كءوكتەممەن بىرگە جەر-انا دا بۋسانىپ، قازاق دالاسىنا جاڭا جىل كەلە جاتىر. ونى 22 ناۋرىزدا كءۇءتىپ الامىز. ال اتام قازاقتىڭ ۇعىمىندا، 13 ناۋرىزدى «سامارقاننىڭ كءوك تاسى ەرىگەن كءۇن» دەيتىن ۇعىم بار. سامارقان – ءوزبەك جەرىندەگى قالا. وندا بىزگە قانداي قاتىسى بار؟ شىنى كەرەك، ەل اراسىندا بۇل ۇعىم تۋرالى اڭىز، بولجام كءوپ. اقساق تەمىردىڭ نەمەرەسى ۇلىقبەكتىڭ استرونوم بولعانى تاريحتان بەلگىلى. ول عىلىمي نەگىزدەرگە سءۇيەنە وتىرىپ اسپان ءالەمىن زەرتتەگەن. 13 ناۋرىزدا ۇلىقبەكتىڭ وبسەرۆاتوريانىڭ اسپانعا قارايتىن تەلەسكوپىنىڭ بەتىنە كءۇن ەشقانداي بۇرىلىسسىز دءال تءۇسەتىن بولعان ەكەن.
سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىدى
بىزدە اتا-بابالارىمىزدىڭ بەيىتىنە كوكتاس قوياتىن بولعان. بۇل دءاءستۇر ءقازىر دە بار. سول كوكتاستى الۋ ءۇشىن سامارقان اسىپ، دءال 13 ناۋرىزعا تۋرالاپ باراتىن بولعان دەسەدى. سول كۇنى وسى كوكتاستى كەسىپ الۋ وڭاي بولعان كورىنەدى دەيدى ءبىر اڭىزداردا. ال كەيبىر زەرتتەۋشىلەر «سامارقاننىڭ كوك تاسىنىڭ ەرۋىنە» سيمۆوليكالىق سيپات بەرىپ، ناۋرىزدى قۇل قۇرىقتان، كۇڭ سىرىقتان قۇتىلىپ، «حان قاراشانىڭ ەسىگىنەن قاراپ، قاراشا حاننىڭ تورىنە شىعاتىن كۇن» دەگەن تۇسىنىكتىڭ اياسىندا شوعىرلاندىرادى.
ال 13-ىنەن كەيىنگى 14 ناۋرىز – كورىسۋ كۇنى. بۇل كۇنى اعايىن-جۇرت قىستان امان-ەسەن شىققانىنا قۋانىپ، ۇستىنە بار جاقسىسىن ءىلىپ، مىندەتتى تۇردە باۋىرساق ءپىسىرىپ، داستارحانعا بارلىق ءتاتتىنى مولىنان توگەدى. جاسى كىشى وتباسى مۇشەلەرى جاسى ۇلكەندەرگە كىرىپ، قوس قولداپ امانداسىپ، كورىسىپ شىعادى. بىر-بىرىنە «ءبىر جاسىڭمەن!» دەيدى. ول «ءبىر جاسقا ەسەيۋىڭمەن! وسى جىلعا امان-ەسەن جەتۋىڭمەن!» دەگەن ۇعىمدى ءبىلدىرەدى. قازاق قاشاندا داستارحانىن ايرىقشا قاستەرلەگەن. بۇل جورالعى جىل بويى توق جۇرەيىك، داستارحانىمىز ارالاس بولسىن، قارىم-قاتىناسىمىزعا سىزات تۇسپەسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان.
وسىناۋ شادىمانعا، اق باتاعا تولى بۇل مەرەكەدە مارە-سارە بولعان جۇرت وسى قارقىنمەن 22 ناۋرىزدى قارسى الادى. ول كۇن دە الىس ەمەس. باسىمىز امان، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولعاي، اعايىن!
كورىسۋ كۇنىندە قاسيەت بار
ومىردە ءاربىر ادام ءۇشىن اتاۋلى كۇندەر بولادى. اسىرەسە، ءوزىنىڭ تۋعان كۇنى نەمەسە جىلدا اسىعا كۇتەتىن مەرەكە ەرەكشە كوڭىل كۇي سىيلايدى. مەن ءۇشىن تۋعان كۇننەن دە ماڭىزدى، سول ءبىر اۋىلدا قالىپ كەتكەن بەيكۇنا بالالىقتىڭ «ءدامى» سەزىلەتىن قاسيەتتى كۇن بار. ول – كورىسۋ كۇنى. كورىسۋ (امال) عۇرپىنىڭ مانىسىنەن حابارسىز كەيبىرەۋلەر اتاۋىنا قاراپ، «انشەيىن قول الىسىپ، امانداسۋدى دا جەكە مەرەكە ەتىپ العان با، ونسىز دا كوپ كورىسپەگەن جاندارمەن ءتوس قاعىستىرىپ، امانداسۋ قازاقتا بار سالت قوي» دەپ ويلاۋى ابدەن مۇمكىن. «كورىسۋدى مەرەكەگە تەڭەۋ لوگيكالىق تۇرعىدان قيسىنسىز» دەپ كەيبىر عالىمدار دا ايتىپ ءجۇر. ءبىراق بۇل كۇندە قادىر-قاسيەت بار. قىستان مال-جانى امان شىعىپ، بىر-بىرىنە قۇشاق جايىپ، كەۋدە توساتىن كۇن.
مۇرنىڭا اناڭ پىسىرگەن شەلپەك پەن باۋىرساق ءيىسى سەزىلىپ، قۇلاعىڭا كورشىلەر مەن اۋىل ادامدارىنىڭ، اعايىن-تۋىستىڭ «ءبىر جاسىڭمەن!» دەپ ءسوز باستاپ، اماندىق-ساۋلىق جاۋدىرعان تىلەكتەرى ەستىلىپ، ەرەكشە ايتاتىن سول ءبىر «كورىسۋ تاڭى» ماڭگى ەستەن كەتپەيدى. ءجاي كۇندەرى ساباقتان قالماۋ ءۇشىن ارەڭ ەرتە تۇراتىن ءبىز كورىسۋ كۇنى ۇيقى شالا بولسا دا، ەرتەرەك تۇرۋعا قۇمار ەدىك. تاڭداعى قالىڭ ۇيقى جايىنا قالادى. ءيىس شىعارىلىپ، اسقا باتا جاسالىپ، قۇران وقىلادى. اتا مەن اجەگە، ۇيدەگىلەرگە كورىسۋ ءۇشىن اۋىلداعىلار اعىلىپ كەلە باستايدى. سودان باستاپ قاس قارايعانشا داستارحان جينالمايدى، وشاق سونبەيدى، ساماۋرىن سۋدان قۇرعامايدى.
جىل بويى جينالعان وكپە-رەنىشتى ءبىر ساتتە كەشىرۋدى وسى ءبىر قاسيەت دارىعان كۇننەن ۇيرەندىم. بالالىعىم قالعان جەردە قازاقتىڭ جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلاۋ ءدال وسى كورىسۋ كۇنى – 14 ناۋرىزدا باستالىپ كەتەدى. الدىمەن ءۇش ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ، كورىسىپ شىعۋ كەرەك دەگەن ىرىم بار.
مەرەكە كۇنى مەكتەپكە بارعانىمىزبەن، ءجوندى ساباق تا وتىلمەيتىن. اۋىلداعى ەڭ بيىك عيمارات – مەكتەپتىڭ جوعارى قاباتىنان اۋىل الاقانداي كورىنەدى. سىنىپ تەرەزەسىنەن كىشكەنتاي بالالاردان باستاپ، اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ ءۇي-ۇيدى ارالاپ، كورىسىپ جۇرگەنىن كورىپ، «بۇگىن نەگە دەمالىس ەمەس؟» دەپ سىرتتاي قىزىعىپ قاراپ وتىراتىنبىز. ۇنەمى قاباعىنان قار جاۋىپ، اشۋىن وقۋشىلاردان الاتىن كەيبىر قاتال مۇعالىمدەر سول كۇنى قۇددى ءبىر باسقا ادام سەكىلدى مەيىرىمدى بولىپ كەتەتىن. جاسى كىشىلەردىڭ ءاربىرىنىڭ قولىندا ءبىر-بىر ۇلكەن پاكەتتەر بولادى. ول نە ءۇشىن دەيسىز عوي؟
ءۇي يەلەرى كورىسىپ كەلگەن بالالاردىڭ قولىنداعى پاكەتتەرگە ۇيىپ-توگىپ باۋىرساق پەن تاتتىلەر سالىپ جىبەرەدى. قۇر قول جىبەرمەيدى. حالقىمىز داستارحانىن قاستەرلەگەن. وسى ءبىر جورالعى «بالالار توق ءجۇرسىن، داستارحانىمىز ارالاس، توقتىق بولسىن» دەگەن نيەتتەن تۋعان. قاراپايىم دۇنيە بولىپ كورىنگەنىمەن، عاجابىمەن ەسىمدە قالعان وسى ءبىر كۇندە قانشاما قازاقتىق جاتىر دەسەيشى...
امال مەرەكەسىنە عانا ءتان «ءبىر جاسىڭمەن!» تىلەگىنىڭ استارىندا ىستىق ىقىلاس، قۇرمەت پەن سىيلاستىق جاتىر. بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن جەتە تۇسىنبەسەك تە، ۇلكەندەردەن وسى ءسوزدى ەستىگەندە، راسىمەن ءبىر جاسقا ەسەيىپ كەتكەندەي كۇي كەشەتىنسىڭ. ول «ءبىر جاسقا ەسەيۋىڭمەن، وسى جىلعا امان-ساۋ جەتۋىڭمەن» دەگەندى بىلدىرەدى.
بىر-بىرىمەن كورىسىپ جاتىپ، جىلى شىرايمەن وكپە-رەنىشتى كەشىرىپ، اراداعى ارازدىق ۇمىتىلىپ، قۇت پەن بەرەكە تىلەپ، قىستان امان شىققانىمەن قۇتتىقتاۋ – ەشبىر ۇلتتا جوق ءجونى بولەك ءۇردىس. «كوكتەمەدە ءبىر تويدىم، كوبىك قاردا ءبىر تويدىم»، «امال كەلدى، وتپان تاۋدا وت جاندى» دەگەن ءسوزدى دانا قازاق كورىسۋ كۇنىنە بايلانىستى ايتسا كەرەك.
ناۋرىزدىڭ 13-ىنەن 14-ىنە قاراعان تۇندە اي مەن امال جۇلدىزى ءبىر سىزىقتىڭ بويىنا تەڭەسەدى ەكەن. بۇل – عىلىمي دالەلدەنگەن تەوريا. سوڭعى جىلدارى امال مەرەكەسىنىڭ اياسى كەڭەيىپ، قازاقستاننىڭ باسقا دا ايماقتارىندا ناۋرىز مەيرامىنىڭ باستاماسى رەتىندە تويلانىپ كەلەدى.
تاقىرىپقا وراي
احمەت توقتاباي، ەتنوگراف-عالىم، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: ۇلتتىق سانانىڭ بەلگىسى
ناۋرىز مەيرامى 4 كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى – تازالىق. وعان رۋحاني، ماتەريالدىق تازالىق جاتادى. ءۇيدى، قورا-قوپسىنى تازالاۋدان بولەك، اركىم جانىن تازالاۋ كەرەك. ءبىر جىل بويى جينالعان وكپە-رەنىشتى ۇمىتىپ، اراسى ۇزىلگەن اعايىن ارالاسا باستايدى. ەكىنشىسى – كورىسۋ. قىستاۋدا تۇرعان قازاقتار جەر-اياعى كەڭىپ، كۇن جىلىنعاندا بىر-بىرىمەن قاۋىشىپ، اتاقتى، اۋزى دۋالى اۋىل ۇلكەندەرىنەن باتا الاتىن بولعان. ءۇشىنشىسى – ناۋرىزدىڭ داستارحان ءمازىرى. ءۇي-ۇيدى ارالاپ، 40 ۇيدەن ءدام تاتۋ كەرەك دەگەن ىرىم بولعان. ءتورتىنشى كەزەڭى – ناۋرىزدىڭ ويىندارى. قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن ۇيىمداستىرادى.
كورىسۋ – تەك باتىسقا ەمەس، بۇكىل قازاق جەرىنە ءتان مەرەكە. ناۋرىز جىرلارىنىڭ ءىشىندە «كورىس جىرلارى» دەگەن بار. ناۋرىزدىڭ فولكلورىندا كورىسۋ بىرنەشە جەردە كەزدەسەدى. كەيبىر ايماقتا جاقىنى، تۋىسى قايتىس بولعان ۇيلەر كورىسەدى. ال بۇل كورىسۋدىڭ ءمانى باسقا، قۋانىشتى كورىسۋ.
بۇرىن ناۋرىز مەيرامىن قازاقستاننىڭ ءار ايماعى كوكتەمنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ءارتۇرلى ۋاقىتتا تويلايتىن بولعان. جۇڭگو قازاقتارى ناۋرىزدىڭ 11-ىنەن باستاپ تويلاي بەرەدى. وڭتۇستىككە كوكتەم ەرتە كەلەتىندىكتەن ءوڭىر حالقى جاڭا جىلدى تويلاۋدى اقپان ايىنىڭ سوڭىندا باستاپ كەتەتىن بولعان. ال ارقادا كوكتەم ناۋرىزدىڭ اياعىندا باستالاتىندىقتان، 21-ىنەن 22-سىنە قاراعان تۇننەن جىلدىڭ باسى دەپ ەسەپتەگەن. مەنىڭ ويىمشا، بۇكىل قازاققا ورتاق مەرەكەنى ءبىر كۇندە اتاپ ءوتۋ كەرەك. ول – ۇلتتىق سانانىڭ بەلگىسى.
ناۋرىزعا قاتىستى ەڭ باستى قولجازبا، ول – ومار حاييامنىڭ قولجازباسى. ناۋرىزدى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ۋاقىتىنا تەڭەستىرىپ، كۇنتىزبەنى قالىپتاستىرعان، ءحى عاسىردا سول كۇنتىزبەنى جاساۋعا قاتىسقان تۇلعا. ول 1079 جىلى «كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ۋاقىتى» دەپ ناۋرىزعا توقتاعان. وعان دەيىن پارسى ابىزدارى كۇنتىزبەنى دۇرىس ەسەپتەمەگەندىكتەن ناۋرىزدى، جاڭا جىلدى تويلاۋ جىلدىڭ ءار ۋاقىتىنا اۋىسىپ وتىرعان. كوكتەمگە، جازعا، ءتىپتى كۇزدىڭ قىركۇيەگىنە دە سايكەس كەلگەن كەزى بولعان. ءبىراق ول كۇنتىزبە دۇرىس بولماي، حالىقتان سالىق جينايتىن ۋاقىت دۇرىس شەشىلمەگەندىكتەن، كۇنتىزبەنى قايتا جاساۋ قولعا الىنعان. ول كۇنتىزبەنى جاساۋعا بىرنەشە جۇلدىزشىلارمەن بىرگە ومار حاييامنىڭ ءوزى دە قاتىسقان. سول كەزدە ول كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلگەن كۇنى 21-22 ناۋرىز كۇنى تويلايىق دەگەن ەدى. ومار حاييامعا دەيىن بۇل مەيرامدى پارسىنىڭ ەسكى كۇنتىزبەسىندە 14 ناۋرىزدان اتاپ وتكەن. سول ءۇردىس ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرىندە ساقتالىپ قالدى.
جاڭابەك جاقسىعالييەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى: نەگە «امال عۇرپىن» ەلىمىزدىڭ باتىس بولىگى عانا مەرەكەلەيدى؟
«كورىسۋ ءداستۇرى» باتىس وبلىستارى مەن سوعان ىرگەلەس جاتقان رەسەيدىڭ قازاقتار مەكەندەيتىن وڭىرلەرىنە عانا ءتان. تاريحتىڭ تار تۇستارىندا الىپ كورشىمىزدىڭ مەنشىگىنە ءوتىپ كەتكەن قۇنارلى جەرلەر كەزىندەگى ايبارى اسقان ماڭعىت پەن الشىننىڭ اتاجۇرتى ەدى.
«كورىسۋدىڭ» قۇپيا كىلتىن اشقىمىز كەلسە، ولكە ەتنوگرافياسىنىڭ ەرەكشە قىرى مەن سىرىنا تەرەڭىرەك ءۇڭىلىپ، ءوڭىر تاريحىنىڭ تۇڭعيىعىنا بويلاي تۇسكەنىمىز ءجون. كورىسۋ عۇرپىنىڭ تامىرى قايدا جاتقانىن زەرتتەگەن ەتنوگرافتار مەن تاريحشىلار اتالمىش سالتتىڭ توركىنىن كونە تۇركى-موڭعول داستۇرىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر. ماسەلەن، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەگەن اندرەي استافيەۆ «امال (كورىسۋ) مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆالىق حالىقتاردا جاتقانىنا» زەر سالسا، تاريحشى اسىلبەك بايتان ۇلى شاعان (ساگان سار) – موڭعول حالقىنىڭ ءداستۇرلى جاڭا جىل مەرەكەسى كۇنىندە تويلاناتىن «زولگوح» ءداستۇرى مەن بىزدەگى «كورىسۋ» كۇنىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىندە ەرەكشە ءمان بار ەكەنىنە كوڭىل بولەدى. كەلتىرىلگەن وي-تۇجىرىمداردان نەنى بايقاپ، قانداي جايتتى اڭعارۋعا بولادى؟ وسى رەتتە ءالى كۇنگە دەيىن جۇرتشىلىق كوپ نازار اۋدارا قويماعان ءوڭىر تاريحىنداعى ءبىر جاسىرىن سىردى سۋىرتپاقتاۋعا بولاتىن سياقتى.
«ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەگەن ءتامسىلدى ءتۇسىنۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. قالاي بولعاندا دا، قازاق ەتنوگەنەزىنىڭ قالىپتاسۋىندا «موڭعول فاكتورىن» جوققا شىعارۋ استە قيىن. قازاق حالقىنىڭ ءسالت-داستۇرىنىڭ وزەگى كونە تۇركى-موڭعول قوسپاسىندا جاتىر ءھام سونىڭ دالەلىندەي كوپتەگەن ادەت-عۇرپىمىز بەن سالت-داستۇرىمىزدە ۇقساستىقتار كوپ. ونىڭ ءبارىن جىپكە تىزە بەرسەك، تاقىرىپتان اۋىتقىپ كەتۋىمىز مۇمكىن.
تاڭدانارلىعى سول، بىزگە جەتكەن تاريحي دەرەكتەر XV عاسىرعا دەيىنگى رەسەيدە دە 14 ناۋرىز – جىل باسى بوپ ەسەپتەلىپ، دۇركىرەي تويلانعانىنان حابار بەرەدى. اتاعى ايعا جەتىپ، «اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس» بوپ تۇرعان التىن وردانىڭ ايبىندى حاندارىنا سالىق تولەپ، پۇشايمان كۇيگە تۇسكەن قوڭسىلارىمىزدىڭ جاي-كۇيى كوز الدىڭا كەلەدى. كەشەگى كۇنى تورتكۇل دۇنيەگە تانىلعان التىن وردانىڭ شەكسىز قۇدىرەتىنە تاعى ءبىر تاڭقالىپ، شىركىن، ءبىزدىڭ بابالار-اي، دەيسىڭ دە قوياسىڭ؟!
«كورىسۋ كۇنىنە» وراي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەتنوگراف-عالىمداردىڭ پايىمدارى مەن «كورىسۋ كۇنىنىڭ» گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى تۋىنداعان ويىمىز بەن بولجامدارىمىزدىڭ قىسقاشا ءتۇيىنى – وسى. ايتىلعان پىكىردى ايدان انىق اقيقات دەۋدەن اۋلاقپىز، ارينە. ءبىزدىڭ ماقسات – اقيقاتقا اپارار ءىز بەن سۇرلەۋدى تىنىمسىز ىزدەپ، سول جولعا ءتۇسۋ عانا.