Murat Muhtaruly Áýezov týraly zamansóz
Belgili mádenıettanýshyǵalym, dıplomat, qalamger, memleket jáne qoǵam qaıratkeri, «Tarlan» syılyǵynyń laýreaty, QR Jýrnalısıka akademıasynyń akademıgi Murat Muhtaruly Áýezov asyqpaı, aptyqpaı, aıańdaı basyp, 80-niń tórine shyǵyp keledi.
Ol kisi bizdiń Alataý Aqparat medıaholdıngine jıi kelip turady. Bizdiń úlkendi-kishili qýanyshtarymyzǵa, jetistikterimizge ylǵı tilekshi bolyp júredi. Lebizin de aıamaıdy. Bul bizdi, árıne, qýantady. Qashan kórseńiz de, ornyqty, jumsaq minezimen, baısaldy bolmysymen, oıly janarymen, jyp-jyly aýrasymen baýrap alady. Biz, álbette, qazaq degen ultty ómirsheń shyǵarmalary arqyly jer-jahanǵa tanytqan Muhtar Áýezovteı tekti adamnyń urpaǵymen, ózi de tegin emes biregeı tulǵamen bir zamanda ómir súrip jatqanymyzǵa maqtanamyz.
Murataı
Iá, Murat Áýezov – jazýshy Muhtar Áýezovtiń «Murataı» dep erkeletken súıikti uly, abzal ana Fatıma Ǵabıtovanyń sútkenjesi.
Muhtar Áýezov balasyna jazǵan hattarynyń birinde: «Murataı! Aınalaıyn, jaqsy balam! Tili tátti, ózi tátti Murataıym! Sen meni saǵyndyń ba, men seni kóp oılap, kóp saǵynam. Qashan taǵy kórer ekem dep oılaımyn. Endi kórgende Murataıym maǵan taǵy qandaı ánder aıtyp berer eken dep oılaımyn. Sen ándi jaqsy aıtýshy ediń. Osy kúnde tipti kóp óleń, ertegi biletin bolǵan shyǵarsyń. Úırene ber. Eń bolmasa haripter úıren. Táteńe aıtyp, maǵan óziń de hat jaz. Jazdygúni men saǵan velosıped áperem, aldamaımyn, aınalaıyn janym. Al betińnen, kózińnen súıdim. 04.İİ.48 j.», – deıdi. Sol Murataı altyǵa tolar shaǵynda, jazýshy áke óziniń basyna tónip turǵan qaterge de, «halyq jaýynyń» áıeli retinde Fatıma Ǵabıtovaǵa úlken shaharda turýǵa ruqsat etilmegenine de qaramastan, Almatydan shaǵyn úı satyp alyp, zaıybyn balalarymen birge Almatyǵa kóshirip ákeledi. Ol tusta qalada eki-aq qazaq mektebi bolǵan - №18 uldar mektebi jáne №12 qyzdar mektebi.
Sol kezeńde jumsaq kresloda otyrǵan talaı basshy «ultshyl» degen atqa ıe bolyp qalmaıyn degen qorqynyshpen balalaryn qazaq mektebine bermegen kórinedi. Al áıgili Áýezov «Murataıymnyń tili qazaqsha shyqsyn» degen ákelik appaq nıetimen Muratty tompańdatyp ózi qolynan jetektep alyp, sol bilim oshaǵyna ákeledi.
Jazýshynyń súıikti ulynyń atyn tikeleı atamaı, «Murataıym» deýiniń ózinde qanshama meıirim, ólsheýsiz súıispenshilik jatqanyn ańǵarmaý múmkin emes. Bul jóninde keıipkerimizdiń ózi de erekshe iltıpatpen baıandaıdy. Ol ákesiniń de, anasynyń da shyn mánindegi pedagogtar bolǵanyn ylǵı basa aıtyp júredi. Bala Murat alǵash hat tanyp júrgen kezde anasy shulyq toqyp otyryp, «Abaı jolyn» oqytatyn kórinedi. Kishkentaı Murataıynyń salmaǵy úlken romandy murny pysyldaı ejiktep oqyp otyrǵanyn kórgende, ákesiniń balasha máz bolatyny da áli esinde.
«Iá, kishkentaı kezimde ákemiz bizdiń qalyptasýymyzǵa, tárbıemizge erekshe mán beretin. Baýyrym Ernar ekeýmizdi teatrǵa aparyp, túrli spektáklderdi kórsetetin, sosyn bizden onyń mazmunyn, ne túsingenimizdi suraıtyn. Qoly tıgen kúnderi tabıǵatqa alyp shyǵyp, serýendetip qaıtatyn. Ernardyń bir dorba asyǵy bar-tyn. Ákem arqardyń quljasyn: «Mynaý – seniń asyǵyń», – dep maǵan berip, asyq úıretken. Sodan keıin sportpen shuǵyldanýyma kóp kóńil bóldi. Birde ákem Ernar ekeýmizdi eki aıǵa Qyrǵyzstanǵa alyp bardy. Qyrǵyz aǵaıyndar bizdi Qordaıdan kútip aldy. Ákem kezinde qyrǵyzdyń «Manas» eposyn qorǵap qalǵan adamdardyń biri ǵoı. Sondyqtan da qyrǵyzdardyń arasynda ol kisiniń abyroı-bedeli zor boldy. Sol joly biz Túgelbaı Sydyqbekov, Ábdimomynov jáne ataqty manasshy Saıaqbaı Qaralaevtyń úılerinde meıman boldyq. Men «Manasty» uıyp tyńdap otyryp, ákemniń qasyna kelip, qulaǵyna «men ana kisiniń aıtqandaryn túsinemin» dep sybyrlaǵanymda, ákemniń balasha qýanǵan sáti kóz aldymnan eshqashan keter emes. Áıteýir, ákem bizdi bilimdi de mádenıetti azamat etýge tyrysyp baqty», – deıdi Murat Muhtaruly estelikterinde.
Iá, asqar taýdaı ákeniń árbir haty balaǵa baǵdarsham ispetti bolǵany anyq. Keıinirek Máskeýden jiberip turǵan túrli kitaptary da balań Murattyń bilim kókjıeginiń keńeıýine, sana bıiginen kórine bastaýyna yqpal etkeni sózsiz. «Murataı! Men seni endi erjetti, esi kirdi dep, meniń kitabymdy oqıtyn, biletin kezi jetti dep «Abaıdy» jiberip otyrmyn. 1958 j. 28. Hİ». Al bozbala Murat ákeniń bul joldaýyn bar jan-tánimen qabyldady. Bul oraıda keıipkerimizdiń: «Abaı jolyn» oqyǵanda, ol bireýdiń jazǵany emes, ózińe óte jaqyn adamnyń jazǵany ekenin jastaıymnan uǵyp óstim. Kitaptyń ózi ákemizden bastalǵan sıaqty», – dep keletin esteligi de bar.
Baǵdarsham
Murat Muhtaruly ákesiniń ózine mamandyq tańdaýda úlken mán bergenin de jıi aıtady. Murat alǵashynda astronom bolamyn dep júredi de, emtıhan tapsyrar sát taıaǵanda, janynyń gýmanıtarlyq salaǵa jaqyn ekenin, ádebıet, tarıhty qalaıtynynyn túsinedi. Sóıtip, on alty jasynda M.Lomonosov atyndaǵy Máskeý memlekettik ýnıversıtetiniń Shyǵys tilderi ınstıtýtynyń Qytaı fılologıasy fakúltetine oqýǵa túsedi. Qytaı tiline kelýine de ákesi sebepker bolǵan eken. «Qytaıdyń tilinde qzaqtyń tarıhyna baılanysty kóptegen derekter bar, sony úńilip zerdeleý kerek», – degen bolatyn Áýezov.
«Kóregendigi ǵoı, ol kezdegi osal Qytaıdyń bolashaqta irgeli elge aınalatynyn boljady. Josparlary myqty edi, biraq men oqýymdy aıaqtamaı, dúnıeden kete bardy. Ákemniń seniminen shyǵýǵa barynsha tyrystym», – dep jazady Murat Áýezov «Dilim» atty kitabynda.
Ulttyq rýh
Murat Muhtarulynyń joǵary oqýǵa túsken ýaqyty Keńes Odaǵynda jeke basqa tabynýshylyq álsirep, jergilikti ulttardyń óz tarıhy men mádenıetin ulyqtaýǵa bet bura bastaǵan kezeń bolatyn. Mine, dál osy sátte, ıaǵnı 1963 jyly Máskeýde Murat Áýezov, Bolathan Taıjan, Altaı Qadyrjanov, Ánýar Sartbaev bastap, «Jas tulpar» uıymyn qurady. «Ustanǵan maqsatymyz – otarshyldyq saıasatqa qarsy shyǵyp, ulttyq sana-sezimdi qalyptastyrýǵa úles qosý. Ol kezde bulaısha atoı salý – ózińe-óziń qarý kezengenmen birdeı bolatyn. Qınalǵan kezde ákem túsime enetin. Ákemniń bir jyly jymıysy bolatyn. Túsime sol qalpynda enýshi edi. Sol jymıǵan qalpy. Onyń júzinen: «Qamyqpa, balam! Bári jaqsy bolady» degen raı baıqaıtynmyn. Ylǵı da solaı. Ákem túsime ense, barlyq sharýalarym dóńgelenip júre beredi», – degeni bar Murat Muhtarulynyń estelikterinde.
Jastulparlyqtar úgit-nasıhat brıgadalaryn quryp, Jambyl, Shymkent, Qyzylorda oblystaryn, Tyń ólkesin aralap, konsertter qoıyp, taqyryptyq leksıalar uıymdastyryp, mádenı-aǵartýshylyq jumystar atqardy. Sondaıaq, Máskeý, Lenıngrad qalalarynyń kóptegen óńirinde de dárister oqyp, óner keshterin uıymdastyrdy.
1969 jyly Murat Áýezov Máskeýde Ǵylym akademıasynyń aspırantýrasyn bitirip, «Qazaqtyń ulttyq erekshelikteri» degen taqyryptaǵy dısertasıasyn qorǵap, elge, Almatyǵa asyǵa oralady. Biraq ot bolyp janyp turǵan jas ǵalymnyń ultshyl rýhynan qaýiptengen sol tustaǵy Oqýaǵartý mınıstrligi oǵan: «Sizge stýdenttermen jumys isteýge ruqsat joq!» dep, ony joǵary oqý oryndarynan alastaıdy. Mine, osy kezde onyń taýynyń shaǵylmaýy – álgi rýhtyń arqasy. Moıyǵan joq, Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń Fılosofıa jáne quqyq ınstıtýtyna jumysqa turady. Taǵy da sol jastulparlyqtar jınalyp, Almatyda zıaly orta qurady. Murat Áýezovtiń basshylyǵymen olar kóshpendilerdiń estetıkalyq murasyn jan-jaqty zerttep, maqalalar jınaǵyn daıyndaıdy. 1973 jyly Almatyda Azıa jáne Afrıka elderi jazýshylarynyń V konferensıasy ótedi. Oljas Súleımenov, Ánýar Álimjanov, Murat Áýezov, Bolathan Taıjan bastaǵan "jastulparlyqtar" atalǵan qurlyq jazýshylarynyń 50-den asa shyǵarmasyn qazaq tiline aýdaryp shyǵady. Búgingi tańda qazaq qoǵamynda tek eki tulǵa ǵana ulttyq rýhanıattyń jolbasshysy bola alady. Olar – Murat Áýezov pen Oljas Súleımenov der edik. Bul eki oı tıtanyn ómirdiń ózi qosyp, taǵdyrlary ajyramas dostyqtyń ónegesine aınaldy, al úlken isterde, ásirese, «Nevada–Semeı» antıadrolyq qozǵalysy sıaqty mańyzdy baǵdarlarda olar qashanda birge, bir-birine serik bolyp júr.
Olaı deıtinimiz, 1989 jyldyń aqpanynda O.Súleımenovtiń basshylyǵymen «Nevada–Semeı» qozǵalysy quryldy. Munda da M.Áýezov aldyńǵy sapta turdy. Kýrchatov qalasyndaǵy polıgon ofıserleriniń aldynda sóz sóıledi, Nevada shtatyndaǵy áriptestermen baılanys ornatty.
«Qaıda júrsek te, ózimizben pikirles adamdardy taba bildik. Mysaly, osy Almatymyzǵa oralǵanda da ózimizge rýhtas aǵa-ini býyn ókilderimen birge júrdik. Olardyń árqaısysy – ulttyq mádenıetimiz ben tarıhymyzda óshpes iz qaldyrǵan Asqar Súleımenov, Muqaǵalı Maqataev, Shámshi Qaldaıaqov, Nurǵısa Tilendıev, Aqseleý Seıdimbekov, qany, jany qazaq Alan Medoev sıaqty alyp tulǵalar. Olarmen birge elden jyraqta, orystildi ortada júrip, shorqaqtanyp, aqsaı bastaǵan ana tilimizge oralyp, onyń nebir marjandarymen barynsha jaqyn tanysa bastadyq. Asqar Súleımenovtiń dombyrasyna ábden úırenip alǵanymyz sonshalyq, eshbir kezdesýimiz dombyrasyz ótpeıtin boldy. Qazaq mýzykasynyń sımmetrologıasynyń negizin salǵan Bolat Qaraqulov ta, qazaqtyń ulttyq mýzykalyq aspaptaryn, tipti Mońǵolıaǵa deıin baryp jınaqtaǵan Bolat Sarybaev ta bizdiń qatarymyzda boldy», – deıdi keıipkerimiz.
Jas tulpar
Murat Áýezov Sh.Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdıasynda bas redaktor bolyp jumys istep júrgen jyldary qazaqtyń kıno ónerine de tyń serpilis ákeldi. 80-jyldardyń aıaǵynda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda qurylǵan Kórkem aýdarma jáne ádebı ózara baılanystar alqasyn basqarǵan jyldary da tyń ıdeıalarymen kózge tústi. Sol jyldary ádebı shyǵarmalardy orys tili arqyly emes, tikeleı qazaq tiline aýdarý jaǵyna den qoıylyp, oǵan arnaıy aýdarmashylar daıyndaldy.
Murat Áýezovtiń 1992 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy tuńǵysh elshisi bolyp taǵaıyndalýy da onyń ómir jolyndaǵy úlken betburys boldy. Sol kezeńde talaı jyldardan beri sheshilmeı kele jatqan Qytaı men Qazaqstan shekarasy resmı túrde aıqyndaldy. Sonymen qatar, Abaı týyndylary qytaı tilinde «sóıleı» bastady.
Qytaıdan oralǵan soń «Soros–Qazaqstan» qoǵamdyq qorynyń atqarýshy dırektory, al 2002 jyldan Qor prezıdenti qyzmetin atqardy. Qordyń basshysy bolǵan jyldary ol elimizde ǵana emes, shetelderdegi qazaqtardyń áleýmettik-mádenı damý úderisine zor úles qosty. Túrli mádenı ekspedısıalardyń uıytqysy boldy. «Alataýdan – Atyraýǵa» atty kitap kerýenin ótkizý barysynda da "jastulparlyqtar" taǵy jarq etti. Nátıjesinde Altaı, Mońǵolıa qazaqtaryna bes myńnan asa kórkem ádebıet, oqýlyqtar, ulttyq mýzyka aspaptary, úntaspalar jetkizildi.
"Jastulparlyqtardyń" taǵy bir jarqyn qoltańbasy – «Mádenı mura» baǵdarlamasy. Olar bul baǵytta eń birinshi kezekte elimizdiń tarıhı-mádenı prosesin tutas qozǵalystar tarıhy retinde qarastyrdy. Osy baǵdarlama nátıjesinde babalarymyzdyń dańqy jańǵyrdy.
Amanat
1961 jyly ákesi Máskeý aýrýhanasynda jatqanda jıi baryp turdy. Áke Muhtar da sony qalaıtyn. Sebebi, Almatydaǵy qalamgerlerge, ádebıetshi qaýymǵa hat jazatyn da, olardy kórsetilgen mekenjaı boıynsha Almatyǵa jóneltetin. «Sen emtıhandaryńdy bitirgen soń, elge barasyń. Men týǵan jerdi aralap, Qaraýyl, Jıdebaı, Shyńǵystaýdy kórip kelesiń», – dedi birde. Sosyn ulyna Semeı jaqqa barǵanda kórgen-bilgeniniń bárin kúndelik etip jazyp júrýin tapsyrdy. Ol kezde Muhtar Áýezovke ıadrolyq synaqtarǵa qatysty, eldiń jaǵdaıy aýyr ekeni týraly kóptegen hat keletin kórinedi. «Sonyń bárin kózben kórip, qalamyńmen qaǵazǵa túsir, Ystyqkóldiń jaǵasynda kezdeskende oqyp beresiń» deıtin. «Árıne, onyń basqa joldarmen de aqparat alýǵa múmkindigi boldy. Degenmen, ol meni el-jerdi kórsin, bilsin, sanasyna sińsin degen eken. Biz muny keıin túsindik qoı. Meni amanattap, 25 maýsym kúni Kámen Orazalınge hat jazdy. Bul onyń týǵan jerine jazǵan haty, qolyna sońǵy ret qalam ustaǵany eken. 26 maýsym kúni eshkimdi kirgizbeı, ony otaǵa daıyndady. 27 maýsym kúni ota ústelinde 63 jasynda qaıtys boldy. Men ákemniń operasıasynan keıin Semeıge baryp keletin boldym da, ol syrqatynan jazylǵan soń Almatyǵa qaıtyp, odan keıin Sholpan-Ataǵa baratyn bolyp kelisken bolatynbyz. Biraq ol sapar júzege aspaı qaldy. Men áke amanatyn 1963 jyly ǵana oryndadym», – deıdi Murat Áýezov.
Sodan beri arada qansha jyl ótse de, Murat Áýezov áke izin úzip almaı, jalǵap, amanatyna áli kúnge adal bolyp keledi.
Ázirlegen Nurjamal ÁLİSHEVA.
«Almaty aqshamy» gazeti, №155-156 (6291) 29 jeltoqsan, 2022 jyl