«It balaǵynan túlese oıdyń qysy, jonynan túlese qyrdyń qysy bolady». Babalar boljamy osyndaı...
Qara kúz júrip jatyr. Kúzdiń aqyrǵy aıy. Bul aıdy qazekeń Qaýys dep ataǵan. Ártúrli sebeptermen aı aty amalǵa aýysyp ketken kórinedi.
Biraz kúz amaldary artta qaldy. Ótken paıymymyzda aıtqanymyzdaı, endi úsh kúnnen keıin «Bozqyraý» (Boqyraý) amaly bastalady. Ol qystyń alǵashqy belgisi.
Burynǵy juldyzshylar osy amalǵa qarap, aldaǵy qystyń qas-qabaǵyn, barysyn baıqaǵan. «Bozqyraý» naǵyz qyraýdyń ózi, sýyqtyń kózi.
Ádette qarashanyń basynda qar jaýyp, kúshti jel turatyny belgili. Bıyl ondaı tabıǵat qubylysy oryn alyp turǵan joq. Birli-jarym jel men jaýyn-shashyn kórinis bergenimen, salqyn, yzǵar bolǵan joq áli. Degenmen, Almatynyń ózinde bolmaǵanmen, tóńiregine qar ushqyny, boz qyraý tústi. Muny qazekeń «Ala qanat» dep ataǵan (bir aýmaqqa jaýyp, bir aýmaqqa jaýmaı jerge ala túsken qar).
Sonymen qarashanyń da amaldary az emes. Solardyń birnesheýine toqtala keteıin. Qarasha aıy týysymen qustar jyly jaqqa qaraı ushyp, alǵashqy qar túsedi, kún sýytyp, ózen, kólde muz qatady. Qarashada qustardyń qaıtýyna, qarasha aıynyń qaıta kelýine baılanysty jyldyń osy mezgilin «qarashanyń qaıtýy» dep ataǵan. Qarashanyń 10 jańasynan 15 jańasyna deıin jalǵasatyn «Boqyraý» amaly bar. Keıbireýler bul boq pen qyraý degen sózden quralǵan desedi. Boqqa (tezek-japaǵa) turǵan qyraýdy, ıaǵnı jylqynyń túngi qumalaǵyna qatqan qyraýdy meńzeýden týǵan. Bul kezde bıeniń ishindegi qulyn kóldeneń jatpaǵandyqtan, ári jylqy túnde de jaıylatyndyqtan qyraý túsken shópti jegen bıe qulyn tastap qoıady, sondyqtan jylqyshylar bul kezde jylqyny kúngeıge qaıyrady.
«Qarashada qar jatpaıdy, qar jatsa tek jatpaıdy» degen maqaly bar. Aıdyń mańyzdy amalynyń biri – «Qaýys». Basqasha atalýy aq qar. Osy kezde jaýǵan qar jeńil ári jumsaq bolady. «Qaýystyń» sońynan ile-shala «Úlken qarasha» amaly kórinis beredi. Ol aldaǵy qystyń habarshysy.
Amal kezinde qystaýlyq úılerdi bútindeıdi. Qystan aman óte alatyn qozy, buzaýlardy iriktep, qalǵan aryq-turyq qozy, torpaqtardy satady.
«Qarashada qaýys bar, kári-qurtańdy taýysar», «Qarasha – qaýys, kári-qurtańdy taýys», t.b. amal týraly maqaldar halyq arasynda saqtalǵan.
Osy mezgilde buǵy jarap, qoń jınap úıirge túse bastaıdy.
Aı júıesi boıynsha, aıdyń – 18-i. Qazaqy esepke (eskishe) súıensek, endi attaı 14 kúnnen keıin qarasha aıy bastalady. Osy mezgilde aýa raıynda ózgeris oryn alady. Onyń ústine joǵaryda aıtqanymyzdaı, eki kúnnen keıin «Bozqyraý» amaly bastalady. Alda joǵaryda aıtqan amaldar óz retimen kele beredi. Bulardyń bári qystyń alǵashqy habarshysy ispetti ózimen birge qar, daýyl, yzǵar ala keletin qaharly amaldar...
BABALAR BOLJAMY
Tabıǵat amaldaryna qarap jasalǵan joramal:
*Quıyn kóp bolsa, qys aıazdy bolady. Jaz ben kúz naızaǵaıly bolsa, qys jaıly bolady.
*Bult jelge qaraı kóshetin bolsa, uzamaı jańbyr jaýady.
*Tyshqan bıikke shyǵyp shyqyldasa, uzamaı qar jaýady.
*Torǵaılar uıasyna mamyq tası bastasa, kún kenetten qatty sýytady.