مەگاپوليسكە قايتا ورالسىن دەسەك، اتقاراتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن...
ىلە الاتاۋىنىڭ باۋرايىندا الما باقتارىن ساقتاۋ جانە ءوسىرۋ ماسەلەسى ەرەكشە باقىلاۋعا الىنۋى ءتيىس. بۇل – الماتى قالاسىنىڭ جانە بۇكىل قازاقستاننىڭ يگىلىگى. قالا ماڭىنداعى تابيعات قورعاۋ ايماقتارىنا تۇگەندەۋ جۇرگىزۋ جانە ولاردى پايدالانۋ ماسەلەلەرىندە قاتاڭ ءتارتىپ ورناتۋ قاجەت. اكىمدىك قالانى كوگالداندىرۋ جانە اتى اڭىزعا اينالعان الماتى اپورتىن جانداندىرۋ جۇمىستارىن قولعا الۋ كەرەك. بۇل جەردە ءبىزدىڭ قالامىزدىڭ وزىندىك سيمۆولى – اتاقتى بوتانيكالىق باقتى قالپىنا كەلتىرۋ مىندەتى تۇر.
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
الماتى الماسىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحى بار. ءار نارسەنiڭ دە وتانى بولادى. الەم عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، ەستە جوق زامانداردان بەرi جاساپ كەلە جاتقان الما اعاشى باسقا جەرلەرگە و باسىندا قازاق جەرiنەن بارعان. ونىڭ مۇندا، بiزدiڭ ايماقتا وسە باستاعانىنا 50 ميلليون جىل بولدى. ونى عالىمدارىمىزدىڭ وزدەرi ايتىپ وتىر. كەزىندە اپورت الماسىنىڭ سالماعى 1 كەلىگە دەيىن جەتكەن.
اپورتتى ساقتاۋ ماڭىزدى
جالپى، الماتىنىڭ تاريحىن جاقسى بiلەتiن ادام ونىڭ الماسى جايىندا ايتپاي تۇرا المايدى. كونە زاماندا الماتىنىڭ «المالى» دەپ اتالعانى دا تەگiن ەمەس. الماتى اپورتىنىڭ بەرiدەگi تاريحى دا وسى تۇسپەن تiكەلەي بايلانىستى.
كەزىندە قايران الماتىنىڭ اپورتى «المالاردىڭ پاتشاسى» اتانعان ەدى. ءتىپتى، وڭتۇستىك استانامىزدىڭ سيمۆولى بولعان. ونىڭ توستاعانداي كولەمiنە، كوزدiڭ جاۋىن الاتىنداي قىزىلدى-جاسىلدى ءتۇرiنە، تiلدi ءۇيiرەتiن ەرەكشە ءدامiنە، جان سارايىڭدى اشاتىن عاجاپ يiسiنە بiردە-بiر الما سورتى تەڭ كەلمەيتiن. ءبىراق سول ايگىلى اپورتتارىمىز ءقازىر قايدا؟
بۇگىندە بۇرىنعى اپورتتى كەزدەستiرۋ قيىن. كوبىسى جەمiسi ۋاقتالىپ، ءتۇرi سولعىن تارتىپ، ءدامi مەن يiسiنەن تۇگەلدەي دەرلiك ايىرىلعان. كەيبiر كەزدە كولەمi مەن ءتۇرi كەلiپ تۇرسا دا، اپورتقا ءتان ءدامi مەن يiسi بايقالا بەرمەيدi.
الماعا اسا كوڭiل ءبولۋ قاجەت
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، مۇنىڭ بارلىعى ءتۇرلi بيوتيكالىق، ابيوتيكالىق اسەرلەردiڭ سالدارىنان بولىپ وتىرعان كورىنەدى. بiراق مۇنىمەن قاتار، الەۋمەتتىك سەبەپتەردi ەستەن شىعارماعان ءجون شىعار. قالانىڭ ءوسۋiنە بايلانىستى تالاي اپورت اعاشتارى وتالدى. قانشاما بوي تۇزەگەن اسەم تالدار جارالانعان جاۋىنگەرلەردەي قاتارقاتار قۇلاپ، جەر جاستاندى. شارۋاشىلىقتار مەن جەكە شارۋالاردىڭ گەكتار-گەكتار الما باقتارى دا بiر كۇندە بار ءسانiنەن ايىرىلدى. تاۋ بوكتەرiنەن كوتتەدج سوعىپ جاتقان باي-ماناپتار اپورت اعاشتارىن اياۋسىز كەستى. 70-جىلدارعى ساناق بويىنشا، قازاقستاندا 4 ميلليونعا جۋىق ءتۇپ اپورت اعاشى بولسا، ونىڭ 80 پايىزىن قۇرايتىن 3 ميلليون ءتۇپ الماتىدا ءوسiرiلگەن ەكەن. بۇدان كەيiنگi ساناقتار كوڭiلگە كiربiڭ ۇيالاتادى.
ماسەلەن، 1984 جىلى قازاقستاندا 2 ملن ءتۇپ اپورت الما بولىپ، الماتىدا ونىڭ 1 ملن-ى ءوسiرiلگەن. ال بۇدان سوڭعى ءمالiمەتتەر، تiپتi مايدالانىپ كەتكەن. قايتكەندە دە، اپورت الماعا اسا كوڭiل ءبولۋ قاجەت. قاشانعى قىتايدىڭ كوك الماسىنا قاناعات قىلماقپىز؟
اپورتتىڭ جاڭا «ءوسiمدiگiن» العان ءجون
«قولدا بار كوشەتتەردi وتىرعىزعانمەن، ونىمەن سورت بۇرىنعى قالپىنا كەلمەيدi. سەبەبi، قازiرگi قولدا بارى اپورتتىڭ از ءتۇرi عانا. ونى قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشiن ۆيرۋس اۋرۋىنان ايىقتىرىپ، بيوتەحنولوگيا جەتiستiكتەرiن قولدانىپ، اپورتتىڭ جاڭا وسكىنىن الۋ كەرەك. ول ءۇشiن عىلىميپراكتيكالىق قىرۋار جۇمىس جاساۋ قاجەت، بارلىق ماسەلە قاراجاتقا تiرەلەدi. ارنايى وتىرعىزعان اپورت باعىنا كەلسەك، جاعدايى مۇشكىل. وتىرعىزىلعان اعاشتاردى ۇرلاۋ جايتتەرى ورىن الدى، ويتكەنى، جەرگىلىكتى حالىق باقتا ناعىز اپورت وسىرىلەتىنىن ءبىلىپ قالسا كەرەك.
ءبىز ەندى قولدا بار القىزىل، التىن اپورتتى قۇرتىپ، جوعالتىپ الماۋدىڭ جايىن ويلاستىرساق دەيمىز. مەملەكەتتىك ءتيىستى ورگاندار بۇدان بىلاي قالىپتاسقان جاعدايعا نازار اۋدارار، اپورتتىڭ جويىلۋىنا جول بەرگەن ادامداردى تارتىپكە شاقىرار، جاۋاپقا تارتار، ءسويتىپ، ماسەلەگە قوزعاۋ سالار دەگەن ويدامىز.
الايدا، وسى ماڭى جوعارى جۇمىستارعا قولداۋ كورسەتۋدى ارتىق سانايتىن شەنەۋنىكتەردىڭ قىلىعىنا قىن- جىلادى ەكەنسىڭ. سوندىقتان ءبىز قولعا العان اپورتتى جاڭعىرتۋ باعدارلاماسىنا مەملە- كەتتىك مارتەبە بەرگەن ابزال بولار ەدى»، – دەيدى بيولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ماعجان يسا.
قالانى الما باعىنا اينالدىرۋ كەرەك
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى ءماجiلiستە اپورت پروبلەماسى ءجيى كوتەرىلەتىن. بiراق «تار جول، تايعاق كەشۋ» زامانى باستالدى دا، اپورتتىڭ ماسەلەسi تاعى دا سيىرقۇيىمشاق- تانىپ كەتتi. 2004 جىلى بۇل ماسەلە قايتا كوتەرiلدi. ءقازىر قالانىڭ كەيبىر زەينەتكەر- لەرىمەن الماتىنىڭ اپورتتى تۋرالى اڭگىمە- لەسە قالساڭىز، ءتىپتى ولار كوزىنە جاس الادى... دەگەنمەن دە، تۇپكىلىكتى قولعا الساق، الداعى ۋاقىتتا الماتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان اپورت قايتا جاندانادى دەگەن ويدامىز.
بۇرىندارى ۇلكەندەر: «الماتىعا جاقىنداعاندا المانىڭ ءيسى شىعىپ تۇرۋشى ەدى»، – دەپ ايتىپ وتىراتىن. المانىڭ وتانىندا تۇرساق تا، مۇنى قىتايدان توننالاپ الىپ كەلەتىن بولدىق. دەگەنمەن، مەملەكەت باسشىسى كەيىنگى ۋاقىتتا ءوز سوزىندە قالانى قايتا الما باعىنا اينالدىرۋدى ايتىپ قالىپ ءجۇر. قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ الماتىنى دامىتۋ جونىندەگى كەڭەس اياسىندا الما باقتارىن ساقتاۋ ماسەلەسىن ەرەكشە باقىلاۋعا الۋدى تاپسىردى.
قىتايدىڭ كوك الماسىن تۇتىنا بەرەمىز بە؟
قازiر كوك بازاردى شارلاساڭ، كوك المالار كوزگە ۇرادى. قىتايدان تاسىلعان المالاردى «قاي جاقتiكi؟» دەپ سۇراساڭ، ساۋداگەرلەر ءمىز باقپاستان «تالعاردiكi» دەپ تۇرادى. مۇندا الۋشىلار كوبەيمەسە، ەشقاشان ازايعان ەمەس.
دەگەنمەن، ادام اعزاسىنىڭ ناشارلاپ، شامادان تىس سەمiرۋi قانت ديابەتi مەن ايەلدەردiڭ بالا كوتەرە الماۋى سەكiلدi قاتەرلi اۋرۋلاردىڭ ءازىق-تۇلiك ساپاسىزدىعىنان دا بولاتىنىن ماماندار الدەقاشان دالەلدەگەن. قىتايدان كەلگەن ءونiمدەر قىرعىزستاننان، وزبەكستاننان، ءتاجiكستاننان جەتكiزiلگەن جەمiستەردەي تەز بۇزىلىپ نەمەسە شiرiپ كەتپەيدi، قۇرت تا جەمەيدi. سەبەبi، ولاردى قىتايلار (عالىمداردىڭ ايتۋىنشا) مولشەردەن تىس بيوقوسىندىلارمەن بۋلايتىن كورiنەدi. ءبازبiر ساۋدا الپاۋىتتارى ءۇشiن شامادان تىس بيوقوسپالار ەندiرiلگەن جۇڭگو جەمiستەرiنiڭ جوعارىدا ايتىلعان اۋرۋلاردى قوزدىرعىش كۇشكە اينالعانىن مويىنداۋ مۇلدە تيiمسiز.
قورىتا ايتقاندا، الماتىنىڭ اپورتى مەگاپوليسكە قايتا ورالسىن دەسەك، اتقاراتىن شارۋا شاش-ەتەكتەن. ول ءۇشىن، ەڭ باستىسى، تۋعان جەرىمىزدە وسكەن ءاربىر تال-تەرەكتى ماپەلەۋ، قورعاۋ ءارقايسىمىزدىڭ مىندەتىمىزگە اينالۋعا ءتيىس. بايلىعىمىزدان ايىرىلماي، بارىمىزدى باعالاي بىلەيىك!