ۇلى دالانى مەكەندەگەن قازاق – سان عاسىردان بەرى يسلام ءدىنىنىڭ ماڭگىلىك مۇرالارىنا، شاريعات قاعيدالارىنا قانىعىپ كەلگەن مۇسىلمان حالىق. اقيقات ءدىننىڭ تالاپتارىن ولەڭمەن ءورىپ، جاس ۇرپاق تاربيەسىندە مولىنان قولدانىپ كەلگەن سوزگە شەبەر جۇرت. سوندىقتان بولار، ءسوز ءقادىرىن جاقسى بىلگەن مومىن ەلدىڭ رۋحاني قويماسى اتا ءدىنىمىزدى اسپەتتەگەن نەبىر دانالىق ويلارعا تولى. ءبىر اۋىز اتالى ءسوز ايتىلسا، «پاھ، شىركىن!» دەپ، تەڭىزدەن مارجان تەرگەندەي ءبىر جاساپ قالعان ورەلى قازاقتىڭ ءدىنى مەن ءتىلى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتار قاعىلىپ، دامىپ كەلگەن. وسى رەتتە بەلگىلى ءدىنتانۋشى اسىلبەك اۋەزحان ۇلىنىڭ «دانالىق ويدان ءدان ىزدە» كىتابى ءوزىنىڭ جان-دۇنيەسىن رۋحاني بايلىقپەن بايلانىستىراتىن وقىرمان ءۇشىن ابزالدىق الىپپەسى بولارى حاق.
كەزىندە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى مەن ورتا ازيا مۇفتيلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى، باس ءمۇفتي بولعان شەيح ءابساتتار قاجى دەربىسالىنىڭ العىسوزىمەن شىعارىلعان بۇل كىتاپتىڭ «دانالىق ويدان ءدان ىزدە» دەپ اتالۋى تەگىن ەمەس. عالىم جازعانداي، بۇل تاعىلىمدى تۋىندىدا قوعامدا، مۇسىلمان ومىرىندە كەزدەسەتىن سان قيلى جاعدايلارعا نەگىزدەلگەن الۋان ءتۇرلى تاقىرىپتار قوزعالىپ، ولارعا تەرەڭنەن تالداۋ جاسالعان. ءار وقيعا ءتۇيىنى قازىرگى تىرشىلىگىمىزبەن بايلانىستىرىلعان. اۆتور قازاق دالاسىنىڭ دانالارى مەن ويشىلدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن جاڭا قىرىنان تالداپ، حيكمەتكە تولى ويلارىن قاسيەتتى قۇران مەن ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) حاديستەرىمەن قۋاتتاي- دى. ءدىننىڭ اسىل نەگىزدەرىمەن قوسا، وتباسى جايىندا اڭگىمە قوزعاپ، وشاق قاسىنىڭ قۇندىلىقتارىن تانىتادى. اباي اتامىزدىڭ رۋحاني مۇراسىن – «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز»، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل»، «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى» دەگەن سەكىلدى دانالىق ويلارىن يسلام عۇلامالارىنىڭ ءدىني تۇجىرىمدارىمەن ۇندەستىكتە سيپاتتاپ، ەلدى يماندىلىققا، اقىل-پاراسات پەن ادامگەرشىلىككە ۇندەيدى. وسى ارقىلى جاس ۇرپاق ساناسىنا سان عاسىردان بەرى يسلام ءدىنىن ۇستانعان مۇسىلمان قازاق جۇرتىنىڭ تەرەڭ ءتالىم-تاعىلىمى سىڭىرىلەدى. ءبىز گازەتىمىزدىڭ بۇگىنگى سانىنان باستاپ ۇرپاق ءۇشىن تاعىلىم بولار دەگەن نيەتپەن «قالا جانە يمان» ايدارى اياسىندا وسى كىتاپتان قىسقاشا ۇزىكتەر بەرىپ وتىراتىن بولامىز.
«ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز»
دانىشپان اباي اتامىز ولەڭدەرىنىڭ بىرىندە: «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ودان باسقا؟!» دەپ تولعاعان. بايقاساق، زاڭعار ويشىل اتاپ وتىرعان بۇل ەكى ءىستىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بار. سوندىقتان ادامدى، ەڭ الدىمەن، اللانىڭ مىڭ سان حيكمەتىنىڭ ايقىن ايعاعى بولعانى ءۇشىن جاقسى كورۋمىز كەرەك. كەمەڭگەر اتامىزدىڭ ولەڭىندەگى «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى» دەگەن جولدار ادام بالاسىنىڭ تۇلا بويى حيكمەتكە تولى دەگەندى بىلدىرمەي مە؟ جاراتۋشى يەمىز قاسيەتتى قۇراندا: «انىعىندا، ادام بالاسىن ارداقتى ەتتىك» («يسرا» سۇرەسى، 70-ايات) دەگەن ايات كەلتىرگەن. ەندەشە، ۇلى اللا تاعالا وسىنشالىقتى اسپەتتەپ جاراتقان ادامدى ءسۇيۋدىڭ ءوزى دانالىقتىڭ ءبىر بەلگىسىندەي.
ادامنان وزگە جاراتىلىستاردا دا اللانىڭ حيكمەتتەرى وتە مول.
ماسەلەن، كىپ-كىشكەنتاي قۇمىرسقادان باستاپ، الىپ گالاكتيكالارعا دەيىنگى جاراتىلىستارعا ءبىر ءسات وي جۇگىرتىپ كورەيىكشى. وسىنشالىقتى الىپ سارايداعى بارشا تىرشىلىك يەلەرى ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي ۇيىمداسقان، ىمىرالاسقان تۇردە ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋدا. ولاردىڭ قاي-قايسىنا نازار اۋدارساق تا، ءسوزسىز اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە تاڭقالارىمىز حاق. ءبىر اعاشتىڭ كىپ-كىشكەنتاي داننەن ءوسىپ شىعۋىنان باستاپ، ونىڭ بۇتاق سالۋى، جاپىراق جايۋى، جەمىس بەرۋى اللانىڭ شەبەرلىگىن پاش ەتىپ تۇرعان شىندىقتار.
حايۋاناتتار الەمىنەن دە جاراتۋشى يەمىزدىڭ عاجايىپ كەرەمەتتەرىن اڭعارۋعا بولادى. ولاردىڭ سىرتقى تۇلعاسىنداعى بىرى-بىرىنە ۇقسامايتىن ۇيلەسىمدى سۇلۋلىقتارى ءبىر بولەك، ءارقايسىسىنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتتىلىكتەرى، قورەگى قانداي شەبەرلىكپەن جەتكىزىلىپ وتىر؟! سونداي-اق، قاسقىر سەكىلدى جىرتقىش اڭدار بولماعاندا، جەر بەتىن ءالسىز، اۋرۋشاڭ مالداردىڭ ولەكسەسى قاپتاپ كەتەر ەدى. وسىنداي تابيعي تازالىقشىلاردى جاراتقان كىم؟ تىرشىلىكتەگى، مىنە، وسىلار سەكىلدى تەڭدەسسىز جۇيەگە باعىنىپ تۇرعان ۇلى ۇيلەسىمدى اللانىڭ حيكمەتى دەيمىز. اللا دۇنيەدە ەشبىر نارسەنى بەكەر جاراتپاعان. ادام بالاسى ءوز جاراتىلىسىنا قاراپ-اق اللانىڭ ۇلى حيكمەتتەرىن كورە الادى. سەبەبى ادام بۇكىل جاراتىلىستىڭ شاعىن ءبىر ماكەتى ىسپەتتەس. ونىڭ كوزى ءبىر الەم، قۇلاعى ءبىر الەم، باۋىر، بۇيرەك، وكپەسى وزىنشە ءبىر-بىر الەم. ولار دا ىنتىماقتاسا وتىرىپ ءوز مىندەتتەرىن اتقارۋدا. مىسالى، ادام دەنەسىنىڭ ءبىر مۇشەسى جاراقاتتانسا، سول جەرگە زياندى ميكروپتار جينالادى. ءسويتىپ، بۇكىل دەنەگە ءقاۋىپ تونەدى. سول كەزدە ادامنىڭ كلەتكالارى جينالىپ، الگى ءقاۋىپتى جەردىڭ اينالاسىنا بەرىك قامال تۇرعىزادى. توسقاۋىلعا جولىققان ميكروپتار تۇرعان جەرىنەن جىلجي الماي، قاراقوشقىلدانىپ، جاراعا اينالىپ، اقىرى دەنەدەن الاستاتىلادى. اعزاداعى وسىنداي ءتاس-تۇيىن بىرلىك تە اللانىڭ انىق حيكمەتى ەمەس پە؟ كىسىگە بەرىلگەن وسى سەكىلدى كوپتەگەن سىرلى سىيلارعا قاراپ اللانىڭ قۇدىرەتىنە باس يەمىز. ءسويتىپ، اللانىڭ جاراتقانى عوي دەپ ادامدى سۇيەمىز... اباي اتامىزدىڭ «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ودان باسقا؟!» دەگەن دانالىعىندا، كەم دەگەندە، وسىنداي استار جاتقانى انىق.
«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»
اباي حاكىمنىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس، راس ءسوز ەش ۋاقىتتا جالعان بولماس» دەگەن ناقىلى بارشا قازاققا تانىس. اباي اتامىز بۇل ولەڭىندە اللاعا جانە ونىڭ قاسيەتتى كالامىنا، ياعني قۇرانعا يمان كەلتىرۋ جايلى توقسان اۋىز ءسوزدى توبىقتاي ەتىپ جەتكىزگەن. سوندىقتان قۇران جايلى، مۇسىلمان ادامداردىڭ ونىمەن قارىم-قاتىناسى قانداي بولۋى كەرەكتىگى جايلى ويلارىمىزدى بولىسپەكپىز.
قۇران – بەلگىلى ءبىر داۋىرگە نەمەسە بەلگىلى ءبىر قاۋىمعا عانا جىبەرىلگەن مازمۇنى شەكتەۋلى كىتاپ ەمەس. ول – كۇللى ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن تۇسىرىلگەن ەڭ اقىرعى ءيلاھي كىتاپ. ول بارلىق نارسەدەن حاباردار، ءبىلىمى شەكسىز جاراتۋشى يەمىزدىڭ ءسوزى. مۇسىلمان عۇلامالارى عالام، ادام جانە قۇراننىڭ اراسىندا وتە تىعىز بايلانىستىڭ بارىن ايتادى. بارشا الەم مەن ادامنىڭ جاراتىلىسىنداعى اقيقاتتار قۇراندا تۇپ-تۇگەل قامتىلعان. عالامدار مەن ادامزات سىرلارىن اڭعارعىمىز كەلسە، قاسيەتتى قۇرانعا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. قۇراننىڭ تەرەڭدىگىن وسى تۇرعىدان باعامداۋىمىز ءلازىم.
قۇران – ادامنىڭ تەك رۋحانياتىنا عانا ەمەس، ماتەريالدىق ومىرىنە دە تەڭدەسسىز پايدا كەلتىرەتىن كىتاپ. ءبىراق بۇگىندە قۇراننىڭ پايداسىن مۇسىلمان ەلدەرىنە قاراعاندا باتىس ەلدەرى كوبىرەك كورىپ وتىرعان سەكىلدى. سەبەبى، ورتا عاسىرلاردا باتىس قوعامى مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ قۇراننان بۋىرقانىپ شىعىپ جاتقان عىلىمي جەتىستىكتەرىن جان-جاقتى زەرتتەدى. مۇسىلماندار جازعان ەڭبەكتەردى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە سان عاسىر بويى وقۋلىق ەتىپ ەنگىزدى. يسلام تەڭىزىنىڭ تۇبىندە جاتقان ءىنجۋ-مارجانداردى تەرىپ الىپ، ومىردە جۇزەگە اسىردى. كوپ وقىدى. از ۇيىقتادى. ءسويتىپ، بۇگىنگى دەڭگەيگە جەتتى. ارينە، قۇراندى تولىق مويىنداپ، وعان يمان كەلتىرمەگەندىكتەن تەحنيكالىق جاقتان قارىشتاپ دامىعانمەن، رۋحاني جاعىنان قۇلدىراپ، ازعىنداي بەردى. مۇنى بۇگىندە كوزىمىز كورىپ وتىر. مىنە، بۇل بىزگە ومىرلىك ساباق بولۋى ءتيىس...
ءبىر وكىنىشتىسى، بۇگىنگى تاڭدا عىلىمعا دەن قويىپ، جاراتىلىس سىرى مەن حيكمەتتەرىن زەرتتەسەم دەيتىن جاستار تىم از. تالاپكەرلەردىڭ كوبى زاڭگەر بولسام، ەكونوميست بولسام، اكىمشىلىك جۇيەدە قىزمەت ەتسەم، وڭاي جولمەن اقشا تابۋدىڭ وقۋىنا تۇسسەم دەگەن ارماندارىن جاسىرمايدى. بۇكىل قازاق وسى سالالارعا كەتىپ قالسا، عىلىممەن كىم اينالىسادى، جاڭا زاماناۋي تەحنولوگيالاردى كىم جاساپ شىعارادى؟ بۇل جايلى باس قاتىرىپ وتىرعاندار كوپ ەمەس. قازىرگى تاڭدا ەلىمىز جۇرەگىندە يمانى بار، قۇران ءتىلىن تۇسىنە الاتىن، زاماناۋي عىلىمداردى دا تەرەڭ مەڭگەرگەن عالىمدارعا اسا مۇقتاج. بىلگەنىن ومىردە ىسكە اسىراتىن، قۇرعاق تەوريانىڭ ەمەس، ناتيجەلى ءىستىڭ ادامدارى حالقىمىزعا اۋاداي، سۋداي قاجەت. سوندا عانا عىلىمى دامىعان وركەنيەتتى ەلدەرمەن تەرەزەمىز تەڭەسەدى. بارشا جاراتىلىستىڭ كىلتى قۇراندى ۇستانعان مۇسىلمان بولا تۇرىپ، وزگەگە تەلمىرىپ، كەرەگىمىزدى ايدالاداعى بىرەۋلەردەن الىپ وتىرعانىمىز - تۇسىنگەنگە ناعىز قاسىرەت.
«اlmaty-akshamۋ»، №28 (6321) 25 اقپان، 2023 جىل