2010 جىلدان باستاپ دۇنيەگە كەلگەن بالالاردى عالىمدار الفا ۇرپاق دەپ اتاپ جۇرگەنىن بىلەمىز. ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى قانداي جانە ولاردى قالاي تابىستى ادام ەتىپ تاربيەلەۋگە بولادى؟
«الفا ۇرپاق» تەرمينىن العاش رەت اۆستراليالىق زەرتتەۋشى مارك ماككريندل قولدانعان. ونىڭ انىقتاماسى بويىنشا بۇل اتاۋ 2010-2024 جىلدار ارالىعىندا تۋىلعان بالالارعا قاتىستى قولدانىلادى. بۇل ون ءبىر جاستاعى بالالار مەن الداعى جىلدارى دۇنيەگە كەلەتىن سابيلەر. بۇلار Z ۇرپاقتىڭ (زەتالار، زۋمەرلەر) ورنىن اۋىستىرادى. 2025 جىلعا قاراي دۇنيە جۇزىندە ولاردىڭ سانى ەكى ميللياردقا جەتەدى دەگەن بولجام بار.
الفا ۇرپاقتىڭ ەرەكشەلىكتەرى
ولار 2010 جىلى، ياعني Instagram ىسكە قوسىلعان جانە العاشقى iPad-تىڭ تۇساۋكەسەرى بولعان جىلى دۇنيەگە كەلە باستادى... كەيبىر الەۋمەتتانۋشىلار بۇل بالالاردىڭ كىتاپ پەن سۋرەت داپتەرىنەن بۇرىن پلانشەتكە تەزىرەك قول جەتكىزگەنىن، سونىسىمەن جوسپارلانباعان جاھاندىق ەكسپەريمەنتتىڭ ءبىر بولىگىنە اينالعانىن ايتادى.
سوندىقتان ولاردىڭ ءتىلى شىقپاي تۇرىپ-اق گادجەتتەردى باسقارا الاتىنىنا تاڭ قالماۋ كەرەك. «اينەككە تاۋەلدى ۇرپاق»، screenagers («سكرينەيدجەرلەر») – ولاردىڭ ەلەكتروندى قۇرىلعىلارعا دەگەن بەيىمدىلىگىن قالاي اتاساق تا، وسىلاي ەكەنى راس. ءدال وسى قاسيەت ولاردىڭ وسال تۇسى دا، مىقتىلىعى دا بولىپ تۇر. ءبىر جاعىنان، مۇنداي بالا جان-جاقتى كەلەدى: ءبىر ۋاقىتتا ءۇي تاپسىرماسىن ورىندايدى، الەۋمەتتىك جەلىدە بەلسەندى بولىپ، پوست سالىپ وتىرادى جانە الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى حات-حابارعا دا جاۋاپ بەرەدى. ەكىنشى جاعىنان، ول وتە شاشىراڭقى، ونىڭ زەيىنىن شوعىرلاندىرۋ قيىن جانە ءبىر ماسەلەگە ۇزاق ۋاقىت نازار اۋدارىپ قاراي المايدى.
الفا بالالار ءبىزدىڭ، ياعني اتا-اناسىنىڭ: «ينتەرنەتتە وتىرا بەرمە!» دەي بەرەتىنىمىزدى تۇسىنبەيدى. ولار ءۇشىن بۇل تىنىس الۋ سياقتى كادىمگى، ومىرلىك قاجەتتىلىك.
الفا بالالاردى قالاي وقىتۋ كەرەك؟
مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى اتتاعاندار ءۇشىن ءمۇعالىمنىڭ جەكە تۇلعاسى، ونىڭ قارىم-قاتىناسى جانە ديالوگقا دايىندىعى ەرەكشە ماڭىزدى. بۇگىنگى بالالار اتا-انالارىنا قاراعاندا پسيحيكالىق جاعىنان السىزدەۋ. ولار اقىل ايتقاندى ەمەس، تەڭ دارەجەدە سويلەسكەندى ۇناتادى. ۇستاز دەگەن ولار ءۇشىن دامۋعا، الەمدى تانۋعا ىنتالاندىراتىن، جەتەلەي بىلەتىن ەرەسەك ادام.
«تاياق ەمەس، ءتاتتى بەر» – جاس الفالارعا اسەر ەتۋ ءپرينسيپىن وسىلاي تۇجىرىمداۋعا بولادى. ەكىنشى مىڭجىلدىقتىڭ بالالارى وزدەرىن بارلىق قاسيەتتەرىمەن قابىلداعاندى قالايدى. ولارعا وتباسىندا سانالى تاربيە ءادىسىن قولدانعان ءجون. الفالاردى جازالاماۋ كەرەك، ءبىراق ماراپاتتاۋدى ۇمىتپاڭىز.
قىسقا مەرزىمدى موتيۆاسيا - بۇگىنگى بالالار ءۇشىن تاعى ءبىر وتە ماڭىزدى «ءتاتتىنىڭ» قاتارىندا. «جامان وقىساڭ، اۋلا سىپىرۋشى بولىپ جۇرەسىڭ» دەگەن قاتىپ قالعان ءسوزدى بۇلار قابىلدامايدى. قازىرگى جاستاردى سونشالىقتى الىس بولاشاقپەن قورقىتا المايسىز. كەرىسىنشە، اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنسەڭ، «ەش قيىندىقسىز» سۇيىكتى YouTube بلوگەرىڭمەن تۇسىنىسە الاسىڭ دەگەن ىنتالاندىرۋ ولاردى ەلىكتىرۋى مۇمكىن.
ءقازىر گەيميفيكاسيا مەن ەديۋتەيمەنت ءۇردىسى (ويناتا وتىرىپ ۇيرەتۋ) قارقىن الۋدا. «مەنى تاڭ قالدىرىڭىز» - بۇگىنگى بالالار جاقسى قابىلدايتىن جاڭا ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارىنىڭ نەگىزىندە جاتقان ۇران وسى. كەلىسسەڭىز دە، كەلىسپەسەڭىز دە، بالىقتىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەۋ، ونىڭ بولىكتەرىن تەلەفون قوسىمشاسىندا جيناۋ الفالار ءۇشىن ەسكى سۋرەتتەرى از پلاكاتتارمەن بەزەندىرىلگەن سىنىپتاعى ساباق پەن ءمۇعالىمنىڭ مونوتوندى مونولوگىن تىڭداۋدان الدەقايدا قىزىقتى.
الفالاردى بولاشاقتا نە كۇتىپ تۇر؟
ءقازىر ءبىز قىمباتتى الفالارىمىزدىڭ ءبىلىم الۋدىڭ بۇكىل جۇيەسىن قايتا قۇرىلىمداۋعا اكەلەتىن ءبىلىم بەرۋدەگى سيفرلىق ريەۆوليۋسيادان ءوتۋى كەرەك ەكەنىن تۇسىنەمىز. ءسىرا، بۇرىنعىداي كۇندەلىكتى ساباق ءۇشىن كۇيزەلىس ۇمىت قالادى جانە ونىڭ ورنىنا ءار وقۋشىنىڭ ءبىلىم الۋداعى جەكە جولدارى قالىپتاسا باستايدى.
سونىمەن، كەيبىر ونلاين مەكتەپتەردە وقۋشىنىڭ بەتىندەگى ەموسياسىن تانۋ ارقىلى قىزىعۋشىلىعى مەن ساباققا قاتىسۋ دارەجەسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تەحنولوگيالار ءقازىردىڭ وزىندە ەنگىزىلۋدە. الىنعان دەرەكتەرگە بايلانىستى وقۋ باعدارلاماسىن جەكە رەتتەۋگە بولادى.
بۇعان دەيىن مۇنداي قادامعا بارۋعا سۇرانىس بولماعانى راس. پاندەميا ءبىلىم بەرۋدى سيفرلاندىرۋدىڭ كاتاليزاتورىنا اينالدى. ۇيرەنشىكتى سىنىپ-ساباق جۇيەسىنە ۇيرەنگەن مەكتەپ شۇعىل تۇردە قاشىقتان وقيتىن وقۋشىنىڭ جاعدايىنا ءۇڭىلىپ، قالاي بولسا دا تىعىرىقتان شىقتى.
ميىمىزدا قاتىپ قالعان ورتا ءبىلىم - ىرگەلى جوعارى ءبىلىم - تاڭدالعان سالاداعى مانساپتىق ءوسۋ – بۇل ساتىلار جاقىن ارادا ماڭىزدى ەمەس بولىپ قالۋى مۇمكىن. بۇگىندە ۋنيۆەرسيتەت ءبىلىمى تىم تەز ەسكىرىپ بارادى. العا قارايتىن بولساق، الەۋمەتتانۋشىلار مەن فۋتۋرولوگتار الفالار ماماندىقتار اراسىندا مانيەۆر جاساۋعا ءماجبۇر بولادى دەپ بولجايدى. سول مارك ماككريندلدىڭ بولجامدارى بويىنشا، الفالار ومىرىندە كەم دەگەندە 5 ءتۇرلى قىزمەت سالاسىن وزگەرتۋى كەرەك.
سوڭعى بولجامعا بايلانىستى ولاردى ۇزدىكسىز ءبىلىم الۋ (life-long learning ) تەندەنسياسى كۇتىپ تۇر. ايتا كەتەيىك، ۇزدىكسىز ءبىلىم بەرۋ مودەلى ءقازىردىڭ وزىندە شۆەسيا مەن فينليانديادا قولدانىلىپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە «ءبىلىم الۋشىلاردىڭ» جاسى دا ۇنەمى ءوسىپ كەلەدى. سكانديناۆيا ەلدەرىندەگى الەۋمەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى «بەلگىسىز سەبەپتەرمەن» ءبىلىمىن جالعاستىرعىسى كەلمەيتىن ادامداردى «موتيۆاسيالاۋ» بولىپ تابىلادى. بۇل جاعىنان ءبىز ءالى دە ارتتا قالىپ كەلەمىز.
الفا بۋىنى: بالالاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى
بۇل بالالار وسكەندە قانداي بولادى؟ وسى جايىنداعى ساراپشىلاردىڭ جورامالدارى تومەندەگىدەي:
جىلدام. الفالاردىڭ الەمىندەگى اقپاراتتىڭ كوپتىگى سونشا، ولار مازمۇندى جوعارى جىلدامدىقپەن باعالاۋدى ۇيرەنەدى.
ەكولوگيالىق جاعىنان ساۋاتتى. وكىنىشكە وراي، ەگەر ولار پلانەتانىڭ ويلاستىرىلماعان يندۋستريالاندىرۋىمەن لاستانباعان باسقا پلانەتالارعا تەلەپورتاسيانىڭ قانداي دا ءبىر ريەۆوليۋسيالىق ءادىسىن تابا الماسا، بۇل ماسەلەنى شەشۋگە تۋرا كەلەدى.
عۇمىرلى. بولاشاقتى بولجاۋشىلار مەديسينالىق جاڭالىقتار ءبىزدىڭ بالالارىمىزعا كەم دەگەندە 100 جاسقا دەيىن ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى.
سەزىمتال. الفا بالالارىنا ماشينالارمەن باسەكەلەسۋ ءۇشىن ەموسيونالدى ينتەللەكتتى دامىتۋ كەرەك.
انىقتاما ءۇشىن: ۇرپاقتار تەورياسىن امەريكاندىق عالىمدار نيل حوۆ پەن جازۋشى ۋيليام شتراۋس قۇردى. ولار ءاربىر 20-25 جىل سايىن ادامداردىڭ جاڭا بۋىنى دۇنيەگە كەلەدى دەگەن بولجام جاسادى. ءاربىر بۋىننىڭ «مادەني كودىن» ءبىلۋ «اكەلەر مەن بالالار» اراسىنداعى بايلانىستى جەڭىلدەتەدى جانە الەۋمەتتىك الاۋىزدىقتى ازايتادى دەپ ەسەپتەلەدى.