپشىلىعىن كەشەندى تۇردە شەشۋ جولىندا ۇلتتىق جوبا قولعا الىنىپ جاتىر. ول «جايلى مەكتەپ» دەپ اتالادى. دالىرەك ايتساق، ەلىمىزدە 2023–2025 جىلدارى جاڭا ۇلگىدەگى 369 مەكتەپ سالىنادى. 738 مىڭ ورىن ۇسىناتىن ءبىلىم وردالارىندا وقۋشىعا تولىق جاعداي جاسالىنباق. ارينە، قوعامدى وقىتاتىن ۇي-جايمەن، وقىتۋ قۇرال-جابدىقتارىمەن قامتاماسىز ەتۋ – مەملەكەتىمىزدىڭ شىنايى قامقورلىعى، ۇلكەن كومەگى. ال مەكتەپتىڭ مازمۇنى، ادىستەمەسى، وقۋ-تاربيە ءىسى – ودان دا ماڭىزدى مىندەت دەپ بىلەمىز. ويتكەنى، وتانىمىزعا الەمدىك باسەكەگە قابىلەتتى، ءبىلىمدى، ىنتىماعى مەن بىرلىگى مىقتى ازاماتتار كەرەك. بۇل بارشا حالقىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي كەلەدى.