شىلدەنىڭ 1ء-ى كۇنى «الماتى اقشامىنىڭ» جارىق كورگەنىنە 35 جىل تولدى. بۇل باسىلىمنىڭ قادىر-قاسيەتىن، ءمان-ماڭىزىن وقىرمان جاقسى بىلەدى. بۇگىندە باسىلىم ءنوپىر، ارينە. كوپ بولعانى دا جاقسى. ال «اقشامنىڭ» ءقادىرلى بولاتىنى ول كەشەگى كەڭەس تۇسىندا، ياعني ءبىر شەگە شىعارۋ ءۇشىن دە ماسكەۋمەن ماقۇلداساتىن كەزەڭدە دۇنيە ەسىگىن اشتى. بۇل ول زاماندا شىن مانىندەگى سەنساسيا ەدى. العاش رەت الماتىدا وتكەن الامان ايتىستا ءا.قالىبەكوۆا مەن ءا.جانقۇلييەۆتىڭ (رۋحتارى شات بولسىن) ايتىسىندا «الماتىدا قازاق تىلىندەگى قالالىق گازەت نەگە جوق؟» دەگەن جانايقاي قوعامدا ۇلكەن ءدۇمپۋ تۋعىزدى. جالپى، بۇل ايتىسقا دەموكراتيالىق جاڭعىرۋلاردىڭ باسى دەپ قاراۋ كەرەك. وسى ۇسىنىس بيلىك تاراپىنان دا اۋپىرىمدەپ قولداۋ تاۋىپ، ءو.جانىبەكوۆتىڭ، ر.بەردىبايەۆتىڭ، تاعى باسقا دا ۇلت زيالىلارىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ، اشىق كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا «الماتى اقشامى» وقىرمان قولىنا ءتيدى. وعان رەسمي تۇردە «قازاق تىلىندە رەسپۋبليكاعا تارايتىن قوعامدىق، ساياسي قالالىق باسىلىم» دەگەن ارنايى مارتەبە بەرىلدى.
كەز كەلگەن باسىلىمنىڭ ءار كەزەڭدە قالدىرعان ءوز قولتاڭباسى، باعىت-باعدارى بولادى. بۇل رەتتە «الماتى اقشامىنىڭ» العاشقى باس رەداكتورلارى بولعان كورنەكتى قالامگەرلەر – يسلامعالي بەيسەبايەۆ پەن ەرعالي ساعاتتىڭ ەڭبەگى كول-كوسىر. ولار ەل كوپتەن كۇتكەن باسىلىمنىڭ قالىپتاسىپ، وقىرمان كوڭىلىنەن شىعۋى جولىندا ىرگەلى ىزدەنىستەرگە جول اشتى. العاشقى مۇزجارعىش اعالارىمىزدىڭ سالىپ بەرگەن باراقاتتى باعىت-باعدارى باسىلىمدا ودان ءارى ءساتتى جالعاسىن تاپتى. وسى تۇرعىدان تاپسىرلەسەك، گازەت جاريالانىمدارىنىڭ دا ءوز ەرەكشەلىگى، تارتىمدىلىعى بولدى. كوپتەگەن جوبالار ەل ىقىلاسىن تۋعىزدى. سونىڭ ىشىندەگى شاھار شەجىرەسىنەن سىر شەرتىپ، قىزىقتى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە قۇرىلعان، وقىرمان نازارىن ايرىقشا اۋدارعان ءساتتى جوبالاردىڭ ءبىرى – «الماتىنى باسقارعاندار» ەدى. قالاي دەسەك تە، الماتىنىڭ تاريحى – الاشتىڭ تاريحى. الىپ قالا – الماتىنى باسقارعان ءار باسشىنىڭ سول تۇستاعى جانكەشتى جۇمىسى، ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگى اركىمگە دە ۇلگى-ونەگە بولۋعا ءتيىستى. ولار – ءتۇرلى تاعدىرلى تۇلعالار. ايتپاعىمىز، ءقازىر وسى جوبا اياسىندا جاريالانعان جازبالارعا وقىرمان سۇرانىسى ارتا ءتۇستى. سوندىقتان دا وقىرماندارىمىزدىڭ تىلەگىن قاناعاتتاندىرۋ ماقساتىمەن بۇگىننەن باستاپ الماتىنى باسقارعان تۇلعالار تۋرالى ۇزىندىلەر بەرىپ وتىرۋدى ءجون كوردىك.
تۇلعاعا قۇرمەت – ەلگە قۇرمەت. تاريحتى جاسايتىن توبىر ەمەس، تۇلعا. سوندىقتان بۇگىنگى، كەلەشەك ۇرپاقتى تۇلعا ارقىلى تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى دا زور. تاريحتان تاعىلىم ءتۇيۋ، ساباق الۋ بۇگىنگى الماتىلىقتاردىڭ دا پەرزەنتتىك، ازاماتتىق پارىزى دەپ پايىمداعان ءجون. سونىمەن...
الماتىنى باسقارعاندار. پاۆەل زەنكوۆ
Almaty. المالىق. الماتى. الماتىنىڭ تاريحى قاتپارلى تاريح. ونىڭ ءار دامۋ كەزەڭىن تارقاتىپ ايتۋعا دەرەك، دايەكتەر مول. تاريحشىلاردىڭ دالەلىنە جۇگىنسەك، قالانىڭ ءۇشىنشى دامۋ كەزەڭىن رەسەي وتارشىلارىمەن تىعىز بايلانىستا قاراستىرادى.
رەسەي يمپەرياسى 1846 جىلى ۇلى ءجۇز قازاقتارىن «باعىندىرىپ»، ولاردى باسقارۋ ءۇشىن 1848 جىلى العاش رەت ۇلكەن وردا قازاقتارى جانىنان پريستاۆ لاۋازىمىن ەنگىزدى. وسىدان بارىپ عاسىرلار بويى جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ باسقارۋىندا بولىپ كەلگەن المالى ءومىرىنىڭ حالقى ەندى سەمەي اسكەري گۋبەناتورىنىڭ دارگەيىنە كوشتى.
ارادا ەداۋىر ۋاقىت وتكىزىپ، 1854 جىلى كىشى الماتى وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنا «زايلييسك» اسكەري بەكىنىسى سالىنا باستايدى. بۇل بەكىنىس 1857 جىلى 2 اقپاندا ۆەرنىي بولىپ اتالدى.
وسىلايشا ورىستاردىڭ تاريحتى ءوزى كەلگەن جەردەن باستايتىن باسقىنشىلىعى كۇرت بەلەڭ الىپ، ەجەلگى الماتىنىڭ اتاۋىن جويۋ ارەكەتتەرى جويقىن باستالادى. مۇنىمەن قويماي، 1867 جىلى 11 ساۋىردە رەسەي پاتشالىعى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جارلىعىمەن ۆەرنىي بەكىنىسىنە قالا مارتەبەسى بەرىلەدى.
الايدا، وعان الماتى دەگەن بۇرىنعى اتاۋىن قايتارعانىمەن، رەسمي بيلىك كوپ ۇزاماي ول ويىنان قايتىپ، سول جىلعى قىركۇيەكتە قايتادان ۆەرنىيعا وزگەرتەدى. ءسويتىپ، شاھار تۇركىستان گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنىڭ جەتىسۋ وبلىسى ۆەرنىي ۋەزىنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعىنا اينالىپ شىعا كەلەدى.
اۋەلدە شاھار شارۋاشىلىعىن باسقارۋدى ارنايى كوميتەتكە جۇكتەگەنىمەن، ول تىزگىنگە يە بولا المايدى. سودان پاتشا وكىمەتى قالالىق دۋما قۇرۋعا پارمەن بەرىپ، العاشقى وتىرىسىندا ۆەرنىي قالاسىنىڭ باسشىسى (گولوۆا) ەتىپ، بەلگىلى ساۋلەتشى اندرەي زەنكوۆتىڭ اكەسى، جەتىسۋ وبلىستىق باسقارماسى قۇرىلىس ءبولىمىنىڭ كىشى ينجەنەرى پاۆەل زەنكوۆتى سايلايدى. ال ەندى كەيبىر دەرەك كوزدەرىنىڭ جازۋىنشا، پ.م.زەنكوۆ ۆەرنىيدىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ 1867 جىلى كۇزدە بەكىتىلەدى.
بۇل كىسى قانداي ىسىمەن ەستە قالدى دەگەنگە كەلسەك، ول الدىمەن قالانى كورىكتەندىرۋ، بازارلار جاعدايى، جەرگىلىكتى ساۋدا مەن ونەركاسىپ، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىن دامىتۋدى قولعا الدى. اسىرەسە، شاھاردا اعاش كەسۋشىلەر ءۇشىن قاتاڭ جازا قولدانىلدى.
ماسەلەن، وسى ءوڭىردى بيلەپ، توستەپ جۇرەتىن ەڭ ءىرى كوپەس نيكيتا پۋگاسوۆ شاراپ شىعاراتىن زاۋىتىنا اعاش كەسكەنى ءۇشىن 25 سوم ايىپپۇل تولەۋگە ءماجبۇر بولعان. ايتقانداي، اتى جەر جارعان كوپەسىڭىز مەدەۋ پۇسىرمانوۆتىڭ الدىندا ءوزىن اركەز تومەن ساناپ، قۇرمەت كورسەتىپ وتىرعان ەكەن. سونىمەن قاتار، ۇيدە يت ۇستاعانى ءۇشىن ءتۇتىن باسىنا 1 سوم 50 تيىننان سالىق سالعان.
مىنا ءبىر دەرەك نازار اۋدارادى. قالاباسى پاۆەلدىڭ بالاسى اندرەي زەنكوۆ ساۋلەتشى بولعان كىسى. وسى مىنا قازىرگى پانفيلوۆ ساياباعىنداعى شىركەۋدى شەگەسىز اعاشتان قيۋلاستىرىپ سالدىرعان وسى كىسى دەسەدى.
ءبىر عاجابى، سودان بەرى قانشا ۋاقىت وتسە دە، الماتىدا قانشا ءزىلزالا بولسا دا، وسى عيماراتتىڭ قابىرعاسىنا بىردە-ءبىر سىزات تۇسپەگەن. ايتپاعىمىز، وسىنداي زيالى ورتادان شىققان قالاباسى جەرگىلىكتى حالىققا دەگەن قۇرمەتىمەن دە ەستە قالعان. بۇل كىسى الماتىعا (ۆەرنىيعا) كەلىسىمەن ءوزى ءۇشىن «قازاقشا-ورىسشا» سوزدىك جاساپتى. ونى جەرگىلىكتى ادامدارمەن ءتىل تابىسىپ، ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن جاساعان. مادەنيەتتى، وزگە ەلدىڭ سالتىن، ءداستۇرىن سىيلايتىن، قۇرمەتتەيتىن، شوۆينيستىك پيعىلدان تازا، نيەتى ءتۇزۋ اسا زيالى ادام عوي. ءقازىر ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن بار جاعداي جاسالىپ قويعان زاماندا سەلت ەتپەيتىندەردىڭ ەسىنە وسى دەرەكتى سالا كەتكەننىڭ دە ارتىعى بولماس. كەزىندە بۇل كىسىنىڭ سول ءتىل ۇيرەنۋ ءۇشىن جاساعان سوزدىگى دە ارحيۆتەن الىنىپ، «الماتى اقشامىندا» جاريالاندى.
دايىنداعان ق.قوشقار ۇلى.