ءۇيىڭىزدىڭ جانىنداعى دۇكەندەگى، بازارداعى، ءتىپتى ونلاين تاپسىرىسپەن كەلەتىن ونىمدەردىڭ اعزاڭىزعا قانشالىقتى پايدالى نە زيان ەكەنىن ويلاپ كوردىڭىز بە؟ ءونىمدى العان كەزدە ونىڭ قايدا، قالاي شىققانىنا جانە سىزگە قانداي جولمەن كەلگەندىگىنە، قۇرامى قانداي ەكەندىگىنە ءمان بەرەسىز بە؟ بالاڭىز مەكتەپ اسحاناسىندا، ونىڭ جانىنداعى دۇكەندەر مەن دۇڭگىرشەكتەردە قانداي تاعام تۇتىنادى؟
بۇل سۇراقتار دەنىنىڭ ساۋلىعىن ويلايتىن سانالى ازاماتتىڭ كوكەيىندە ءجۇرۋى ءتيىس. حالقىمىزدىڭ «اۋرۋ – استان»، «ءىشىڭ اۋىرسا، اۋزىڭدى تىي»، «اس – ادامنىڭ ارقاۋى» سياقتى ومىرلىك تاجىريبەدەن العان دانالىعى بۇگىنگى كۇننىڭ اۋىر زاردابىن، ودان شىعۋ جولدارىن بىزگە ايتىپ تۇرعانداي.
XX عاسىردا باتىس قوعامتانۋشى عالىمدارى ايتقان «تۇتىنۋشىلىق قوعامى» دەگەن فەنومەن بىزدەگى وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى پايدا بولعان «جابايى كاپيتاليزم» ەلەمەنتتەرىمەن بىرىگىپ حالقىمىزدىڭ اسقا كەلگەندە كورسەقىزارلىق سەزىمىن وياتتى.
«ادامنىڭ اسقازانى ميعا قاراعاندا اقىلدىراق، سەبەبى ول وزىنە كەرەكسىزىن قۇسىپ تاستايدى، مي بولسا كورىنگەن نارسەنى وزىنە ءسىڭىرىپ الادى»، – دەپتى بەلگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ. جازۋشىنىڭ ويىن جالعاستىرا كەلە «XXI عاسىر: اس – ادامنىڭ ارقاۋى بولۋدان قالدى» دەگەن قورىتىندىعا كەلۋگە بولادى. سەبەبى، ءبىز نە ءىشىپ، نە جەپ جاتقانىمىزدى بىلمەيمىز.
تۇتىنۋشىلىق قوعامنىڭ ارباۋىنا تۇسكەن جەكە كاسىپكەرلەر قارجىلاي پايدا كورۋ جولىنا ءتۇستى دە، تۇتىنۋشىلار، ياعني ءبىز جەپ وتىرعان تاماعىمىزدىڭ ساپاسىنا ەمەس، باعاسىنا اسا ءمان بەرۋدى ادەتكە اينالدىردىق. ال نەگىزى دەنىمىزدىڭ ساۋلىعىنا تاماق ونىمدەرىنىڭ ساپاسى تىكەلەي اسەر ەتەدى.
ەت جەمەيتىن قازاق جوق. ال ءبىراق ءبىز التىن وردا مەن كوك بازاردان ەت الاتىن ۋاقىتتا سول سيىر، نە جىلقى، الدە قوي ەتىنىڭ وسى پاۆيلونعا قالاي كەلگەنىن ويلامايمىز. ول ءتورت تۇلىك قانداي جەم- شوپپەن، سۋمەن قورەكتەندى، ونىڭ ەت پاۆيلونىنا كەلگەنگە دەيىن جانە وندا ساقتالۋى، سورەدە تۇرۋىندا سانيتارلىق نورمالار ساقتالۋ نە ساقتالماۋىنا ءمان بەرمەي كەلەمىز. سونداي-اق، ۇيگە اكەلگەندە ەتتى قالاي ساقتاۋ قاجەت، ونىڭ اعزامىزعا پايدا بەرەتىندەي ساقتاۋ ماسەلەلەرى دە نازارىمىزدان تىس قالىپ وتىر. مىنە، وسى جانە وزگە دە سۇراقتارعا «تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى» سالاسى جاۋاپ بەرەدى.
بۇل جەردە تاماق ءونىمى، ونىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە ونىڭ ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگىمەن قانداي بايلانىسى بار دەگەن ورىندى سۇراق تۋىندايدى.
«تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى 2007 جىلدىڭ 21 شىلدەسىندە قابىلدانعان. زاڭعا سايكەس تاماق ونىمدەرىنە شيكiزات، تاماق ونىمدەرى، ارنايى ماقساتتاعى تاماق ءونiمi، اۋىزسۋ، ادام تۇتىناتىن تاماق قوسپالارى جانە تاماققا بيولوگيالىق اكتيۆتى قوسپالار، ادام ءۇشiن تاماق كوزدەرi بولىپ تابىلاتىن جانۋارلار پايدالاناتىن ازىق جانە ازىق قوسپالارى جاتادى.
ال قولدانىستاعى ءبىزدىڭ زاڭناما تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە: «ءقاۋىپتى فاكتوردىڭ ىسكە اسۋ ىقتيمالدىلىعى مەن ونىڭ سالدارىنىڭ اۋىرلىق دەڭگەيىنىڭ ۇشتاسۋى ەسكەرىلە وتىرىپ، ادام ءومىرى مەن دەنساۋلىعىنا زيان كەلۋىمەن جانە تۇتىنۋشىلاردىڭ زاڭدى مۇددەلەرىنىڭ بۇزىلۋىمەن بايلانىستى تاماق ونىمدەرىن ازىرلەۋدىڭ (جاساۋدىڭ)، ءوندىرۋدىڭ (دايىنداۋدىڭ)، اينالىمىنىڭ، كادەگە جاراتۋدىڭ جانە جويۋدىڭ بارلىق پروسەستەرىندە (ساتىلارىندا) جول بەرىلمەيتىن قاتەردىڭ بولماۋى»، – دەپ انىقتاما بەرەدى.
سونداي-اق، مۇندا تاماق ونىمدەرىنىڭ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ اراجىگىن اجىراتىپ الۋ قاجەت. ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى دۇكەن سورەلەرىندە جانە بازارلارىمىزدا ازىق- تۇلىك تاپشىلىعىن بولدىرماۋدى قامتاماسىز ەتسە، تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى سول ازىق-تۇلىكتىڭ ساپاسىنا ءمان بەرىپ، ادام اعزاسىنا زيانىن انىقتاپ ونى جويۋدى كوزدەيدى.
«اۋرۋ – استان...»
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا كۇنىنە 1،6 ملن ادام اعزاعا ءقاۋىپتى تاماق ونىمدەرىن تۇتىنۋدان اۋىرادى، كۇنىنە 5 جاسقا دەيىنگى 340 بالا تاماق ونىمدەرىنەن تۋىندايتىن اۋرۋلاردان قايتىس بولادى. سونداي اق، ادامدار ديارەيا جانە وزگە دە ونكولوگيالىق 200-گە جۋىق اۋرۋ تۇرىنە ءقاۋىپتى تاعامداردى تۇتىنعاننان شالدىعادى.
اعزاعا ءقاۋىپتى تاماق ونىمدەرىن تۇتىنۋ تاماقتان ۋلانۋعا دا الىپ كەلەدى. مىسالى بۇۇ-نىڭ 2019 جىلعى مالىمەتى بويىنشا جىلىنا 100 مىڭنان استام ادام تاماقتان ۋلانىپ، سالدارىنان جىلىنا 95 ملرد اقش دوللارىنا شىعىن كەلەدى.
ءقاۋىپتى تاماق ونىمدەرىن تۇتىنۋدىڭ ادام ومىرىنە زيان ەكەنىن ءتۇسىنىپ 2018 جىلى بۇۇ 7 ماۋسىمدى «تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى كۇنى» رەتىندە جاريالادى. بۇل كۇندى بەلگىلەۋدىڭ ماڭىزدى ەكەنىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەدى. 2019 جىلدىڭ اياعىندا قىتايدىڭ ۋحان قالاسىندا پايدا بولعان كوروناۆيرۋس اۋرۋى بۇكىل ادامزاتتى تىعىرىققا تىرەدى. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى كوروناۆيرۋس تەڭىز ونىمدەرىن دۇرىس تۇتىنباعاننان پايدا بولدى دەگەن توقتامعا كەلدى.
بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ 2021 جىلعى مالىمەتى بويىنشا الەمدە 6–8 ملن ادام ىندەتتەن قايتىس بولعان. بۇل سان 2022 جىلى 15 ملن-عا وسكەن. ىندەت اسەرىنەن الەمدە ادام كاپيتالىنا تولاسسىز زيان كەلدى. ادام شىعىنىنان بولەك، اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتتى.
زاڭ بار، ءتارتىپ جوق
ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ سانيتاريالىق- ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ مالىمەتى بويىنشا وتكەن جىلدىڭ العاشقى 7 ايىندا ەلدە ىشەك ينفەكسياسىنان جاپپاي ۋلانۋدىڭ 25 جاعدايى تىركەلگەن. بارلىعى 461 ادام زارداپ شەككەن، ونىڭ 101ء-ى بالالار. تاماقتان ۋلانۋ جاعدايىنىڭ 22ء-سى قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىندا تىركەلگەن.
كوميتەت ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، تاماقتان ۋلانۋ مەن ىشەك ينفەكسيالارىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىنە جەكە باس گيگيەناسى ەرەجەلەرىن ساقتاماۋ، تاماق دايىنداۋ تەحنولوگياسىن، تەمپەراتۋرا رەجيمىن بۇزۋ، ولاردى تاسىمالداۋ مەن ساقتاۋ شارتتارى جاتادى.
وسى تاقىرىپقا وراي 8 ماۋسىمدا ەۋرازيا عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى قابىرعاسىندا عىلىمي-تانىمدىق ءىس-شارا ۇيىمداستىرىلدى. «تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى اركىمنىڭ ءىسى» تاقىرىبىنداعى عىلىمي-تانىمدىق ءدارىستى سالا مامانى، PhD دوكتور لاۋرا اۋتەلەيەۆا وتكىزدى.
لاۋرا تولەگەنوۆنانىڭ ايتۋىنشا ەلىمىزدە تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەر كوپ. اسىرەسە، ساراپشى وسى سالانى باقىلاۋعا ءتيىس مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرىن-بىرى قايتالاۋى، تاماق ونىمدەرىنىڭ ەكسپەرتيزاسى جونگە قويىلماعاندىعى جانە تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى ورتاق جۇمىستىق جوقتىعى، حالىقتىڭ اقپاراتتانۋ دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى سياقتى ماسەلەلەردى اتاپ ءوتتى.
سوندىقتان سالا مامانى تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن ءبىر ورتالىقتان رەتتەيتىن جانە تىكەلەي پرەزيدەنتكە باعىناتىن اگەنتتىك قۇرىپ وعان ق ر اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ ۆەتەرينارلىق-سانيتارلىق قىزمەتى مەن ق ر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ سانيتاريا-ەپيدەميولوگيالىق باقىلاۋ قىزمەتتەرىن بەرۋدى ۇسىنادى. ماماننىڭ پىكىرى بويىنشا ق ر اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگىنىڭ كارانتيندىك-فيتوسانيتارلىق ينسپەكسياسىنىڭ قىزمەتىن اگەنتتىك ىشىندە ۆەتەرينارلىق-سانيتارلىق قىزمەتكە بەرۋ جانە اگەنتتىك اتقاراتىن جۇمىسقا اكادەميالىق ورتادان تارتۋدى ۇسىنىلدى.
سالا مامانى ءتورت تۇلىك مالدىڭ ميكروبقا قارسى دارىلەرى ەشقانداي رەسەپسىز بەرىلەتىنىن جانە دە ۆەتەرينارلىق، گورمونالدىق دارىلەر باقىلاۋسىز قولدانىلاتىنىن ايرىقشا اتاپ ءوتتى.
سونىمەن قاتار، مامان ونلاين تاپسىرىس بەرۋ مەن جەتكىزۋ سالاسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋ قاجەت ەكەنىن ايتادى. راسىمەن ءقازىر ەكونوميكانىڭ جاڭا سالاسى قارقىندى دامۋدا. پلاتفورمالى ەكونوميكا جانە E-commerce سالالارى قارقىندى ءوسىپ كەلەدى. پاندەميا دا بۇل سالالاردىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتتى. ءقازىر Wolt، Glovo، «ريادوم»، Arbuz، Magnum Go، Instashop، «داستارحان 24» ي ForteFood سياقتى ونلاين پلاتفورمالاردان تاپسىرىسپەن ازىق-تۇلىك، تاماق ونىمدەرىن الماعان ادام كەمدە-كەم. ءبىراق ونداعى تاماق ونىمدەرى مەن ازىق-تۇلىكتىڭ ساقتالۋى، دۇكەن نەمەسە قويمالاردان ءسىزدىڭ ۇيگە دەيىن الىپ كەلگەندە سانيتارلىق نورمالاردىڭ ساقتالۋى سياقتى وزەكتى ماسەلەلەر ءقازىر باقىلاۋسىز.
بۇدان بولەك، ءبىزدىڭ قوعامدا ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردان دا دەنىمىزدىڭ ساۋلىعىنا ءقاۋىپ ءتونىپ تۇر. ءقازىر ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار ءىشۋ سانگە اينالىپ بارادى. NielsenIQ كومپانياسىنىڭ ساراپشىلارىنىڭ زەرتتەۋى بويىنشا قازاقستاندا پاندەميا كەزىندە (2020 ج. ناۋرىز – 2021 ج. اقپان ارالىعى) ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردان تۇسەتىن تابىس 42%-عا وسكەن.
وسى ارالىقتا ەنەرگەتيكالىق سۋسىندار بەس الكوگولسىز سۋسىندار ىشىندە ءتورتىنشى ورىننان ەكىنشىگە كوتەرىلگەن. ساراپشىلار مۇنىڭ سەبەبىن ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردىڭ جاستار اراسىندا تانىمال بولۋىمەن تۇسىندىرەدى. ال ەنەرگەتيكالىق سۋسىنداردىڭ ىشىندە Gorilla الدىڭعى ورىندا. ونىڭ نارىقتاعى ۇلەسى 2%-عا، ال ساتىلىم 64%-عا وسكەن.
ەنەرگەتيكالىق سۋسىن ادامعا قىسقا ۋاقىتقا كۇش بەرەدى. ءبىراق ونىڭ اعزاعا زيانى كوپ. سۋسىندى شەكتەن تىس ىشسە ونىڭ قۇرامىنداعى كوفەين جۇرەككە ءقاۋىپتى. ال كوفەين مەن سۋ قۇرامىنداعى قانت پەن كومىرتەگى ديوكسيدى ادامنىڭ اسقازانى مەن باۋىرىنا زيان. تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى قاراپايىم ادامعا تۇسىنىكتى اقپاراتتىڭ جوقتىعى دا ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە. وسى ورايدا، قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالاردى قولدانىپ حالىققا تۇسىنىكتى تىلدە اقپاراتتىق ماتەريالدار جاسالىنسا دەگەن نيەت بار.