«Amanattyń» ar jaǵy men ber jaǵy.
Qazaqstandaǵy prezıdenttik Nur Otan partıasynyń resmı ataýy ózgerip, «Amanat» partıasyna aınaldy. Osyǵan baılanysty aqyn, jazýshy ári Qazaq Ulttyq óner ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy Ularbek Nurǵalymuly óz pikirin bildirdi, dep habarlaıdy Almaty-akshamy.kz.
"Menen bireý «Qazaq qandaı halyq?» dep surasa, oılanbastan jáne eń birinshi aıtatyn sózim - «Qazaq – amanatshyl halyq»! Sodan keıin «qonaqjaı», «jaýynger», «toıshyl», anaý-mynaý deı berermin. Bul aıtyp otyrǵanym, árıne, qazaqtyń tolyqtaı amanatshyl kezindegi bolmysyna qaraı aıtylǵan sóz. Qazir biz qanshalyq amanatshylmyz? Ony sózimizdi tarqata kelgende, árkim ózi salmaqtap, saralaı jatar",- deıdi aqyn.
Onyń aıtýynsha, «Amanat» degende eń aldymen «Amanatqa qıanat júrmeıdi» degen sóz oralady. Ony qazir kóp adam «amanatqa qıanat jasama» dep te aıtyp júr. Turaqty sóz tirkesi turaqty bolýy kerek. Aldyńǵy nusqanyń nusqap turǵany orasan tereń, uly zańdylyqty meńzeıtin uly uǵym hám eskertý! Al, sońǵysy tıym sıpatynda aıtylǵan kóp sózdiń biri ǵana sekildi estiledi ózime.
"«Amanatqa qıanat jasama» degende, ómir bolǵan soń jasalyp ketýi múmkin. Ondaıda ary ketkende «Átteń jasalyp ketti, endi ne isteımin?» dep ary qaraı júre berýi múmkin. Tipti ádeıi jasap ta jiberedi. Óıtkeni bul sózde onyń jazasy týraly aıtylyp turǵan joq qoı. Al, «amanatqa qıanat júrmeıdi» degende, «jasaımyn deseń, jasap baq, biraq onyń júrmeıdi. Aldyńnan shyǵady. Omaqasyp túsesiń. Qutylam deme!» degen uǵym tula boıyńdy shymyr etkizedi.
Endi «Baıaǵy qazaq amanatqa nege ony sonsha jaýapkershilikpen qaraǵan?» degen saýaldyń jaýabyna jetý úshin, uly Ahańnyń myna bir sózin tarqatyp kórsek:
«Sózi joǵalǵan jurttyń ózi joǵalady», - deıdi Ahmet Baıtursynuly. Osy sózdi de «tili joǵalǵan jurttyń ózi joǵalady» dep qoldanyp júrgender az emes. Bul eki qoldanystyń arasy da sondaı alshaq! Ahań sózi zańdylyqty aıtyp tur. Al endi mysal keltireıik.
Adam boıynan kúnine júzdegen kletkalar joıylatyny sekildi, bizdiń boıymyzdan aptalap, aılap, jyldap qanshama sózder «ólip» jatyr deńizshi. Mysaly, «uıat» degen sóz buryn júz adamnyń ortasynda elý ret aıtylsa, qazir bes-aq ret qana aıtylýy, onyń ekeýi «uıalǵannyń ózi uıat», «uıatmen» degen uıatqa qarsy uǵymda aıtylýy múmkin. Al, «uıat» sózi qalaı «ólip» jatyr?
Buryn «uıat boldy» degen sózdi aıtyp qalǵanda, júzi qyzaryp ketetin ájelerimizdiń boıynda tolyq energıalyq qýatqa ıe edi bul sóz. Qazir osy «uıat» sózi aıtylǵanda, kóp adam sonshalyqty áser almaıdy, batareıasy taýsylǵan saǵattaı sazaryp ózińe qarap turady. Oǵan «ólimnen uıat kúshti» degen sózdi aǵylshynshalap aıtsań da, túsindire almaısyń. Óıtkeni «uıat» sóziniń qazaq bolmysyndaǵy uıasy buzylyp, tentirep ketti. Anda-sanda árbir jerde aıtylyp, óshkindep baryp joǵalady bolmasa basqa mán alyp qana aman qalady. Aqshań az bolyp qalǵanǵa, kıimiń ana bireýdikindeı qymbat bolmaǵanyna uıalý degen sekildi bolmaıtyn, keri maǵynaǵa kóship, bolmashy nárselerge ǵana qoldanýǵa jaraıtyn jarymjan sóz bolyp ómir súredi. Bul sóz jartylaı joǵalǵanda uıatty qazaq ta jartylaı joǵaldy degen sóz ǵoı sonda. Demek, sóz – bolmys!
«Uıat» sekildi «namys» degen sózdiń de jaıy solaı qazir. Qazaqtyń «namys» deıtin naızaǵaı sózin bir boksshymyz ózge bir eldiń boksshysymen judyryqtasyp jatqanda ǵana estıtin bolǵanymyz da ras qoı. «Bizdiń eldiń namysyn qorǵaıtyn pálenbaı» deıdi daýysyn kótere. Al, sol boksshy jeńilip qaldy deıik. Sol namys pa? Sonsha namys emes. Jarys bolǵan soń alma-kezek — bireýi jeńedi, bireýi jeńiledi. Namys basqa ǵoı. «Erdi namys, qoıandy qamys» degendeı, ertede er júrgen jerde munyń da qoldanylmaıtyn jeri joq edi-aý! Buryn birge týǵan aǵaıyn, qaryndasy túgili, rýynan bireýdiń jamany aty shyqsa, aınalasyn, eli-jurtyn bireý basynsa, qaınap shyǵatyn qandaǵy namys endi boksshynyń bir ýys qolǵabyn panalap qana jalǵan ómirin jalǵastyryp jatyr. Sony namys deıtin boldyq. Endi bir kezderi «eı, azamatsyń ǵoı, namys qaıda?» dese, «men sporshy emespin» deıtinder de bolýy múmkin. Óıtkeni, ol sóz onyń boıynda osynshalyq qana uǵym alyp shalajansar júr degen sóz!
Tipti qazir jartylaı jalańash sahnaǵa shyǵatyn arýlar baıqaýynda «pálen arý túgen oblystyń namysyn qorǵady» deıtin tirkesterdi kóremiz. Namys baıqus ólmes úshin mundaı jerde de júr qazir. «Áı, namys! Munda ne ǵyp júrsiń? Búıtkenshe ólseńshi» deıdi ǵoı bir kúni oǵan bireý. Ólgeni de sol sol shyǵar. Iá, namysty erler áli de bar ekenine shúbá keltirmeımiz. Biraq, namystyń qoldanylar aýmaǵy qanshalyq tarylsa, namysty qazaqtyń sonshalyq joǵalyp bara jatqany da.
Sóz – uǵym, uǵym – tanym. Tanymnyń adam bolmysyna tikeleı áser etýshi faktor ekenin alǵa tartsaq, bir ulttyń bolmysyn onyń sózi arqyly tanýǵa bolatynyn qapysyz ańǵaramyz. Qazaqtyń «toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini» deıtin sózi osy maqal-mátelge qaratylǵan. Bir maqal aıtylyp qalǵan jerde ony aıtýshy men tyńdaýshynyń sanasynda az degende toqsan aýyz sóz qaýlap shyǵýy kerek. Al, ol maqal-mátel degenimiz – konstıtýsıa. Iaǵnı óz tusyndaǵy qoǵam ómiriniń rýhanı hám áleýmettik jaǵdaıyn eskere otyryp shyǵarǵan zańdary. Ahańsha aıtqanda, «maqal – tájirıbeden shyqqan aqıqat túrinde aıtylatyn sóz». Qyzyq bolǵanda, bul konstıtýsıanyń búkil baptaryn búkil el jatqa biledi jáne moıyndaıdy. Bul qandaı ǵajap qurylym, sirá?!
Endi amanatqa soǵaıyq. Buryndary bir qazaqqa birdeńeni jáı ǵana tapsyrsań, basyn ızep, biraq «amanattaımyn» deseń, atyp túregep basyn shaıqaıdy eken. Sebebi, «amanat» degen aýyr sóz. Ol soǵan tolyqtaı jaýapty adam bolmaq. «Qolymnan kelmedi» dep qoıa salar jáı tapsyrylǵan is emes, amanattaǵan dúnıe. Oǵan ótken ǵasyrdyń basynda bolǵan qazaq topyraǵyndaǵy myna oqıǵa jaqsy túsinik berse kerek.
Kóp zaryǵyp qartaıǵanda urpaq kórgen Turdybaı degen aqsaqal qatty aýyryp jatyp, inisi Tańatqa: «Myna syrqattyń beti jaman, eger olaı-bulaı bolyp ketsem qartaıǵanda kórgen ulym Nuraly ózińe amanat. Aýyr bolsa da, aıtpasqa amalym joq, qatarynan kem-qor qylmaı ósir» dep amanattap ketedi. Arada bir múshelden astam ýaqyt ótkende, dúnıe tóńkerilip ketip, ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalady. El ishindegi jiligi tatıtyn er-azamattar jappaı soǵysqa alynady. Kóppen birge qara qorjynyn arqalap, Tańat ta maıdanǵa attanady. Maıdanǵa attanyp bara jatyp áıeli Márıamǵa: «Marqum Turdybaı aǵam Nuralyny maǵan amanattaǵan edi, ol endi saǵan amanat. Ol birdeńege ushyrap qalmasyn, aǵamnyń tútini óshpesin» deıdi. Ýaqyt syrǵyp ótip jatady. Soǵysqa ketken Tańat jaıly qaraly qaǵaz keldi. Márıam beldi bekem býyp, óziniń úsh balasymen birge amanat ıesi Nuralyny da qanattyǵa qaqtyrmaı ósirip jatady. Bir kúni Nuralyny maıdanǵa shaqyrǵan qaǵaz keledi. Kúıeýiniń amanattaǵan sózi esine túsip, Márıam «bul amanat bala ǵoı...» dep qatty tolǵanady. Sóıtip, aqyry amanat ıesi Nuralyny alyp qalyp, onyń ornyna jasy áli tola qoımaǵan óz ulyn «Nuraly mynaý» dep salyp jiberedi. Keıin Nuraly bolyp ketken jigit te soǵystan aman kelipti desedi. Mine, amanat uǵymy boıynda tiri turǵan qazaqtyń amanatshyldyǵy!
Endi búgingi qazaq amanattan qanshalyq qorqady, onyń aldynda ózin qanshalyq jaýapker sezinedi? Salmaqtap kórýge bolady. Sózi joǵalǵan jurt jer betinen joıylyp joǵalmaıdy, sóziniń uǵymy, uǵymy joǵalǵan soń, bolmysy ózgerip, arly, uıatty, ıbaly, ımandy, namysshyl, amanatshyl qaýym emes, basqa qaýymǵa qaınalyp kete barady degen sóz ǵoı. Ulttyń bolmysyn onyń sózi, tiri sózi ustap turatynyn budan da tereń dáleldeýge, árıne, bolady. Búgin partıa aty bolyp jatqan «Amanat» jaıly aıtqymyz kelgen oıdy burynǵy bir jazbalar arqyly qaıta jańǵyrtqymyz keldi.
Partıa ataýy jaıly Perezıdent Qasym-Jomart Kemeluly: «Jasyratyn eshteńe joq, men de bul máselege baılanysty pikirtalasqa qatystym. Birneshe usynys boldy, sonyń ishinen Amanat degen ataýǵa toqtadyq. Bul – elimiz úshin de, ultymyz úshin de aıryqsha máni bar kıeli uǵym. Egemendigimiz, eldigimiz ben birligimiz, keń baıtaq jerimiz – bizge babalardan jetken amanat. Osy qasterli qundylyqtarymyzdy kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, bolashaqqa mıras etýimiz kerek.
Memlekettilik dástúr jalǵastyǵy, urpaq sabaqtastyǵy degenimiz – mine osy. Halqymyz eshqashan amanatqa qıanat jasamaǵan. Partıa bul qaǵıdatty berik ustanady», - depti.
Iá, taǵy da qaıtalap aıta ketkim keledi. Amanatqa qıanat júrmeıdi!
Osy sóz boıynda bar, hal-qadirinshe amal etken sheneýnik memleket «halyq isine jumsa», «jol sal», «kópir sal» dep amanattaǵan aqshaǵa qıanat jasar ma edi? Qıanat jasaǵandardyń aldynan shyǵyp ta jatyr. Shyǵa da beredi. Óz aldyńnan shyqpasa, urpaǵyńnyń, tipti kúnderdiń kúni (qazaq «kúnderdiń kúni aldyńnan shyǵady» dep jatýshy edi ǵoı, «kúnderdiń kúni» dep hıamet kúnin Búkil kúnderdiń qorytyndy kúni, qıamet kúnin aıtyp turǵan joq pa?) aldyńnan shyǵady deıdi. Amanatqa qıanat jasaǵannyń da hıkaıalary az emes, onyń bári onsyz da uzaq maqalaǵa aýyr júk.
Minekeı, amanatqa baılanysty bizdiń paıymymyzdaǵy atalarymyzdyń tanymy osyndaı bolatyn. Árıne, mundaı sózder tuǵyryna qona bastasa, qazaq óz bolmysyna qaıta bastady dep qýanamyz! Al, jańa ataý alǵan eski partıanyń músheleriniń ishindegi «amanat» uǵymy osy óz maǵynasynda qanshalyq tiri bolsa, elge sonshalyq adal qyzmet etedi. Áıtpese, «amanat» degen kıeli uǵymnyń ózin kirletip, qan-sólsiz, til ushyndaǵy jansyz sóz ǵyp synǵan quryqtaı qur súıretip júre bermek!" - deıdi jazýshy.