مەملەكەت باسشىسى 2 قىركۇيەكتەگى جولداۋىندا اەس سالۋ ماسەلەسى بويىنشا جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم كۇنىن بەلگىلەدى. قاسىم-جومارت توقايەۆ اتاپ وتكەندەي، الداعى رەفەرەندۋم اۋقىمدى جالپىۇلتتىق ديالوگتىڭ ايقىن كورىنىسى بولماق. بۇل ماڭىزدى ساياسي ءىس-قيمىل ارقىلى ازاماتتار ەل بولاشاعىنا قاتىستى ماڭىزدى ماسەلەدە ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، تاڭداۋ جاسايدى. بۇل مەملەكەت پەن قوعامنىڭ، بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى ديالوگتىڭ ناقتى كورىنىسى بولماق. سونىمەن قاتار، پرەزيدەنت جولعا قويعان «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قاعيداسىنىڭ ءىس جۇزىندەگى كورىنىسى دە رەفەرەندۋمدا ايقىن بايقالادى.
ايماققا قالاي اسەر ەتەدى؟
قازاقستاندا اەس سالۋ نەمەسە سالماۋ ماسەلەسى قوعامدا ءبىر جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلە جاتقان تاقىرىپ. شىن مانىندە، اەس سالۋ جانە ونىڭ قۇرىلىسى مەن قىزمەتى تولىپ جاتقان كۇردەلى عىلىمي جۇمىستاردان تۇراتىندىقتان، بۇل ماسەلە بويىنشا ناقتى مامانداردىڭ پىكىرى كوپشىلىككە ماڭىزدىراق. بىلتىردان بەرى ەنەرگەتيكا جانە يادرولىق فيزيكا سالاسىنىڭ بىلىكتى ماماندارى قوعامدىق تالقىلاۋلارعا قاتىسىپ، اتالعان تاقىرىپ بويىنشا عىلىمي ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. وسى سالاداعى ماماندارىمىز اەس سالۋدىڭ ەنەرگەتيكالىق جانە ەكونوميكالىق ماڭىزى تۋرالى كوپتەگەن عىلىمي مالىمەتتەردى قوعاممەن ءبولىستى. قازىرگى تاڭدا ەل ازاماتتارىنىڭ اەس بويىنشا تۇسىنىگى قالىپتاستى دەپ ايتۋعا بولادى.
حالىق شەشىمىنە ەشكىم الدىن الا كەسىم ايتپايدى. دەگەنمەن، ەلىمىزدىڭ بولاشاق ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىگى مەن ەكونوميكالىق دامۋ كەپىلى تۇرعىسىنان، سونداي-اق ايماقتاعى ءوسىپ كەلە جاتقان ەنەرگيا سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرۋ ماسەلەسىنە اسەر ەتەتىن وسى ءبىر ماڭىزدى قادامنىڭ حالىقتىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىنىلۋى ەرەكشە مانگە يە. بۇل، ەڭ الدىمەن، ساياسي تۇرعىدان ۇلكەن ماڭىزعا يە. رەفەرەندۋمنىڭ ءمانىن ەكى نەگىزگى اسپەكتىدەن قاراستىرۋعا بولادى. بىرىنشىدەن، بۇل ەلىمىزدىڭ ىشكى ساياسي-الەۋمەتتىك ومىرىنە ۇلكەن اسەر ەتەدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ءوز وكىلەتتىلىگى كەزەڭىندە مەملەكەت باسقارۋ جۇيەسىن رەفورمالاۋدىڭ بايىپتى ءارى تاباندى پروسەسىن العا جىلجىتىپ كەلەدى. اۋقىمدى ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ەلىمىزدە جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم بيلىك پەن حالىق اراسىنداعى تۇسىنىستىكتى ارتتىرىپ، ازاماتتاردىڭ ساياسي قاتىسۋىن كۇشەيتەدى. سول ارقىلى ينكليۋزيۆتى ينستيتۋتتاردىڭ قالىپتاسۋىنا قولايلى جاعداي جاسايدى.
ەكىنشىدەن، اەس ماسەلەسى بويىنشا وتكىزىلەتىن رەفەرەندۋمنىڭ وزىندىك گەوساياسي ماڭىزى بار. مىسالى، ورتا ازيا جانە كورشىلەس ەلدەرگە قازاقستانداعى ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەردە ەل ازاماتتارىنىڭ پىكىرى، حالىق تاڭداۋى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن كورسەتەدى. ەگەر رەفەرەندۋم ناتيجەسىندە اەس سالىنار بولسا، قازاقستان ايماقتاعى العاشقى اتوم ەلەكتر ستانسياسىن قولدانۋشى ەل رەتىندە گەوساياسي ماڭىزىن ارتتىرادى.
اتوم ەنەرگياسىنان ەلەكتر قۋاتىن الۋدى ءبىز ەندى تالقىلاپ جاتقانىمىزبەن، الەم ءۇشىن بۇل تاقىرىپ تالقىلاۋدى قاجەت ەتپەيتىندەي دەڭگەيگە جەتتى. اسىرەسە، دامىعان جانە قۋاتتى ەكونوميكاسى بار ەلدەر ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق دامۋىن اەس-تەن الىناتىن قۋاتپەن بايلانىستىرادى. وتكەن عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ، الەمدە 100 جاڭا رەاكتور ىسكە قوسىلسا، ەسكىرگەن 107 رەاكتوردىڭ جۇمىسى توقتاتىلىپ، جاڭالارىمەن اۋىستىرىلعان. قازىرگى تاڭدا الەمدە 60-قا جۋىق اتوم ەلەكتر ستانسياسى سالىنىپ جاتىر، ال تاعى 110 اەس قۇرىلىسى جوسپارلانىپ قويىلعان.
نەگە الەم ەلدەرىندە اتوم ەنەرگياسىنا دەگەن سۇرانىس ارتىپ كەلەدى؟ بۇنىڭ جاۋابى بولاشاقتىڭ كورىنىسىندە. اسىرەسە، ادامزات كليماتتىڭ وزگەرۋى سياقتى تابيعي قيىندىقتارعا تاپ بولعاننان بەرى، زياندى شىعارىندىلارى از، قايتا قولدانۋعا بولاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە قاجەتتىلىك تىپتەن ءوستى. ەگەر الەم ەلدەرى قازبا وتىندارىنان الىناتىن ەلەكتر قۋاتىن پايدالانۋدى جالعاستىرا بەرسە، ەندى ءبىر عاسىرعا جەتپەيتىن ۋاقىتتا جەردىڭ 70%-ى جارامسىز بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا دامۋدىڭ كورسەتكىشى ەكونوميكالىق وسىممەن عانا ولشەنبەيدى، جاسىل ەكونوميكاسى مەن ەنەرگياسى دامىعان ەلدەر جەتەكشى بولىپ سانالادى.
قورشاعان ورتاعا زياندى گازدار شىعارمايتىن جانە تۇراقتى ەنەرگيا كوزىن قامتاماسىز ەتەتىن اەس-كە دامىعان ەلدەر كوبىرەك ينۆەستيسيا سالۋدا. دۇنيەجۇزىلىك يادرولىق اسسوسياسيانىڭ مالىمەتتەرىنە ساي، الەمنىڭ 33 ەلىندە يادرولىق رەاكتورلار جۇمىس ىستەپ تۇر. 2022 جىلعى ستاتيستيكاعا سايكەس، الەمدە وندىرىلگەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ 9%-ىن وسى اەس-تەر قامتاماسىز ەتەدى، بۇل شامامەن 2602 تۆت/ساع ەنەرگيانى قۇرايدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز سياقتى اەس تاقىرىبىن تالقىلاپ نەمەسە سالۋدى جوسپارلاپ جاتقان ەلدەردىڭ سانى 30-دان اسادى.
حالىقتىڭ دۇرىس تاڭداۋ جاساۋى ماڭىزدى
6 قازاندا وتەتىن رەفەرەندۋمنىڭ ماڭىزى زور جانە ونىڭ ەل بولاشاعىنا اسەرى مول. رەفەرەندۋمدا حالىقتىڭ دۇرىس تاڭداۋ جاساۋى ماڭىزدى. قوعامدىق تالقىلاۋلاردان كورگەنىمىزدەي، اەس-تى قولداۋشىلار دا، وعان قارسىلار دا بار. بۇل قوعامنىڭ زاڭدى قۇبىلىسى جانە اركىمنىڭ ءوز ساياسي تاڭداۋىن جاساۋعا قۇقىعى بار. دەگەنمەن، اەس-تى يادرولىق جارىلىستىڭ كوزى، ەكولوگيانى ءبۇلدىرۋشى جانە سۋدى لاستاۋشى رەتىندە كورسەتۋشىلەر دە بار. ءبىر جىلدان بەرى ماماندار بۇل سۇراقتارعا عىلىمي دالەلدەر كەلتىرىپ، تۇسىنىك بەرىپ كەلەدى. وسى رەتتە ءبىز الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ مامانىنان بۇل ماسەلە بويىنشا پىكىر سۇرادىق. «تاقىرىپقا وراي» ايدارىنان مامان پىكىرىن تابا الاسىزدار.
تەرەڭىرەك قاراستىرساق، الداعى رەفەرەندۋم تەك اەس سالۋ نەمەسە سالماۋ ماسەلەسىن عانا شەشپەيدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەت باسشىسىنىڭ رەفورمالاردى العا جىلجىتۋداعى ماڭىزدى قادامى رەتىندە دە ۇلكەن مانگە يە. حالىق پەن بيلىك اراسىنداعى ديالوگ ەلدەگى ساياسي ينستيتۋتتاردى نىعايتۋعا جانە بولاشاقتا ماڭىزدى شەشىمدەردى ورتاق مامىلەگە كەلۋ ارقىلى شەشۋدىڭ ءونىمدى تاجىريبەسىن ۇسىنادى.