ءبىز «مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى قورعاۋ ماسەلەسىن» قاراستىرايىق
«ءبىز مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، عىلىمدى دامىتۋ ارقىلى قازىرگى اشىق الەمنىڭ ءبىر بولشەگى بولۋعا ۇمتىلۋىمىز كەرەك. الدىمىزعا قويعان بيىك ماقساتقا جەتۋ وڭاي بولمايدى. ءبىراق بۇكىل ەل بولىپ كىرىسسەك، بۇل – قولدان كەلەتىن شارۋا. حالىق، بيزنەس جانە بيلىك وكىلدەرى بار كۇش-جىگەرىن جۇمىلدىرۋى كەرەك. سوندا عانا مەملەكەتىمىزدىڭ قازىرگى دامۋ ۇلگىسىن تۇبەگەيلى وزگەرتە الامىز، كەدەرگىنىڭ ءبارىن جەڭەمىز».
قاسىم-جومارت توقايەۆ.
مەملەكەت باسشىسى پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا «ادىلەتتى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق باعدارى» اتتى قازاقستان حالقىنا جولداۋىن جاريالادى. ەلدىڭ الداعى جىلى اتقارار ىستەرىن باعامداپ بەردى. وسىعان وراي بىلىكتى ەكونوميست قايىربەك ارىستانبەكوۆپەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
زاڭ مەن قۇقىق ۇستەمدىگى كەرەك
– ادىلەتتى قازاقستاندى ءىس جۇزىندە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟
– ءادىل قوعام ورناتۋ ءۇشىن بىرنەشە ماڭىزدى ىستەردى قولعا العان ءجون. بىرىنشىدەن، زاڭ مەن قۇقىقتىڭ ۇستەمدىگى، ماكروەكونوميكالىق جۇيە، ەركىندىك ماسەلەلەرى دەپ بىلەمىز. وركەنيەتتى ەلدەرگە زەيىن سالساق، ءۇش باستى ەركىندىكتى قامتاماسىز ەتەدى. وسىلاردىڭ بىرەۋى شەكتەلسە، ورنىن تولتىراتىن كومپەنساتور – زاڭ مەن قۇقىق ۇستەمدىگى. دالىرەك، ساياسي، ەكونوميكالىق، ازاماتتىق قوعامنىڭ ەركىندىگى دەپ جىكتەلەدى. ەگەر وسى ءۇش تەپە-تەڭدىك بىردەي بولار بولسا، وندا ادىلەتتى قازاقستان ورنايدى.
زاڭ مەن قۇقىق ۇستەمدىگىنىڭ دە ايىرماشىلىعى بار. زاڭ ۇستەمدىگى دەگەنىمىز – قولدانىستاعى زاڭداردىڭ دۇرىس جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ. ال قابىلدانعان نەمەسە قابىلداناتىن زاڭ شيكى، ولقى بولسا نە ىستەيمىز؟! سوندىقتان دا زاڭ ۇستەمدىگىنەن گورى قۇقىقتى باسشىلىققا الۋ كەرەك. قۇقىق ۇستەمدىگى – ەكونوميكالىق، ساياسي سۋبەكتىلەرگە بايلانىستى بيلىك ديسكريميناسيالىق ساياساتتى جۇرگىزبەيدى دەگەن ءسوز. مىنە، وسىنى جولعا قويساق، ءادىل قوعام ورنايدى.
قىتايدا ازاماتتىق قوعامنىڭ ەركىندىگى شەكتەلگەن. ءبىراق وعان قاراماستان، دەن سياوپين باستاعان 40 جىل بويعى رەفورمانىڭ ارقاسىندا ەكونوميكالىق ورلەۋ ءجۇرىپ جاتىر. سەبەبى، قحر الگى شەكتەۋدىڭ ورنىنا زاڭ مەن قۇقىقتى پايدالانىپ، ورنىن تولتىرىپ وتىر.
بيزنەسكە قولداۋ ارتۋى قاجەت
– جولداۋدا جۇكتەلگەن تاپسىرمالارعا كوزقاراسىڭىز قانداي، اتالعان مىندەتتى جاقىن ارالىقتا جۇزەگە اسىرۋعا بولا ما؟
– بۇل جولعى جولداۋدى ءۇش كومپونەنتكە ءبولىپ قاراستىرا الامىز. ناقتىراق، ساياسي قۇجاتى بار، ەكونوميكالىق، بيۋدجەتتىك دەر ەدىك. بۇنداعى باستى باعىت – ەكونوميكانى 2 ە سە، سونداي-اق ءجىو 2 ە سە ۇلعايتۋ. ستراتەگيالىق ماڭىزى بار تاپسىرما ۇكىمەتكە جۇكتەلدى. ەندى بارشا جاۋاپكەرشىلىك، تالاپ تا سوعان تيەسىلى بولادى. جەكە ءوزىمنىڭ پىكىرىم بويىنشا اتالعان تاپسىرمالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بەس قازىق كەرەك. ءبىرىنشى، ەكونوميكانى 2 ەسە ۇلعايتۋدىڭ باعدارلاماسىن دەرەۋ ازىرلەۋ كەرەك. ەكىنشى، كەيبىر تاۋار مەن قىزمەت كورسەتۋ تۇرلەرىن باعالاردىڭ ەركىندىگىنە جىبەرۋ قاجەت. بۇل دەگەنىمىز – ليبەراليزاسيا. ءۇشىنشى، قاي جەردە جەكە سەكتور جۇمىس ىستەي الادى، سول تۇستان كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور كەتۋى كەرەك. ءتورتىنشى، ەكونوميكالىق جانە قۇرىلىمدىق باعدارلاما جاسايىق. بەسىنشى، مەملەكەتتىڭ قاداعالاۋ، باقىلاۋ فۋنكسيالارىن رەتكە كەلتىرگەن دۇرىس.
ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا ەكونوميكا ونسىز دا بەس سەكتورعا ءبولىنىپ كەتكەن ەكەن. ولار: شيكىزاتتىق، ەكسپورتتىق، ساۋدا، ينفراقۇرىلىم جانە ىشكى نارىققا باعىتتالعان سەكتورلور. دەمەك، وسى بەسەۋدىڭ اراسىندا قۇرىلىمدىق داعدارىستىڭ بەلگىلەرى پايدا بولدى. سول بەلگىلەردىڭ ورنىن جاۋىپ وتىراتىن بۇرىنعى كومپەنساتورلار ازايىپ كەتتى. ءسويتىپ، باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىز تومەندەپ كەتتى.
وسىدان 1-2 جىل بۇرىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ 15-16 مىڭ رەتتەۋ قۇرالدارى بولىپتى. ياعني جەكە سەكتورعا ىقپال ەتەدى، قاداعالاي بەرەدى نەمەسە ءىسىن شەكتەيدى. مۇنى 3 ەسە قىسقارتايىق.
احاڭ وڭدەۋشى ونەركاسىپتى قولداعان
– وڭدەۋشى ونەركاسىپ ورىندارىن اشۋدىڭ تيىمدىلىگى نەدە؟
– مۇناي مەن گاز سالاسىندا جۇمىسپەن قامتۋ 5%-عا تەڭ بولسا، ال وڭدەۋ ونەركاسىبىندە 15–20%-دى قۇرايدى. جالپى ىشكى ونىمدەگى ۇلەس سالماقتارى بىردەي. وسى ارادا وڭدەۋ ونەركاسىبى تۋراسىندا العاش رەت باستاما كوتەرگەن تۇلعا بار. ول – الاش قايراتكەرى، ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ. ۇلى تۇلعا سوناۋ حح عاسىردىڭ باسىندا ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، وڭدەۋ ونەركاسىبىن جانداندىرۋدى ۇسىنعان ەكەن. احاڭ 1913 جىلى 15 تامىزدا «قازاق» گازەتىندە «قازاق جەرىندە ءوندىرىس جوق، قازاق سىرتقا شيكىزاتتى شىعارادى. ال سىرتتاعى شيكىزاتتان وڭدەلگەن زاتتى 5-6 ەسەگە ساتىپ الىپ جاتىر. بۇل ناداندىقتان كەلگەن كەمشىلىك» دەپ ايتقان. كەرەمەت ويلار. سول مەرزىمنەن 110 جىل وتسە دە، وزەكتىلىگىن جويمادى.
– ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ دەگەنىمىز نە؟
– بىزدە ەكسپورت 70% مۇناي مەن گازعا تاۋەلدى. نەگىزى ولاي بولماۋى كەرەك. مىسالى، مۇناي سالاسىنان تۇسەتىن قارجى 40% بولسا، قالعاندارى ءتۇرلى سالادان بولسا دەيمىز. بۇنىڭ ەكى اسپەكتىسى بار. ءبىرى – سىرتقى ەكونوميكا، كەلەسىسى – ىشكى ەكونوميكا دەپ قاراستىرىلادى.
– ۇلتتىق بانك توڭىرەگىندە باستامالار كوتەرىلدى، اقشا-نەسيە ساياساتى قالاي ىسكە اسپاق؟
– ەندى بۇل قىزمەتكە جاڭا باسشى تاعايىندالدى. بۇيىرسا، جاۋاپتى اقشا-نەسيە ساياساتى جۇرگىزىلەدى دەپ ويلايمىز. سوڭعى كەزدەرى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەر ەكونوميكانى قارجىلاندىرۋ بويىنشا شەگىنىس جاسادى. ماسەلەن، نەسيەلەۋ ەكونوميكانىڭ 8،5%-ىن قۇرايدى. سونى 20–30%-عا كوتەرەيىك.
سىرتتان قايتقان اكتيۆپەن سىرتقى قارىزدى جابايىق
– شەتەلدەن قايتقان اكتيۆتەردىڭ ءبىر بولىگىن سىرتقى قارىزدى جابۋعا جۇمساي الامىز با؟
– تولەم بالانسىن ەسەپتەگەندە قازاقستاننان شەتەلگە 162 ميلليارد اقش دوللار اقشا شىعارىلىپتى. سونى ەسەپتەسەك، وسى كۇنى 2 ۇلتتىق قور جاساۋعا بولاتىن كورىنەدى. ەلىمىزگە كىرگەن قارجى كوزىن سىرتقا كەتكەن اكتيۆتەرمەن سالىستىرساق، تيىن سياقتى كورىنەدى. ەگەر كەشەندى شارالار قابىلداپ، الگى اقشانىڭ جارتىسىن الىپ كەلسەك، وعان دا شۇكىر بولار ەدى. وسى قارجىلار ەسەبىنەن قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزىن دا جابۋعا بولادى. ول جاعى ۇكىمەتتىڭ قۇزىرەتىندەگى ماسەلە.
جىل سايىن ءوسىپ وتىرۋ قاجەت
– حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقسارۋى ءۇشىن تاعى نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، حالقىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋ ءۇشىن ەڭ تومەنگى دەپ ەسەپتەگەننىڭ وزىندە جىلىنا 7،2% ءوسىپ وتىرۋ قاجەت. سول كەزدە وسىنداي ءوسىم حالىقتىڭ بارلىق الەۋمەتتىك جاعدايىن قامتيدى ەكەن. ال ەگەر 5% كورسەتكىشپەن ەكونوميكالىق ءوسىم بولسا، 70% حالىقتىڭ احۋالىن جاقسارتا الامىز. ال 3% عانا وسسەك، وندا 40–50% جۇرتتىڭ جاعدايى وڭالاتىن كورىنەدى.
قازىنامىزدى قورعاۋىمىز قاجەت
– دامىعان ەلدەردەگىدەي باي-قۋاتتى ءومىر سۇرۋىمىزگە نە كەدەرگى؟
– قازاقستاننىڭ اراب ەلدەرى سياقتى مۇناي مەن گاز سەكتورىنا تىرەلگەن ەكونوميكاسى بار. ءبىراق ارابتار مۇنايدى جاراتقاننىڭ سىيى، راقىمشىلىعى دەپ وتە جوعارى باعالايدى ەكەن. ال ۆەنەسۋەلا سايتاننىڭ ويىنى دەپ قابىلدايدى. سوندىقتان ءدال ءقازىر ءبىز دە مۇنايدىڭ ءقادىرىن باعالاي ءبىلۋىمىز قاجەت. مۇنايدان تۇسكەن حالىقتىڭ قازىناسىن تالان-تاراجعا سالماي، وڭدى-سولدى شاشپاي، اقىلمەن باسقارايىق.
ءبىر نارسەنى شەگەلەپ ايتايىن. كۇن تارتىبىنە مىنا ماسەلەنى شىعارايىق. ءبىز «مەملەكەتتىك بيۋدجەتتى قورعاۋ ماسەلەسىن» قاراستىرايىق. بىزدەردە بيزنەس تە بيۋدجەتكە سالماق سالادى. EXPO–2017 سياقتى ءىرى جوبا لار مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتى ەسەبىنەن جاسالدى. بارىنشا قازىنامىزدى قورعاۋىمىز قاجەت. سول سەبەپتى دە، وسى سۇراقتى باستى باسشىلىققا الساق، كوپتەگەن جاقسىلىق تەزىرەك جۇزەگە اسار ەدى.
– كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان ولجاس جولدىباي.
«اlmaty-akshamy»، №107، 9 قىركۇيەك، 2023 جىل