Qazaq halqy ejelden-aq kóp dúnıeni sózsiz, únsiz-aq ym-ıshara arqyly jetkizip otyrǵan. Buǵan tarıhtaǵy kóp salt-dástúr le, "ymdy túsinbegen, dymdy túsinbeıdi" degen sózi de kýá. Al búgingi jastar sol únsiz tildiń syryn bile me? Aqshamnews.kz tilshisi osy syndy mysaldardy etnograf-tarıhshy Marat Toqashbaevtan surap bildi.
Kireberiske qyzyl jip baılaý
Qazaq - eshqashan qonaǵyn "kirme" dep qaıtarmaǵan halyq. Kez kelgen adamdy "qudaıy qonaq" dep tórine shyǵarǵan. Degenmen keı kezderi úı ıesi qonaq kúte almaıtyn jaǵdaıda bolady. Mysaly, úıde naýqas jatsa nemese dastarqan jaıýǵa múmkindik bolmasa, esikke qyzyl jip baılaǵan. Bul – "úıge kirmegeniń jón" degen únsiz ıshara. Bir jaǵynan qonaqty renjitpeı, ekinshi jaǵynan jaǵdaıyn túsindirgen názik belgi.
Sypyrtqyny tike qoıý – tatýlastyrýǵa shaqyrý
Ertede aýyl áıelderi úıde urys-keris bolsa, sypyrtqyny esiktiń aldyna tike qoıyp qoıatyn. Bul – "úıdiń berekesi qashty, endi jeńgetaı kelip, eki jaqty tatýlastyrsyn" degen ıshara. Iaǵnı sózsiz-aq búkil jaǵdaıdy jetkizetin belgi bolǵan.
Qamshy ilip ketý – qudalyqtyń bastaýy
Jigittiń kózi bir úıdiń qyzyna tússe, qonaqqa barǵan kezde keregege qamshysyn ilip ketken. Bul – "quda bolaıyq, qyzyńyzǵa quda túseıik" degen únsiz ıshara. Eger qyzdyń otbasy kelisse, qamshyny qaıtaryp berip, óz jaýaptaryn jetkizgen. Al kelispese ol jaýabyn da aıtyp, qamshyny qaıtaryp beretin bolǵan.
"Qalyń malyń qansha?"
Qazaq aýyz ádebıetindegi keıbir ertegilerde kezdesetin ǵuryp – týlaq sıpap qalyń mal suraý. Jigit unatqan qyzdyń úıine qonaq bolyp kelgende, kózben qarap, týlaqty sıpaý arqyly "qalyń malyń qansha?" degen ıshara bildiretin bolǵan. Keı ertegide osy jaǵdaıdy mysal qylyp keltiredi. Osylaı nıetin bildirgen jigitke qyz shashyn sıpap, keıin qaıta týlaqty sıpasa – "qalyń malym qymbat" degen belgi. "Búkil malyńdy satsań da, meniń qalyń malymdy óteı almaısyń" degen qyljaqtasýdy únsiz túsinisken. Bul epızod Qarashash atty keıipkermen baılanysty halyq ertegilerinde aıtylady.