Uly dala jádigerleri mádenıettiń aıryqsha úlgisi

Megapolıstegi Ábilhan Qasteev atyndaǵy QR Memlekettik óner mýzeıinde dástúrli jáne zamanaýı qoldanbaly ónerdiń qaıtalanbas ǵajap koleksıasy jınaqtalǵan.

Keshe mýzeıden sol qundy eksponattardy kórýge keletin adamdar qarasynyń kóptigin kórip qýanǵanymyz jasyryn emes. Balalaryn ertip júrgen ata-analarǵa tipti súısindik.

Keshegi tarıhymyzdy búgingi urpaq bilýi, baǵalap júrýi kerek. Búgingideı gadjet, kompúter, ǵalamtor, jasandy ıntellekt degen atymen joq zamannyń ózinde bizdiń ata-babamyzdyń qanshalyqty sheber, daryn­dy, suńǵyla, bilimdi, zıaly bolǵanyn maqta­nysh etkeni abzal.

İrgeli mýzeıde ózimizdiń tól týyndylary­myzdan bólek, shyǵys halyqtarymen birge, batys, orys jáne keńes óneriniń qundy jádi­gerleri saqtalǵan. Barlyq jaýhar bas-aıaǵy 14 zalǵa toptastyrylǵan.

***

Jınaqtamanyń basym bóligi – Qazaqstan keskindemesi, grafıkasy jáne músini. Olar­dyń ishinde – Qazaqstannyń tuńǵysh sý­retshisi Ábilhan Qasteevtiń, sondaı-aq, Hlý­dov pen Cherkasskııdiń, Mámbeev pen Teljanovtyń, Kenbaev pen Ǵalymbaevanyń, Júsipov pen Shárdenovtiń, Sydyhanovtyń, Aıtbaev pen Sarıevtiń keskindemeleri, Sı­dorkın men Zalsmannyń, Pak pen Ájıevtiń grafıkalyq paraqtary, Naýryzbaevtyń, Tó­lekov pen Dosmaǵambetovtiń, Rahmanov pen Mergenovtiń, Rapoprot pen Esenbaevtyń músindik jumystary bar.

Murajaı qorynda keńes óneriniń damý tarıhyn júıeleýge qajetti jádigerler de jetkilikti. Rozanova men Petrov-Vodkın, Falk pen Kýznesov, Sarán men Tańsyqbaev, Nıkonov pen Andronovtardyń qoltańbalary saqtalǵan. HVIII-HH ǵasyrlardaǵy orys óneri qorynan Rokotov pen Levıskııdiń, Bo­rovıkoskıı men Kıprenskııdiń, Vereshagın men Aıvazovskııdiń, Repın men Kramskoı­dyń, Savrasovtyń, Shıshkın men Levıtannyń túpnusqa týyndylaryn da kórýge bolady.

Murajaı koleksıasynan tórt ǵasyrlyq Eýropa óneriniń beınesin kórsetetin HVI- HIH ǵasyrlardaǵy Italıa men Fransıanyń, Golandıa men Flandrıanyń, Germanıanyń, Anglıa men Avstrıa sýretshileriniń jumys­taryn da tabasyz. Al Shyǵys elderi óneriniń qorjynyn Qytaı, Japonıa, Úndistan zatta­ry men duńǵan, uıǵyr, koreı sheberleriniń jekelegen týyndylary da toltyryp tur.

***

Jalpy, mýzeı qoryndaǵy eksponattar sany 25 myńnan asyp jyǵylady. Árıne, eksponattardyń basym bóligi ózimizdiń ult­tyq ónerdiń, onyń ishinde HİH-HH ǵasyr­lardaǵy qazaq qoldanbaly óneriniń baı koleksıasyn usynady. Olardyń ishindegi eń kóbi jáne kóz tartatyny – kúmisten ja­salǵan zergerlik buıymdar, kıizder men te­kemetter, túkti jáne taqyr, kesteli kilem­der. Murajaı koleksıasynda aǵash pen teriden jasalǵan buıymdar da bar. Biz búgin osy jádigerler týraly az-kem tarqatatyn bolamyz.

HİH-HH ǵasyrlardaǵy qazaq qoldanbaly óneriniń kózindeı bolǵan bul buıymdar mý­zeıdegi joǵaryda aıtyp ketken14 zaldyń kóshin bastap tur. Iaǵnı óner ordasyn tama­shalýǵa kelgen adam áýeli osy buıymdar saqtalǵan 1-shi zaldyń tabaldyryǵynan at­taıdy.

***

Er-turman – kóne zamannan búginge sánin, mánin joǵaltpaı jetken, kóshpeliler turmy­synda aıryqsha orny bolǵan zattyq máde­nıettiń aıryqsha úlgisi. Ómildirik, quıys­qan, toqym, tebingi, ishpek, jeldik, shider, jona, kejim, atkórpe, jabý, úzeńgi, júgen degenniń bári osy er-turmanmen baılanysty ataýlar, ıaǵnı onyń quramdas bólikteri. Ár­qaısysynyń atqarar qyzmeti bar jáne jasa­lý joly da bólek.

Máselen, toqym – er-turmannyń attyń arqasyna batpaýyn qamtamasyz etedi. Kıiz­den syryp tigiledi de, keıde onyń aınala jıegi matamen kómkeriledi, al keıbir to­qymnyń syrty túgeldeı bylǵarymen jaby­lady.

Tebingi – tómen qaraı jalǵastyryla tigilgen nemese taǵylǵan, shalbardyń bala­ǵyn, aıaqkıimdi attyń terinen saqtaıtyn jalpaq qalyń bylǵary.

İshpek – at arqasyna erdiń batpaýy úshin tebingi toqym astynan salynatyn, attyń arqasyn zaqymdalýdan qorǵaıtyn jumsaq tósenish.

İshkilik – ishpek astynan salynatyn óte jumsaq taza taldyrmadan jasalǵan kólemi ishpekteı ǵana jalań tórtkúl kıiz.

Jeldik – toqymnyń ústinen, erdiń eki qaptalynyń astynan qoıylatyn, qaptal aǵashyn at arqasyna tıgizbeı turatyn eki bólek jabdyq.

Jona – attyń arqasyn erdiń qajaýynan qorǵap turý úshin erdiń eki qaptalyna ǵana keletindeı etip bylǵarydan jasalatyn yq­sham kelgen qalyń toqym.

Kejim – júırik atqa jabatyn, oıýlap áshekeılengen, juqa shúberek jamylǵy.

Jabý – atty sýyqtan qorǵaý úshin jaba­tyn kıiz, kórpe, jamylǵy. Báıgege qosyla­tyn attyń aram terin alý úshin de qatty jeldirtip, keıin jyly jabýmen orap, terin shyǵarady.

Úzeńgi – atqa minýge, er ústinde otyrǵan­da eki aıaqty tirep ornyqty otyrýǵa, ári tebinýge múmkindik beretin ábzel.

Júgen – minis atynyń basyna kıgiziletin at basyn qalaǵan jaqqa burýǵa, tejeýge, kólikti adam yrqyna kóndirýge qajetti ábzel.

Quıysqan – at arqasyna salynǵan er-to­qym moınyna qaraı syrǵyp ketpeý úshin at­tyń quıryq túbiniń astynan ótkizilip, erge bekitiletin ábzel.

Ómildirik – er-toqymnyń artqa qaraı syrǵyp ketpeýi úshin at omyraýyna taǵyla­tyn ábzel.

***

Asyl tastardan, kúmisten jasalyp, al­tyn jalatylyp, oıý-órnektermen kómkeril­gen zergerlik buıymdar kez kelgen qyz-kelin­shektiń ajaryna ajar qosqan.

Alqa – omyraýǵa taǵatyn, kóbine kúmis­ten jasalatyn kórkemdik buıym.

Bilezik – kúmisten, altynnan soǵylady. Jasalýyna qaraı altyn bilezik, kúmis bilezik, quıma bilezik, saǵat bilezik, topsaly bilezik, burama bilezik, qos bilezik, t.b. túrleri bar.

Júzik – qymbat tastardan kóz ornatyl­ǵan jalpaq saqına túri. Onyń erkekter de, áıelder de salatyn túrleri bolady. Otaý júzik, qudaǵı júzik, qarala júzik, aqyq júzik degen ataýy bar.

Qapsyrma – áıel kamzolyna, shapan sıaq­ty kıimderine taǵylatyn túıme qyzmetin atqaratyn jalpaq kúmis buıym. Keıde ádemilik úshin biriniń astyna biri, birnesheýi qatar tigiletin bolǵan.

***

Kıiz – qoıdyń kúzem júninen basylǵan, úı turmysynda paıdalanylatyn buıym. Kıiz qazaq jerindegi kóshpeli taıpalarda b.z.b. 1-myńjyldyqta belgili bolǵan.

Kıizden syrt kıim, baıpaq (aıaqkıim) tik­ken, ony tek úıdi jabý úshin ǵana paıdalanyp qoımaı, kıiz úıdiń ishki jasaý-jıhazdaryn, ózge de turmys-tirshilikke qajet zattardy tigýge de qoldanǵan. Halyq sheberleri qazirgi kezdiń ózinde kıizden qorjyndar men dorba­lar jasaıdy.

Aqshańqan kıiz aq qoıdyń júninen basy­lady. Daıyn kıizden týyrlyq, úzik, túndik, tekemet, syrmaq jasalady. Basylatyn júnniń mólsherin, jaramdylyǵyn aıyra alatyn, shabaqtaý men tartýǵa sheber adamdy kıizshi deıdi. Kıiz qazir fabrıkalarda arnaý­ly stanokpen basylady.

Bir ǵana kıizden jasalatyn buıymdardy tizip shyǵar bolsaq, kıiz esik, týyrlyq, túndik; aıaq qap, ábdire japqysh, kerme, kese qap, qar­shyn, tus kıiz, tutqysh, shaınek qap, irge kıiz, ot kıiz; kıiz etik, kıiz qalpaq, pıma jáne t.b.

***

Sandyq – kıiz úıdiń aǵash jıhazdarynyń biri. Oǵan kıim-keshek, qymbat buıymdar sa­lynady. Qazaq sheberleri sandyqty qaıyń, qara tal aǵashtarynyń súreginen jasaǵan. Syrtynan kórkem etip temir, mys japsyrma­men, qatyrma oıý-órnektermen bezendiriledi. Sandyqtardyń turmysta qoldanylýyna qa­raı kólemi de ártúrli. Kishi sandyqtar 30–60 santımetr bolsa, úlkenderi 60–120 santı­metrge deıin jetedi.

Ol kóshpendi halyqtar úshin óte qolaıly bolǵan. Sandyqty jerge qoıǵanda túbi dym tartpaý úshin, onyń astyńǵy tórt buryshymen úılestire taqtaıdan buryshtan aıaq ornatady. Sandyqtyń beti ártúrli boıaýmen syrlanyp, órnekteledi ne aıshyqty qańyltyrmen, keıde órnekti súıekpen qaptalady.

«Almaty-akshamý», №84, 15 shilde, 2023 jyl