Baıden men Sıdiń kezdesýi keıinge qaldy
Aldaǵy demalys kúnderi Úndistan astanasynda G20 samıti ótedi. Bul dabyraly halyqaralyq jıyn álem nazarynda bolmaq. Óıtkeni, kúrdeli jahandyq jaǵdaıda kóptegen máseleler osyndaı aýqymdy dıalog alańynda talqylanýǵa tıis bolatyn. O basta AQSH prezıdenti men Qytaı basshysy da osy jıyn aıasynda kezdesip, eki eldiń tereń qaıshylyǵyn jeńildetedi dep kútilgen. Biraq Qytaı basshysynyń Jańa- Delıdegi jıynǵa qatyspaıtyny málim boldy. Onyń ornyna premer-mınıstri Lı Sán bara jatyr. Vashıngton men Beıjiń ortasyndaǵy shıelenis álemge eleýli áser etip turǵandyqtan, Jańa-Delıde júzdesýge artylǵan úmit aqtalmaı qaldy. Buǵan qarap, sarapshylarda AQSH–Qytaı qatynasy odan ary tereń teketireske ketýi múmkin degen kózqaras basym.
AQSH–Qytaı qaıshylyǵy
AQSH prezıdenti Djo Baıden men Qytaı basshysy Shı Jinpiń (Sı Szınpın) sońǵy ret byltyr qarashada Indonezıanyń Balı qalasynda kezdesken. Alǵashqy resmı kezdesýi de sol bolatyn. Onda da kezdesý G20 samıti aıasynda ótti. Shyny kerek, bul kezdesý eki eldiń qarym-qatynasyna oń jaǵynan áser etpedi. Taraptardyń ustanymy alshaq ekeni sol kezden de belgili bolǵan. Sodan beri de eki el arasyndaǵy dıplomatıalyq qarym-qatynas nasharlaı túspese, jaqsarǵan joq. Vashıngton men Beıjiń udaıy ózderiniń ustanymdaryn qaıtalap, qaıshylyqtyń eń negizgi túıinderin sheshýge ortaq nıet tanytpady. Degenmen, bıyl jyl basynan beri birqatar dıplomatıalyq júrister syrt álemge ońdy progres syndy kórindi. Mysaly, AQSH Memlekettik hatshysy Blınken, Qarjy mınıstri Djanet Iellen, Baıdenniń klımat jónindegi ókili (keńesshisi) Djon Kerrı jáne Saýda mınıstri Djına Raımondo qatarly joǵary laýazymdy tulǵalary Beıjińge birinen soń biri saparlaı bardy. Al Qytaıdyń da Syrtqy ister mınıstri, syrtqy saıasat boıynsha arnaıy ókili, saýda ókilderi syndy laýazymdy tulǵalary Vashıngtonǵa sapar shekti. Osynyń bári AQSH pen Qytaı arasynda dıplomatıanyń qaıta jandanyp, tipti prezıdentter ortasyndaǵy joǵary deńgeıdegi kezdesý bolady degen boljamdarǵa jol ashqan. Bul arqyly taraptar qarym- qatynasty kelissózben retteýge tyrysyp jatqandaı bolyp kóringen.
«Úlken jıyrmalyq» (G20) samıti ár tarapqa ártúrli jaǵynan mańyzdy. Bul eń aýqymdy dıalog alańynda kóptegen máseleler talqyǵa túsedi. G7 samıtine qaraǵanda qatysýshy músheleriniń kóptigi jáne aýqymynyń keńdigimen erekshelenedi. Qazir jahandyq geosaıası alańdaǵy temperatýranyń eki qyzý núktesiniń biri – AQSH–Qytaı qaıshylyǵy. Baıden men Shı úshin de bul alańda kezdesip, qarym-qatynasty jańa arnaǵa salýǵa múmkindikteri bar-tyn.
Sırek saparlaıtyn Sı, úmitsiz Baıden
«Men úmitsizdenip qaldym» depti AQSH prezıdenti Baıden Delaver shtatynda jasaǵan málimdemesinde. Bul onyń Qytaı basshysynyń samıtke qatyspaıtynyn bilgennen keıingi aıtqany. Jýrnalıser suraǵyna jaýap bergende: «Men úmitsizdenip qaldym, biraq men onymen kezdesemin», – degen Baıden. Qaıda kezdesetini jaıynda ashyp eshteńe aıtpaǵan, týrasynda ony Baıdenniń ózi de bilmeýi múmkin.
Qarashada Azıa-Tynyq muhıty ekonomıkalyq yntymaqtastyǵy (ATES) basshylarynyń samıti San-Fransıskoda ótedi. Buǵan Qytaı basshysy Shı Jinpiń qatysady dep kútilýde. Biraq Beıjiń tarapynan anyq málimet joq. Shyntýaıtynda, Shı Jinpińniń bıylǵa josparlaǵan shetelge saparlarynyń reti tym sırek. Buǵan amerıkalyq aqparat quraldary nazar aýdarmaı qalǵan joq. Olar Qytaı basshysynyń Úndistandaǵy samıtke qatysýdan bas tartýy Qytaı–Úndistan qarym-qatynastaryn odan ári salqyndatýy múmkin degen boljamdardy da alǵa tartqan.
Oǵan kerisinshe, Baıden sheteldik saparlarǵa belsendi bolyp turǵandaı. Bul joly ol Úndistan saparymen shektelip qalmaıdy. Ol Vetnamǵa da saparlaýdy josparlap otyr. Bul degenimiz – AQSH Qytaıǵa jaqyn Azıa elderindegi pozısıasyn odan ary nyǵaıta túsýge tyrysyp jatyr degendi bildiredi. Baıqap otyrǵanymyzdaı, Úndistan men Vetnam da Qurama Shtattarmen qarym-qatynasty jaqsartýǵa yntaly. Sonyń ózinde Hanoı da, Jańa-Delı de Vashıngtonmen qarym-qatynastyń damýynda Beıjińmen shıeleniske alyp barýynan alańdaıdy, ári barynsha saqtyqpen qadam jasaıdy.
Úlken jıyrmalyqtaǵy úlken úmitsizdik
Kezekti «Úlken jıyrmalyq» jıyny geosaıası qaıshylyqtarǵa toly kezde ótkeli tur. Bul bir jaǵynan samıttiń ózektiligin de aıqyndaı túskendeı. Ótkizýshi tarap Úndistan ókilderi barlyq máselede ortaq kosýnsty tabý jıynnyń basty maqsaty ekenin aıtady. Soǵan qaramastan Qytaı men Reseı basshylarynyń samıtke qatyspaýy «Úlken jıyrmalyq» arasyndaǵy geosaıası bólinisti de aıqyndaı tústi. Onyń ústine, jaqynda BRIKS bas qosýynda Beıjiń men Máskeý osy G20 múshelerin ózine qaraı kóbirek tartqany bar. Osynyń bári kezekti jıyn dittegen jerge jete ala ma deıtin suraqqa bastaıdy.
Jıynda talqylanatyn taqyryptyń biri – Ýkraınadaǵy soǵys . «Úlken jıyrmalyq» ishinde ortaq kelisimge qol jetkizýge degen úmit joqtyń qasy. Tipti, qaıshylyq byltyrǵy Balıdegi samıtke qaraǵanda tereńdeı túsedi dep boljanýda. Osynyń bári qazirgi álemniń qanshalyqty kereǵar kúıde turǵanyn aıqyndaıtyn bir mysal. Bir tarapta – AQSH bastaǵan Batys elderi, bir tarapta – Reseı men Qytaı bas bolǵan taǵy bir kúsh ortalyqtary. Ár tarap derlik halyqaralyq dıalog alańdaryn ózine burǵysy, halyqaralyq tártipti óz turǵysynan qaıta qarastyrǵysy keledi. Sondyqtanda «Úlken jıyrmalyq» sekildi asa yqpaldy dıalog formaty da qyzý oıyn alańyna aınalyp otyr. Soǵan qaramastan Jańa- Delı kezekti samıt taraptar arasyndaǵy pikir alshaqtyǵyn qysqartýda úlken ról atqarady dep senedi.