19 mamyrda Túrkıanyń Joǵary saılaý komısıasy prezıdent saılaýynyń birinshi kezeńine qatysty sońǵy nátıjeni jarıa etti. Onda Rejep Taıyp Erdoǵan 49,52 paıyz, Mýharrem Inje 0,43 paıyz, Kemal Kylychdaroǵly 44,88 paıyz jáne Sınan Ogan 5,17 paıyz daýys jınaǵany málimdeldi. Nátıjede eshbir úmitker absolútti basym kóp daýysqa ıe bola almaǵandyqtan, eń kóp daýys jınaǵan Erdoǵan men Kylychdaroǵly arasynda 28 mamyr kúni saılaýdyń ekinshi kezeńi ótetini belgili boldy. Túrik jurtyndaǵy saıası naýqanǵa qatysty sarapshylardy pikirge tarta otyryp, kelesi prezıdenttiń kim bolatyny jóninde boljam jasap kórdik.
Batys elderi Kylychdaroǵlyn jaqtaı ma?
Kylychdaroǵly óziniń tebindi saıası jarnamasyna qaramastan, birinshi kezeńde Erdoǵannan 5 paıyzǵa jýyq daýys parqymen utylyp qaldy. Bunyń naqty sebebi ne degen saýalǵa halyqaralyq qatynastar jónindegi sarapshy Aınur Noǵaeva: «Pandemıa, keıingi ekonomıkalyq qıyndyqtar, joǵary ınflásıa, sonymen qosa zilzala saldary halyqtyń jaǵdaıyn tómendetti. Bul Erdoǵan bıligine degen senimdi de azaıtty. Alaıda, halyq bul problemalardy jańadan keletin aláns ókilderi emes, Erdoǵan sheshe alady degen senimde ekenin kórsetti», – dep jaýap beredi.
Aldyn ala jasalǵan saýalnama nátıjeleri Kylychdaroǵlynyń jeńetinin kórsetken edi. Respýblıkanyń negizin qalaýshy Mústafa Kemal Atatúrik qurǵan Re spýblıkalyq Halyq partıasynyń úmitkeri ári opozısıalyq alánstaǵy alty birdeı partıanyń ortaq kandıdaty bolǵan onyń saıası bedeli de joǵary edi. Onyń jeke basynyń qarapaıymdylyǵy, eldi ózgertýge degen ótkir usynystary tıisti qoldaý tapty. 14 mamyrǵa deıin saılaýǵa qatysty batystyq aqparat quraldaryndaǵy málimetterde Qylyshdaroǵlyna basymdyq berilgeni baıqalady. BBC sekildi iri aqparat quraldary «Reformator ma, álde dıktator ma?» degen taqyrypta Erdoǵannyń bılik dáýirine túrli baǵalar da berdi. Onyń Respýblıkalyq halyq partıasy jáne ózge opozısıalyq partıalardyń ortaq ókili bolýy da belgili jarnamalyq yqpalǵa ıe etti.
Al Kylychdaroǵlynyń tranzıttik dálizge jáne Reseıge qatysty málimdemeleri eldegi saıası naýqanǵa jańa reń berdi. Tipti, ony batysshyl saıasatker etip kórsetýge negiz boldy. Shyndap kelgende, Eýropa elderiniń jańa kandıdatqa úmit artýynyń ózindik sebepteri bar. Birinshi kezekte, Erdoǵannyń 20 jyl bılikte bolýy jáne eldi parlamenttik júıeden prezıdenttik júıege ózgertkeni demokratıalyq álemge unamasy belgili. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Shyǵystaný fakúltetiniń aǵa oqytýshysy, sarapshy Nurat İlıas buny bylaı taldap kórsetedi: Birinshiden, ol Atatúrik qurǵan partıanyń, ıaǵnı solshyldardyń ókili. Eýropa elderi óziniń irgesinde ǵana turǵan Túrkıanyń dinı emes, zaıyrly memleket bolyp qala bergenin qalaıdy. Erdoǵan tusynda Túrkıanyń dinı reńk alýy Batys elderine unamady. Ekinshiden, Erdoǵan Sırıa, Jerorta teńizindegi gazdy ıgerýde, bosqyndar máselesi sekildi daýly isterde EO-men kádimgideı tiresti. Grekıamen de qaıshylyǵy bar degendeı. Bularǵa qosa, Ystambuldaǵy úlken áýejaı arqyly Batys Eýropa elderiniń áýe joldaryn ózine buryp aldy. Taǵy bir sebep – Ýkraınadaǵy soǵys. Batys bul máselede Túrkıanyń túbegeıli óz tarabynda turýyn qalaıdy. Alaıda, Erdoǵan Reseımen burynǵy qarym-qatynasyn saqtap qaldy», – deıdi sarapshy.
Kim jeńýi múmkin?
Daý joq, el bolashaǵy men lıderin túrik halqy ózi tańdaıdy. Ekinshi kezeńdegi saılaý naýqanyna bir aptaǵa jetpeıtin ýaqyt qaldy. Osydan-aq Túrkıadaǵy dál qazirgi saıası temperatýrany qanshalyq joǵary ekenin elestete berińiz. Qos tarap ta aldynǵy kezeńde jeńilis tapqan óńirlerdegi saılaýshylarmen jumystyń tebinin arttyrǵan. Túrkıa jáne ózge elderdegi BAQ-tyń kózimen qaraıtyn bolsaq, eki úmitkerdiń komandasy da kelesi saıası báıge úshin baryn salýda. Tipti, múddeli memleketter men mádenı baılanystary tereń túrkitildes elderdegi kóziqaraqty jurt ta kóz salyp tur.
Joǵaryda atap ótkendeı, sarapshylar opozısıanyń alǵashqy kezeńde jeńiliske ushyraýy, onyń kelesi kezeńdegi jeńisine degen kúmándi kúsheıtti. Biraq sońǵy nátıje qalaı bolaryn eshkim dál boljaı almaıdy, bul taraptardyń eki apta ishindegi elektoratty ózine tartýdaǵy is-áreketterine baılanysty. Saılaý naýqany jaqyndaǵan saıyn biz Túrkıadaǵy saıası tartystyń kúsheıe túsetinin sezemiz. Áıtse de, saılaý nátıjesine sheshýshi áser etetin bir adam bar.
Ol – aldyńǵy týrda 5 paıyzdan asa daýys jınaǵan Sınan Oǵan.
Sarapshy N.İlıastyń pikirinshe, onyń daýysty qaı jaqqa berýi kelesi prezıdentti anyqtaıdy. Bylaısha Erdoǵan men Kylychdaroǵlynyń qaısysy onymen kelisimge kele alady, jeńis kóbirek sol jaqqa burylady. Sarapshynyń paıymdaýynsha, Sınan Oǵan Erdoǵanǵa opozısıa nemese qarsylas bolyp kelgenimen, kelisimge kelýdegi tájirıbesin, utqyrlyǵyn eskersek, bul jaǵynda da basymdyq Erdoǵanda bolýy múmkin.
Osy qatarda A.Noǵaeva hanym da: «14 mamyrdaǵy saılaý bizge túrik halqy Erdoǵannyń saıasatyn jáne baǵdarlamasyn qoldaıtynyn kórsetti. Árıne, saılaýdyń ekinshi kezeńi mańyzdy, biraq kóp nárseni ózgertpeıdi dep oılaımyn», – degen pikirin jetkizedi.
Osynyń bárine qaramastan, Kylychdaroǵly meılinshe ótimdi tásilderdi qoldana otyryp, saılaý nátıjesin óz paıdasyna sheshýi de ǵajap emes. Oǵan jańa shart ta túzilip jatyr. Aıtalyq, bir kún buryn eldiń altyn-valúta qory 17 mlrd dollarǵa taǵy da qysqardy, lırany tipti de qunsyzdandyryp jiberdi. Bul óz kezeginde Erdoǵannyń qarjylyq saıasatyna degen syndy tipti de órshitip, saılaý nátıjesine de áser etýi, opozısıanyń basymdyǵyna kúsh qosýy da múmkin. Eger solaı bolsa, Túrkıamen elimizdiń jáne óńirdiń qarym-qatynasy qalaı bolýy múmkin degen saýal týady.
Jańa bılik kelse, qazaq-túrik qatynasy men túrki ıntegrasıasyna qalaı áser etedi?
Buǵan qatysty sarapshylar pikiri ártúrli. Biri keri áseri bar dese, biri múlde áseri bolmaıdy, baılanystar qalypty saqtalyp qalady deıdi. Dese de, opozısıanyń saılaýaldy baǵdarlamasynda «Túrki elder uıymymen qatynastardy nyǵaıtamyz» degen sholaq sóılem ǵana bar. Kerisinshe, Kylychdaroǵly tranzıttik dáliz boıynsha túrki álemimen baılanysy joq kartany kórsetti, bunyń bári alańdaýǵa negiz bolatyndaı edi. Reseıge qatysty málimdemesi de kóp talqylandy.
Osy jaıynda A.Noǵaeva bylaı deıdi: «Opozısıanyń saılaýaldy baǵdarlamasy men lıderiniń keıbir málimdemeleri ol bılikke kelgen jaǵdaıda Túrkıanyń kópvektorly saıasatynan aıyrylyp, Batysqa bet buratynyn kórsetkendeı boldy. Bul Ortalyq Azıa – Túrkıa ózara qatynastary úshin ǵana emes, Orta Azıanyń joldaryn buǵattaýǵa saıady. Elderimizdiń syrtqy naryqqa shyǵýynda Reseı jáne Túrkıa baǵyttary mańyzdy. Iaǵnı Kylychdaroǵlyna salsaq, bizge tek shyǵys baǵyt qana qalatyndaı. Al opozısıa alánsynan Álı Babajan elinde damyp kele jatqan áskerı ónerkásipti synǵa alyp, Qazaqstanmen kelisken «Anka» drondaryn shyǵarý jobasynyń iske asyrylýyna kúmán keltiredi».
Pikirge tartqan taǵy bir sarapshy N.İlıastyń bul jóninde pikiri basqasha. Ol sózinde: «Jańa bılik kelse de, bul jaǵynda úlken ózgerister bola qoımaıdy. Sebebi, Túrkıa qansha tyrysqanymen, EO oǵan esigin ashpasy belgili. Bul arada bosqyndar aǵyny jáne qaýipsizdikke qatysty máseleler bar. Al NATO jáne AQSH-pen onsyz da mámilesi jaqsy. Syrttaı salqyn kóringenimen, shyn máninde olaı emes. «Túrki memleketteriniń birligi» degen endi óte uzaq merzimdik jospar. Ony Túrkıa jáımendep Orta Azıaǵa qatysýyn arttyrýǵa qoldanady, biz úshin de bul basqa syrtqy kúshterge qarsy kórsetýge tıimdi bolyp tur», – deıdi.
Kezinde Atatúriktiń «Keńes odaǵy ydyraǵannan keıin baýyrlas túrki elderi derbestigin alady, biz soǵan daıyn bolýymyz kerek» degenge saıatyn pikiri Túrkıanyń ózge túrki elderine qaratqan syrtqy saıasatynyń negizin qalyptady. Qazaqstan–Túrkıa qatynastarynyń tarıhynan qaraǵanda, Turǵyt Ózal, Súleımen Demırel, Ahmed Nedjat Sezer, Abdýllah Gúl jáne Rejep Taıyp Erdoǵan sekildi prezıdentter tusynda da Atatúrik salǵan joldan aýytqı qoıǵan joq. Dıplomatıalyq tarıhtyń bul naqty aıǵaǵy da Túrkıa bıligine kim kelse de, ekijaqty qatynastardyń baǵyty ózgerip ketedi degen alańdaýshylyqty joqqa shyǵaratyndaı.
ORTA AZIA JÁNE TÚRKİ ÁLEMİ:
Aımaqtaǵy kúshter teńgeriminde Túrkıanyń róli qandaı?
Túrkıany Orta Azıaǵa yqpal etýshi syrtqy aımaqtyq kúsh retinde baǵalaý Qarabaq soǵysynan keıin tipti kúsheıdi. Túrkıanyń saıası jaǵdaıyna qatysty bizdiń qoǵam ókilderiniń belsendi kóńil aýdarýy da sonyń bir kórinisi. Degenmen, sala mamandary Túrkıanyń aımaqtaǵy yqpaly men kúshter teńgerimin saqtaýdaǵy róline baılanysty ortaq pikirde emes.
Aıtalyq, sarapshy Aınur Noǵaeva hanym: "Qazaqstandy qamtyǵan Orta Azıa turǵysynan kúshter teńgeriminiń saqtalýynda Túrkıanyń mańyzy óte joǵary. Aımaqtyq kúsh retinde Túrkıanyń Qazaqstannyń egemendigi men shekaralardyń myzǵymastyǵyna kepildik berýi beker emes. Geosaıası jaǵdaı qıyndaǵan kezde Túrkıanyń aımaqqa qoldaý kórsetýi óte mańyzdy. Sebebi, Túrkıanyń qazirge deıin ustanǵan kópvektorly saıasaty bizge óte tıimdi", – dese, QazUÝ Shyǵystaný fakúltetiniń aǵa oqytýshysy, shyǵystanýshy Nurat İlıas Túrkıany aımaqqa áser etýshi oıynshy retinde sanamaıdy: "Aımaqtaǵy úlken oıynshylar qataryna Reseı, AQSH, keıinnen Qytaı qosylyp jatyr. Túrkıa tek Túrki memleketter uıymy arqyly ǵana baılanysty damytyp otyr. Biraq bunyń ózin AQSH-tyń aımaqtaǵy áreketi esebine jatqyzýǵa bolady. Al Túrkıanyń Orta Azıadaǵy kúshter teńgeriminde aıtarlyqtaı róli bar dep aıtý qıyn. Ekijaqty saýda kólemi de salystyrmaly tómen deńgeıde. Áskerı saladaǵy yntymaqtastyqtar aıtylǵanymen, bul da sheshýshi ról deı almaımyz. Reseı aımaqta saıası vakýmda basymdyqqa ıe bolsa, Qytaı ekonomıkalyq baılanystarda alǵa ótýde. Al Túrkıamen tek mádenı, bilim alý salalarynda baılanyspen shektelýde", – deıdi.
Qalaı degen kúnde de, Túrkıa - elimizben jáne aımaqtaǵy birqatar elmen tereń tarıhı, mádenı baılanystarǵa ıe baýyrlas jurt. Olardyń aldaǵy saıası taǵdyryna qatysty máselelerge bizdiń qoǵam ókilderiniń nazar aýdarýy da zańdy. Bul rette Qazaqstannyń jáne onyń qaýipsizdigi men turaqtylyǵyna tikeleı saıatyn aımaqtyń múddesi alǵa shyǵarylýy mańyzdy. Aldaǵy saılaý nátıjesine qaramastan, elimiz ben túrik jurty arasyndaǵy senimdi, tatý ári baýyrlastyq baılanystar saqtalyp qala beredi dep senemiz.
Estaı BOJAN,
sarapshy.