ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى قانداي باستامالار كوتەردى؟
19 قىركۇيەكتە بۇۇ-نىڭ 78-سەسسياسى اياسىندا ساياسي دەباتتا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ باسشىلارى بيىك مىنبەردەن ءسوز سويلەدى. قاتارداعى ازاماتقا ول ماڭىزى جوق جاي ءسوز بولۋى مۇمكىن. الايدا، ماسەلەگە ءۇڭىلىپ قارار بولساق، ونىڭ ءمانى تەرەڭدە ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. ول ءۇشىن وعان دەيىن بولعان وقيعاعا نازار اۋدارۋ قاجەت. 14 قىركۇيەكتە تاجىكستان استاناسى دۋشانبەدە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى باسشىلارىنىڭ 5-كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋى وتكەن بولاتىن. ءبىز ول تۋرالى گازەتىمىزدىڭ 111-سانىندا جازىپ ەدىك. سول كەزدەسۋ الداعى بولاتىن بۇۇ-نىڭ 78-سەسسياسىنا دايىندىق بولدى. سەبەبى، ايماق ەلدەرىنىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىعۋى كەرەك. «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەيدى. سوندا كەزدەسۋدە ايماق باسشىلارى ورتاق ماسەلەنى بيىك مىنبەردە كوتەرەمىز دەپ ۋاعدالاسقان سىڭايلى.
گازەتىمىزدىڭ 112-سانىندا قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ سويلەگەن سوزىندەگى ساياسي باستامالارعا توقتالعان بولاتىنبىز. ودان بولەك، مەملەكەت باسشىسى ورتالىق ازيا ماسەلەلەرىن دە قوزعادى. ەندى ايماقتاعى وزگە ەل باسشىلارىنىڭ باستامالارىنا توقتالىپ وتسەك.
اشحاباد
ەكولوگيالىق ماسەلەلەرگە ماڭىز بەردى
جالپى، سوڭعى كەزدەگى گەوساياسي داعدارىس بۇۇ-نىڭ جۇمىسىنا دەگەن سىندى ۇدەتە ءتۇستى. ەگەر حالىقارالىق ۇيىم ناتيجەلى جۇمىس ىستەسە، ەش داعدارىس بولماس ەدى دەگەن پىكىردە سكەپتيكتەر. الايدا، تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى سەردار بەردىمۇحامەدوۆ بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيدى. ونىڭ سوزىنشە، داعدارىسقا قاراماستان بۇۇ-عا بالاما جوق. ول داعدارىستان شىعۋ ءۇشىن جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىن قابىلداۋدى ۇسىندى. پرەزيدەنت ستراتەگيادا الەمدەگى ايماقتار ءماسەلەلەرىنە اسا ءمان بەرۋدى ءجون كوردى. ارينە، بۇل جەردە ونىڭ ايتايىن دەگەنى ورتالىق ازيا ايماعى.
سەردار بەردىمۇحامەدوۆ ءوز سوزىندە الەم ەلدەرىن ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە ەكولوگيالىق ماسەلەلەرىنە ءمان بەرگەنى ءجون ەكەنىن مالىمدەدى. وسى ماسەلەنى ستراتەگيالىق تۇرعىدان شەشۋ ءۇشىن اشحابادتا ورتالىق قۇرۋدى ۇسىندى. سونىمەن قاتار، كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاھاندىق ەكولوگياعا اسەرى جايلى دا ءسوز بولدى. سوندىقتان وسى ماسەلەگە دە الەمنىڭ نازارىن اۋدارۋعا تىرىستى.
تۇركىمەنستان باسشىسى بۇۇ- نىڭ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارى تۋرالى دا ءسوز ەتتى. ونىڭ اياسىندا كولىك جولىمەن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرىن كوتەردى.
بىشكەك
باۋىرلاس ەلدى ايماق قاۋىپسىزدىگى مازالايدى
قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سادىر جاپاروۆ تا بۇۇ-نا بالاما جوق ەكەنىن مالىمدەدى. گەوساياسي تەكەتىرەس، ينفلياسيا مەن ازىق- تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ماسەلەلەرى بولعانىمەن، ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن بۇل حالىقارالىق ۇيىم جالعىز لەگيءتيمدى ينستيتۋت. سوندىقتان بىرلەسە جۇمىس ىستەگەن ءتيىمدى دەگەن پىكىردە.
قىرعىز ەلىنىڭ باسشىسى ورتالىق ازيانىڭ ەكى نەگىزگى ماسەلەسىن كوتەردى. ءبىرى – قاۋىپسىزدىك، ەكىنشىسى – ەكولوگيالىق داعدارىس. ونىڭ ءىشىندە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنە باسا نازار اۋداردى. كورشىمىزدى ايماق ەلدەرى اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى جانە اۋعانستانداعى گۋمانيتارلىق، ەكونوميكالىق داعدارىس الاڭداتادى. سادىر جاپاروۆ قىرعىزستاننىڭ وزبەكستانمەن مەملەكەتتىك شەكارانى قۇقىقتىق بەكىتۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەنىن اتاپ ءوتتى. وعان قوس ەلدىڭ باسشىلارىنىڭ ساياسي جىگەرى ارقاسىندا قول جەتكەنىن ايتتى. ەندىگى ماسەلە قىرعىز-تاجىك شەكاراسى ماسەلەسىن تولىق شەشۋ ەكەنىن مالىمدەدى. وعان قوس تاراپ تا مۇددەلى ەكەنى ايتىلدى.
پرەزيدەنت، سونىمەن قاتار، الەم ەلدەرىن اۋعانستان ماسەلەسىنە نازار اۋدارۋعا ۇندەدى. ونداعى گۋمانيتارلىق جانە ەكونوميكالىق داعدارىس ورتالىق ازياعا، قالا بەردى بۇكىل الەمگە كەرى اسەر ەتەتىنىن جەتكىزدى. شىنىندا دا، اۋعانستان جالپى ورتالىق ازيا مەن تاياۋ شىعىس ايماقتارىنىڭ ءالسىز تۇسى. ەسىرتكى جانە تەرروريزم مەن ەكسترەميزم ەكسپورتى سوزىمىزگە دالەل.
ەكولوگيالىق ماسەلە رەتىندە قىرعىز ەلىنىڭ باسشىسى سۋ تاپشىلىعىن كوتەردى. ونىڭ سوزىندە تاۋداعى مۇزدىقتار تەز ەرىپ جاتىر. وعان حالىقارالىق قاۋىمداستىق قارجىلاي ينۆەستيسيا قۇيۋ ارقىلى قولۇشىن بەرگەنى ءجون دەگەن پىكىردە. سونىمەن قاتار، ول دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكا مەن ەكولوگيا سالالارى اراسىندا قاراما-قايشىلىق بار ەكەنىن ايتتى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردىڭ دە كومەگى قاجەت دەيدى ول.
دۋشانبە اۋعانستان احۋالىنا الاڭدايدى
تاجىكستان پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون ءسوزىنىڭ باسىم بولىگىندە جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرىسىنە ارنادى. مۇنىڭ اياسىندا تاجىكستاننىڭ سۋ جانە مۇزدىقتار ماسەلەسىن كوتەردى. كليماتتىڭ وزگەرۋىنەن مۇزدىقتار ەرىپ جاتقان كورىنەدى. بۇل جاعىنان تاجىكستان مەن قىرعىزستاننىڭ جاعدايى ۇقساس. ەكى ەل دە ورتالىق ازيانىڭ سۋ دونورى. ەگەر بۇل ماسەلە شەشىلمەسە، حالقىنىڭ سانى ءوسىپ جاتقان ايماقتا تەرەڭ كليمات داعدارىسى ورىن الماق.
سونىمەن قاتار، ەمومالي راحمون ورتالىق ازيا ەلدەرى ءبىراۋىزدان اۋعانستان ماسەلەسىنە الاڭداۋلى ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ول اۋعانستانعا گۋمانيتارلىق كومەكتى ۇلعايتۋدى ۇسىندى. سەبەبى، ونداعى داعدارىس ايماققا عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە كەرى اسەر ەتپەك. ونىڭ سوزىنشە، سوڭعى ەكى جىلدا ەسىرتكى ساۋداسى كۇرت ارتقان. ەلدىڭ قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى شەكارادا 10 توننادان استام ەسىرتكى كولەمىن تاركىلەگەن.
تاشكەنت
وزبەك اعايىن ءۇشىن دە ايماقتىڭ الەمدەگى ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋ – ماڭىزدى ماقسات
قازاقستان مەن وزبەكستان پرەزيدەنتتەرىنىڭ سويلەگەن سوزدەرىن سالىستىراتىن بولساق، قوس ەلدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى ۇقساس تۇستارىن كورۋگە بولادى. سوزدەرىنىڭ باسى ەلدىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى جاعىمدى ءيميدجىن قالىپتاستىرۋ ماقساتىن كوزدەۋگە باعىتتالعان. استانا الەمدەگى ساياسي ءتارتىپ پەن ونداعى قازاقستاننىڭ ورنى جايلى ايتسا، تاشكەنت «جاڭا وزبەكستان» قۇرۋداعى رەفورمالاردىڭ جەتىستىگىن اتاپ ءوتىپ، ونداعى ماقسات پەن مىندەتتەردىڭ بۇۇ تۇراقتى دامۋ ماقساتتارىمەن بىردەي ەكەنىن سوزگە تيەك ەتكەن.
سونىمەن قاتار، وزبەكستان دا ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ الەمدەگى ساياسي بەدەلىن ارتتىرۋ ماقساتىندا باستامالار كوتەردى. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا، ايماق وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتى، باتىس پەن شىعىستى بايلانىستىراتىن تاپتىرماس كولىك- كوممۋنيكاسيا كوپىرى.
شاۆكات ميرزيويەۆ ايماق ەلدەرى باسشىلارىنىڭ 5-كونسۋلتاتيۆتىك كەزدەسۋىندە قول جەتكىزىلگەن كەلىسىمدەردى بۇۇ دەڭگەيىندە قولداۋعا شاقىردى. وسى ورايدا جاستاردىڭ دامۋىنا اسەر ەتەتىن «كۇن تارتىبىندەگى ورتالىق ازيا جاستارى – 2030» اتتى باعدارلامانى قابىلداۋدى ۇسىندى.
وزبەكستان وزگە ايماق ەلدەرى سەكىلدى كليمات وزگەرىسى مەن اۋعانستان ماسەلەلەرىنە الەمنىڭ نازار اۋدارۋىن قۇپ كوردى.
«اlmaty-akshamy»، №113، 23 قىركۇيەك، 2023 جىل