ورتالىق ازيا – اقش ءسامميتى كوپ تاراپتىڭ نازارىن اۋداردى. سەبەبى، بۇل جيىن قۇراما شتاتتاردىڭ قازاقستاندى قامتىعان گەوساياسي ايماققا جاڭا كوزقاراس ورناتقانىن دالەلدەدى. «الىستان سىيلاسىپ» كەلگەن اقش قازىرگى جاعدايدا ايماقتىڭ گەوساياسي ماڭىزىن تەرەڭ قاراستىرا باستادى. ونىڭ بىرنەشە ءتۇرلى سەبەبىن كورسەتۋگە بولادى، ءبىراق ەڭ نەگىزگىسى، ارينە دەرجاۆالار باسەكەسىندە جاتىر. سونىمەن:
- نيۋ-يوركتە وتكەن 5+1 ءسامميتى نەنى اڭعارتتى؟
- قۇراما شتاتتاردىڭ ايماقتاعى مۇددەسى قانداي؟
- ۇدەرىس ايماق ەلدەرىنە قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟
بۇل سۇراقتار ءقازىر كوزىقاراقتى جۇرتتىڭ كوكەيىندە تۇر. ويتكەنى، ءبىز وسى ءبىر جىل ىشىندە رەسەي، جۇڭگو، ەو جانە اقش سىندى الەمدەگى ەڭ نەگىزگى كۇش ورتالىقتارىمەن جەكە-جەكە باس قوسىپ شىقتىق. وتە قىسقا ارالىقتا بولعان اۋقىمدى جۇرىستەر جوعارىداعى سۇراقتاردى قايتا-قايتا ويلانۋعا يتەرمەلەپ جاتقانداي.
«الىستان سىيلاسۋ» ستراتەگياسى
نەمەسە ءسامميتتىڭ تاريحي ءمانى
كەزەكتى ءسامميتتىڭ زور تاريحي ءمانى دە بار. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى مەن اقش پرەزيدەنتى ورتاسىنداعى العاشقى باسقوسۋ. بۇعان دەيىنگى اق ءۇي قوجايىندارىنىڭ ەشقايسىسى ايماقتاعى بەس ەل باسشىسىمەن ورتاق ۇستەل باسىنا وتىرعان ەمەس. ونىڭ دا وزىندىك ءمان-ماڭىزى بار-تىن. قۇراما شتاتتار بۇعان دەيىن ايماققا ەدۆارد شاس ايتقانداي، «الىستان سىيلاسۋ» (الىستان اسەر ەتەتىن گەگەمونيا) ستراتەگياسىن قولدانىپ كەلدى. بىلايشا ايتقاندا، ۆاشينگتون وسى عاسىر باستالعالى نازارىن اۋعانستانعا، ودان كەيىن ورتا شىعىسقا اۋدارىپ كەلدى. ءبىزدى قامتىعان گەوساياسي ايماق ۆاشينگتون ءۇشىن كوبىندە اۋعانستانداعى ستراتەگياسىنا جاناما رولدەگى ءوڭىر رەتىندە قاراستىرىلدى.
ارينە، دۇنيە دوڭگەلەگى باسقا ارناعا قاراي دوڭگەلەدى. ءقازىر اقش-تىڭ اۋعانستانداعى، سيريا مەن يراكتاعى، تۇتاس ورتا شىعىستاعى ستراتەگياسى وزگەردى. الدىڭعى قاتارعا ءۇندى-تىنىق مۇحيت ايماعى شىقتى. وندا ءوزىنىڭ نەگىزگى قارسىلاسى قىتايدى جان-جاقتى تەجەۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرىپ جاتىر (بۇل تۋرالى دا باسىلىمىمىزدا كەڭىرەك ساراپتامالار بەرىلىپ كەلەدى). ال ۆاشينگتوننىڭ ورتا ازياعا نازار اۋدارۋىنىڭ ءوزى ءۇندى- تىنىق مۇحيت ايماعىنداعى ستراتەگياسىنىڭ بەلگىلى دەڭگەيدە تابىستى بولعانىن كورسەتەدى. سەبەبى، امەريكالىق تابىستى ستراتەگيالىق جوسپاردان كەيىن جۇڭگو تەڭىز-مۇحيتتان ىعىسىپ، قۇرلىق جولىنىڭ، جاڭا جىبەك جولىنىڭ جاندانۋىنا مۇددەلى بولا ءتۇستى. بۇل ەۋرازيا كىندىگىندەگى ءبىزدىڭ ايماقتىڭ دەرجاۆالار اراسىنداعى باسەكەدەگى ماڭىزدىلىعىن ارتتىردى.
وسىلايشا نيۋ-يوركتە وتكەن سامميتتەن كەيىن ورتالىق ازيانىڭ گەو-ستراتەگيالىق ماڭىزىنىڭ ارتقانى رەسمي مويىندالدى دەۋگە بولادى. كەمىندە، قازىرگىدەي كۇردەلى جاھاندىق جاعداي ءبىزدى وسىنداي ماڭىزعا يە ەتىپ وتىر.
ەكونوميكالىق بايلانىس
اقش-تىڭ ايماقتاعى نەگىزگى قادامى
باسقوسۋعا دەيىن وندا تالقىلاناتىن تاقىرىپتار جايىندا ءتۇرلى تاراپتار ءۋاج كەلتىرىپ كورگەن. كەيبىر باتىستىق باسىلىمدار وندا ۋكراينا تاقىرىبى ءسوز بولۋى دا مۇمكىن، سەبەبى پرەزيدەنت بايدەن ورتاازيالىق ارىپتەستەرىمەن جەڭىل-جەلپى ماسەلەلەردى تالقىلامايدى دەگەن دە گاپتەردى كوتەرگەن. ءبىراق شىنايى جاعدايدا ايماقتاعى بارلىق ەلدەر ءۇشىن تىم نازىك تاقىرىپتار كوتەرىلمەيتىنى انىق ەدى. ايماق وزىنە ءداستۇرلى ىقپال ەتۋشى تاراپتىڭ شىمبايىنا باتاتىن كەز كەلگەن ماسەلەنى سىرتقى تاراپپەن تالقىلاۋعا كوبىنشە جول بەرمەيدى. سوندىقتان دا اق ءۇيدىڭ سىرتقى ساياسات پەن قاۋىپسىزدىك ءجونىندەگى كەڭەسشىسى دجەيك سالليۆان الدىن الا جاساعان مالىمدەمەسىندە «بۇل كەزدەسۋ ەشبىر ەلگە قارسى باعىتتالماعان» دەگەن ءسوزدى باسا ايتىپ وتكەن بولاتىن.
ال كەزدەسۋدە ءبىز قاۋىپسىزدىك، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە ماڭىزدى پايدالى قازبالار تۋرالى ءسوز بولعانىن كوردىك. اتاپ وتكەنىمىزدەي، ايماق ءۇشىن اسا سەزىمتال تاقىرىپتار اتالماعانىمەن، اقش پرەزيدەنتىنىڭ ايماقتاعى ەلدەردىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا قاتىستى ءسوز ەتۋى ءبىرشاما ماسەلەگە جاۋاپ بولدى.
انىق بىلەتىنىمىز، ۆاشينگتوننىڭ سىرتقى ساياساتتاعى باسىم باعىتىنىڭ ءبىرى – تەرروريزمگە قارسى كۇرەس. ديالوگ ورناتقان تاراپتاردىڭ كەز كەلگەنىمەن وسى ماسەلەنى تالقىلاماي وتپەيدى. بۇل رەتتە دە سولاي بولدى، پرەزيدەنت بايدەن ورتالىق ازيامەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەس، شەكارا قاۋىپسىزدىگى جانە قۇقىق قورعاۋ سالالارىندا ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋعا سەنىم ءبىلدىردى. ءارى اق ءۇي باسشىسى اتالعان سالالاردا قۇراما شتاتتاردىڭ ايماق ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىعىنىڭ قازىرگە دەيىنگى جەتىستىگى رەتىندە 90 ملرد دوللار ينۆە ستيسيا سالىپ ۇلگەرگەنىن جەتكىزدى. بۇنىسى قارىم-قاتىناستى دامىتۋدىڭ قوسالقى باعىتى رەتىندە تاڭدالىپ وتىرعانىن كورسەتتى.
جيىننىڭ نەگىزگى كوتەرگەن تاقىرىبى رەتىندە ەكونوميكالىق بايلانىسقا ايرىقشا توقتالۋعا دا تۋرا كەلەدى. ولاي دەيتىنىمىز، ەكونوميكالىق بايلانىس اقش پەن ايماقتىڭ باستى باعىتى بولىپ قالا بەرەدى. ايماق ەلدەرى، اسىرەسە، قازاقستان اقش-قا ساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى بولىپ تۇرسا دا، تاراپتار ورتاسىندا قازىرگى كەزەڭ ءۇشىن ەكونوميكالىق بايلانىستار ارقىلى قارىم-قاتىناستى دامىتۋدان ارتىق جول جوق. ۆاشينگتون ساۋدانى جەتىلدىرۋ جانە جەكە سەكتورعا ينۆەستيسيا قۇيۋ بويىنشا امەريكالىق كومپانيالاردى ىنتالاندىرۋعا نيەتتى. جيىندا بۇل جاعى ءتىپتى دە انىق بايقالدى.
ەكى الپاۋىت ەل
نەمەسە جاھاندىق باسەكەنىڭ ءبىر ۇشى
ەلەۋسىزدەۋ كورىنگەنىمەن، 5+1 سامميتىندە ءسوز بولعان ماڭىزدى مينەرالدار تاقىرىبىنىڭ استارىندا ءبىرقاتار ماسەلەلەر جاتىر. ءقازىر دامىعان ەلدەردىڭ جاسىل ەنەرگيا ءوندىرۋگە ءارى وسى باعىتتا تاۋەلسىزدىككە باسا ءمان بەرىپ جاتقانى بەلگىلى. ال جاسىل ەنەرگيا تەحنولوگيالارى ءۇشىن (كۇن باتارەيالارى سەكىلدى) حروم، مىس، نيكەل جانە ليتيي سەكىلدى قازبا مينەرالداردىڭ مول رەسۋرسى كەرەك. ايماق ەلدەرى، اسىرەسە، قازاقستان بۇل مينەرالداردىڭ مول قورىنا يە. ءدال جيىنمەن ءبىر ۋاقىتتا جۇڭگو وكىلى دە باعالى مينەرالدار بويىنشا قازاقستاننان جاڭا كەلىسىم ىزدەپ كەلگەنى جاي عانا سايكەستىك ەمەس. جۇڭگو ماڭىزدى مينەرالدار نارىعىندا جاھاندىق كوشباسشى بولىپ تۇرعان ەل. 26 ءتۇرلى باعالى مينەرالداردى ەكسپورتتايدى، ءتىپتى ولاردىڭ كەيبىرىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قۇراما شتاتتار قىتايلىق يمپورتقا تاۋەلدى. ەكى الپاۋىتتىڭ ءبىر ۋاقىتتا ورتاق ماسەلە بويىنشا ايماق ەلدەرىمەن سويلەسە باستاۋى قىزىپ تۇرعان جاھاندىق باسەكەنىڭ ءبىر ۇشى. بۇنىڭ ءوزى ايماق ەلدەرى ءقازىردىڭ وزىندە جاھاندىق دەرجاۆالار باسەكەسىندەگى ءتۇيىننىڭ بىرىنە اينالىپ كەلەدى دەگەندى بىلدىرەدى.
«اlmaty-akshamy»، №113، 23 قىركۇيەك، 2023 جىل