امەن قايداروۆتىڭ تۋعانىنا – 100 جىل
ادەتتە، ومىرگە ەرەكشە ءبىر ميسسيامەن كەلەتىن ادامدار بولادى. ولار قانداي دا ءبىر ايرىقشا قۇبىلىستىڭ، جاڭا ءۇردىستىڭ باستاۋىندا تۇرىپ، سونىڭ باعىن جاندىرادى، سارا جولىن، سونى سوقپاعىن سالادى.
امەن قايداروۆ تا – سونداي تۇلعا. ونىڭ قيىن-قىستاۋ تاعدىردى باستان كەشە ءجۇرىپ، وق پەن وتتىڭ، ءومىر مەن ءولىمنىڭ ورتاسىنان عايىپتان تايىپ امان قالعانىنىڭ ءوزى – قازاق مۋلتيپليكاسياسىنىڭ باعى دەرلىكتەي جاعداي. وسىناۋ ونەر سالاسىنىڭ قازاق ەلىندە كەڭىنەن قانات جايىپ، شىڭدالىپ، شىمىرلانىپ، شەبەرلىك شىڭىنا كوتەرىلۋىنىڭ ءوزى امەن ءابجان ۇلىنىڭ شىعارماشىلىق تەگەۋرىنىمەن، شالقار شابىتىمەن تىعىز بايلانىستى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىندا امەن قايداروۆتىڭ ارقاسىندا قازاق مۋلتيپليكاسياسى ەلىمىزدە عانا ەمەس، كۇللى كەڭەستىك كەڭىستىككە تانىمال ەلەۋلى قۇبىلىس بولدى. وسى ونەر سالاسىنا ماماندانۋ ماقساتىندا قازاقستانعا جۇرتتار ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنان اعىلىپ كەلىپ جاتتى. باۋىرلاس قىرعىز، تۇركىمەن، تاجىك حالىقتارىنىڭ العاشقى مۋلتفيلمدەرى امەن اعانىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن، قولداۋىمەن ءتۇسىرىلدى. رەجيسسەردىڭ ءوزى تۇسىرگەن العاشقى قازاق ءمۋلتفيلمى «قارلىعاشتىڭ قۇيرىعى نەگە ايىر؟» بۇكىلوداقتىق باسەكەدە توپ جارۋمەن قاتار، نيۋ-يوركتەگى حالىقارالىق فەستيۆالدە دە جۇلدەلى بولدى. ءدۇيىم جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىرگەن فيلم 48 ەلگە ساتىلىپ، الەمدىك پروكاتتا تولايىم تابىسقا جەتتى.
ازيا، افريكا، لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنىڭ حالىقارالىق ءبىرىنشى سيمپوزيۋمى 1976 جىلى الماتىدا ءوتۋى دە – قازاق مۋلتيپليكاسياسىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالۋىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولدى. بۇل كوپتەگەن كينوگەرلەردى وسى جانردا ىزدەنۋگە ىنتالاندىردى. شىن مانىسىندە، مۋلتيپليكاسيا شىعارماشىلىق ىزدەنىستەر مەن وزىندىك تاجىريبە الاڭىنا قولايلى ورتاعا اينالدى.
جاقسىلىققا ۇندەيتىن، ادامگەرشىلىكتى دارىپتەيتىن، قازاق تاريحىنداعى شوقتىعى بيىك شىعارمالاردىڭ تۋىندىگەرى امەن قايداروۆ كوپشىلىگىنىڭ سەنارييىن ءوزى جازعان «اقساق قۇلان»، قۇيىرشىق»، قوجاناسىر – قۇرىلىسشى»، «40 وتىرىك» اتتى مۋلتفيلمدەر سەرياسى ءۇشىن 1980 جىلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى.
- ءبىرىنشى شەگىنىس: البىرت جاس
ول 1923 جىلى 3-ماۋسىمدا قاراعاندى وبلىسى، نۇرا اۋدانى، جىڭىشكە اۋىلىندا ۇستازدار وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. اشتىق پەن جالاڭاشتىق، جاپپاي مۇقتاجدىق جايلاعان قيىن كەزەڭ ءابجان اۋلەتىن دە اينالىپ وتكەن جوق. وتباسىنداعى 13 بالادان امەن مەن قارىنداسى رايحان عانا امان-ەسەن وسىپ-جەتىلەدى. اشتىقتان قاشقان اۋلەت 1932 جىلى جان ساۋعالاپ الماتىعا جەتەدى. اتا-اناسىنىڭ جاڭاشا ساۋات اشىپ، ارابشادان لاتىنشاعا كوشۋىنە، ال امەننىڭ ورىس مەكتەبىنە بارۋىنا تۋرا كەلەدى. جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن باستالعان 1937 جىلى وتباسى ءبىر تۇندە قايتادان كوتەرىلە كوشىپ، كوكشەتاۋعا قونىس اۋدارادى. بۇعان سول ۋاقىتتا وزدەرىمەن كورشى تۇرعان جانە جاقىن اعايىن بولىپ كەلەتىن ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۇتقىندالۋى سەبەپ بولادى.
سوعىس ءورتى تۇتانعان بويدا مەكتەپتى بىتىرمەي جاتىپ، اسكەر جاسىنا جەتپەسە دە، ءوزى سۇرانىپ، اقمولادان مايدانعا اتتانادى. بۇل جونىندە امەن اعا ءوزى ءبىر اڭگىمەسىندە: «سوعىس ءبىزسىز اياقتالىپ قالادى» دەپ قورىققانىمىز سونشا، قۇرداستارىم بار، بارلىعىمىز بۇكىل جان-تانىمىزبەن تەزىرەك مايدانعا جەتۋگە اسىقتىق. جىبەرمەي قوياتىنىن ءبىلىپ، قاشان كەتەر-كەتكەنشە مۇنى اتا-انامىزدان دا جاسىردىق، – دەيدى. ءبىر جىلداي تاشكەنتتە راديوتەلەفونيست كۋرسىندا وقىعاننان كەيىنگى اسكەري جولى وڭتۇستىك-باتىس، دون، ستالينگراد، ۋكراينا مايداندارىندا جالعاسادى. 1944 جىلى اۋىر جارالانىپ، گوسپيتالدا بىرنەشە وتا جاسالعان سارباز، 20 جاسىندا ەلگە ورالادى. دەنساۋلىعى بىردەن وڭالىپ كەتە قويماعان اعاسىنىڭ سول كەزدەگى جاعدايىن: «جاراسى اشىلىپ كەتىپ، اقمولادان الماتىعا ۇشاقپەن الىپ كەلگەن كەز ەسىمدە. سوندا اتاقتى حيرۋرگ سىزعانوۆ وتادان كەيىن شىعىپ: «ۇلدارىڭىز و دۇنيەگە بارىپ قايتتى» دەگەندە انام ول كىسىنىڭ قولىن سۇيۋگە ۇمتىلدى، ال اكەم ەكەۋمىز قاسىندا قۋانىشتان كوزىمىز جاسقا تولىپ تۇردىق»، – دەپ ەسكە العان ەكەن قارىنداسى رايحان.
* ەكىنشى شەگىنىس: ىزگىلىككە قۇشتارلىق
امەن اعا سۋرەتتى كىشكەنتاي كەزىنەن سالا باستاعان. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە كوبىنە قۇربى-قۇرداستارى مەن ۇستازدارىنىڭ بەينەسىن كەسكىندەگەن. ونىڭ سىرتىندا، اجەسى مايىن تامىزا اڭگىمەلەپ بەرەتىن اۋىز ادەبيەتى كەيىپكەرلەرى كوكەيىنە مىقتاپ قوناقتاعانى سونشا، بالا كۇنىنەن-اق سولارعا جان ءبىتىرۋدى ويلاپ، ءتۇرلى قيالعا بەرىلەتىن بولعان.
ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، سۋرەت سالۋمەن مايداندا جۇرگەن كەزىندە شىنداپ اينالىسا باستاعان. ول تۋرالى ءوزى كەيىننەن: «نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول كەزدە مەندە الدەبىر شابىت پايدا بولدى. ءالى ەسىمدە، وكوپتا جاتقام، جانىمدا جولداستارىم بار، كۇن شايداي اشىق بولاتىن. اسپانعا قاراسام – بىزدىكىلەر ۇشىپ ءجۇر، سونداي ادەمى. بلوكنوتىمدى الدىم دا، قارىنداشپەن سول كورىنىستى سالا باستادىم. ۇشىپ وتكەن سامولەت ءدال سول مەزەتتە ماعان قارلىعاشتى ەلەستەتتى جانە قاتتى اسەر ەتتى»، – دەپ اڭگىمەلەگەن ەكەن.
ءومىر مەن ءولىم ءسات سايىن ارباسقان الاساپىران كەزدە دە ونەردى جانىنا سەرىك ەتىپ، قاندى قىرعىن اراسىنان جارىق ساۋلە ىزدەۋ ءۇشىن ادامعا قانشاما ەرلىك، ورلىك قاجەت دەسەڭىزشى! سول تاباندىلىق، ىزگىلىك اتاۋلىعا دەگەن سول قۇشتارلىق ونى ءاردايىم ۇلكەن ماقساتقا جەتەلەدى. ءسويتىپ، جاراقاتىنان قۇلان-تازا ايىعىپ كەتە قويماعانىنا قاراماستان سوعىستىڭ سوڭىن الا كوركەمونەر ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، كەيىنىرەك قولتاڭباسى ايقىندالىپ، ورتا جاسقا تاياپ قالعان شاعىندا ماماندىعى بويىنشا ماسكەۋدە وقىپ، ۇزدىكسىز ىزدەنىستەن تانبادى. ينستيتۋتتى بىتىرەر كەزىندە ەلگە ءوزىنىڭ العاشقى ءمۋلتفيلمىنىڭ بۇكىل ماتەريالىن دايىنداپ الىپ كەلدى. قازاق ءمۋلتفيلمىنىڭ العاشقى قارلىعاشى جاي عانا قانات قاعىپ قويعان جوق، تورتكۇل دۇنيە جۇرتشىلىعىنىڭ ىستىق ىقىلاسىن يەلەنىپ، تابىسىمەن تاڭداي قاقتىردى.
«جالعىز قارلىعاش كوكتەمدى الىپ كەلمەيدى» دەپ ايتۋدى ۇناتقان بىرەگەي تۇلعانىڭ ارمانى – ۇلتتىق مۋلتيپليكاسيا مەكتەبىن قالىپتاستىرۋ بولدى. بارلىعى دەرلىك ءوزىنىڭ شاكىرتتەرى بولىپ كەلەتىن ارىپتەستەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ ول بۇل ارمانىنا جەتتى دە. جەمىستى دە جەڭىستى ەڭبەك ناتيجەسىندە سول كەزدەرى ستۋديادا جىلىنا 6 مۋلتفيلمنەن تۇسىرىلگەن ەكەن. سونداي-اق ول تۋىندىلارعا ەلىمىزدىڭ اسا كورنەكتى ونەر شەبەرلەرى اتسالىسقان. مۋزىكاسىن اتاقتى نۇرعيسا تىلەندييەۆ جازسا، اۆتورلىق ماتىندەردى شاكەن ايمانوۆ، ىدىرىس نوعايبايەۆ، زامزاگۇل ءشارىپوۆا سياقتى تانىمال ونەر ساڭلاقتارى وقىعان.
- ءۇشىنشى شەگىنىس: ساڭلاق سۋرەتكەر
قوعامدىق جۇيە اۋىسقان الاساپىران كەزدە ادامي-مادەني قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋىمەن بىرگە، قازاق انيماسياسى دا قوجىراپ، تىعىرىققا تىرەلدى. سول ۋاقىتتا امەن اعا ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان مۋلتيپليكاسيا ونەرىنىڭ وسىپ-وركەندەۋىنە، دامۋىنا قولداۋ كورسەتۋدى سۇراپ، تالاي ەمەن ەسىكتى قاعادى، تالاي شەندىنىڭ الدىنا بارادى. ۇلتتى جاڭعىرتاتىن جاس ۇرپاق ەكەنىن ايتىپ، ولاردى رۋحاني سۋسىنداتاتىن، جاقسىلىققا ۇندەيتىن كەمەل ونەردىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە كۇش سالادى. دۇنيەنىڭ استاڭ-كەستەڭى شىققان 90-جىلدارى قازىرگى ونەر اكادەمياسىنان مۋلتيپليكاسيا كافەدراسىن اشادى، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى جانىنداعى انيماسيالىق ستۋديانىڭ جۇمىس ىستەۋىنە باستاماشى بولادى، بۇگىندە بەلگىلى ونەر مايتالمانىنا اينالعان انيماتورلاردىڭ تالاي بۋىنىنا ساباق بەرىپ، ومىردەن وتەر-وتكەنشە ۇستازدىق ەتەدى.
ءوز ىسىنە شىن بەرىلگەن بىرەگەي تۇلعا تەك مۋلتيپليكاسيا عانا ەمەس، باسقا دا جانرلاردا تەر توگەدى، مينياتيۋرالار، پەيزاجدارمەن قاتار، ج.جابايەۆ، ءا.مولداعۇلوۆا، ق.ساتپايەۆ، ن.تىلەندييەۆ سياقتى باسقا دا كوپتەگەن اتاقتى ادامداردىڭ پورترەتتەرىن سالادى. الەم ەلدەرىنىڭ انيماسياعا كوپ كوڭىل بولە باستاعانىن كورىپ، بىزدە دە انيماسيالىق جەكە مەكەمەنىڭ بولۋىن ارمان ەتەدى. امەن اعا وسىدان ونداعان جىل بۇرىنعى ءبىر سۇحباتىندا: «سوڭعى ۋاقىتتا تەلەديداردان، كينوتەاترلاردان شەتەل مۋلتفيلمدەرىن كورسەتۋ سانگە اينالدى. ولار بالانىڭ بويىنا، نەگىزىنەن، قاتىگەزدىك پەن وشپەندىلىكتى، ارسىزدىقتى دارىتادى. كەيبىرەۋلەرى ءتىپتى بالا ساناسىن وزگە دىنمەن ۋلايدى. بۇل ءبىزدىڭ سالت-سانامىزعا جات. مۋلتفيلم، بىرىنشىدەن، تاربيە بەرۋگە ءتيىس، ءبىراق ونى ەسكەرىپ جاتقاندار شامالى. ءقازىر قازاقتىڭ ءتول مۋلتفيلمدەرىنىڭ سانى 100-دەن استى، ءبىراق سولاردى كورسەتپەيدى»، – دەپ قىنجىلعانى بار.
امەن ءابجان ۇلى ارمان ەتكەن جەكە انيماسيالىق مەكەمە اراعا تالاي جىل سالىپ بارىپ، شىعارماشىلىق بىرلەستىك رەتىندە بىلتىر عانا قۇرىلدى. اتالعان ورتالىق وسىدان 7-8 اي بۇرىن «امەن اعانىڭ عاجايىپ بايتەرەگى» اتتى قىسقامەتراجدى مۋلتفيلم تۇسىرۋگە كىرىسكەن جانە ول بيىل، ياعني «قازاق مۋلتيپليكاسياسى اتاسىنىڭ» 100 جىلدىعى قارساڭىندا كورەرمەنگە ۇسىنىلادى دەلىنگەن. سول سياقتى، اتالعان مەرەيتوي رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ وتەدى، تەڭدەسسىز سۋرەتكەردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ماقساتىندا الماتى، استانا، قاراعاندى قالالارىندا كوشەلەرگە ەسىمى بەرىلەدى، ايماقتاردا انيماسيالىق كينو اپتالىقتارى ۇيىمداستىرىلىپ، وندا امەن قايداروۆتىڭ جۇمىستارى عانا ەمەس، باسقا دا كينوگەرلەردىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن تۇسىرىلگەن انيماسيالىق ۇزدىك كارتينالارى دا كورسەتىلەدى دەگەن اڭگىمە ايتىلعان. مىنەكي، ول كۇن دە ەسىك قاعىپ تۇر. ءبىراق مەتر مەرەيتويىنىڭ دۇركىرەپ اتالىپ، جوسپارلانعان ءىس-شارالاردىڭ ىسكە اسىپ جاتقانىن ءالى كورمەدىك. قالاي دەگەنمەن دە، ونەرگە ولشەۋسىز ەڭبەك ءسىڭىرىپ، سونىڭ جولىنا بۇكىل عۇمىرىن ارناعان دارا تۇلعا رۋحىنا تاعزىم ەتە وتىرىپ، جارقىن ىستەرىن دارىپتەۋ، ۇلاعاتتى ۇستانىمىن ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ قاي كەزدە دە كەش ەمەس.
93-كە قاراعان شاعىندا دۇنيەدەن وتكەن ساڭلاق سۋرەتكەر: «مەن ايتارلىقتاي ۇزاق ءارى قىزىقتى ءومىر ءسۇردىم. وكىنىشكە قاراي، بۇكىل وي-ارمانىڭدى ىسكە اسىرىپ ۇلگەرۋگە ءومىر قىسقا. ال مەنىڭ جوسپارلارىم ءالى دە كوپ ەدى» دەگەن ەكەن. ايتسا-ايتقانداي، ءومىر قىسقا، ال ونەر – ماڭگىلىك. دەمەك تاعىلىمىن شامشىراق ەتىپ، شىعارماشىلىق ءۇردىسىن جالعاستىرار شاكىرتتەرى، ءىزباسارلارى باردا امەن اعانىڭ ارمان-ويى، جوبا-جوسپارلارى جالعاسىن تابادى دەگەن ءۇمىت باسىم. لايىم سولاي بولعاي!..