1902 jyldyń 10 mamyrynda eki qazaq Qazaqstannan jer aýdaryldy. Olarǵa «Qazaq halqy arasynda úkimetke qarsy úgit júrgizgen» degen aıyp taǵylǵan. Patsha úkimetiniń dushpany retinde áskerı tártiptiń 34-baby boıynsha jazaǵa tartyldy. Sóıtip, Kókshetaýdan biri – Enesaı gýbernıasyna, ekinshisi – sahalar eline, Iakýtıaǵa eriksiz kete bardy. Shyndyǵyna kelgende, olarǵa taǵylǵan aıyp negizsiz emes edi.
Ol zaman shetsiz de sheksiz qazaq jerine patshaly Reseıdiń kóz tigip otyrǵan ýaqyty bolatyn. Kóz tigip qana qoıǵan joq, Qazaqstannyń soltústiginen bastap qursaýlap úlgergen. Jerin alý – jarty, tili men dinin alý – bútin jumys ekenin túsindi. Qazaqty, eń aldymen, óz dinine kirgizý kerek. Bul oraıda patsha aǵzamnyń senimdi ókilderi, belgili mısıonerler – Alektorov pen Ilmınskıı kóp sharýa tyndyrǵan. Olar jasaǵan qupıa baǵdarlama boıynsha qazaq elinde bolys basyna bir-bir mektep ashý kózdeldi. Sol arqyly ádeıi dinsiz dep tanylǵan qazaqty Ǵaısa paıǵambar dinine kirgizbek edi. Alaıda, qazaq ishinen shyqqan kózi ashyq jandar oǵan jol bergen joq. Ártúrli aıla jasap, kúresip baqty. Ony uıymdastyrýshylardyń biri Naýan haziret bolatyn. Bul oqıǵanyń jaıyn tereń zerttegen Qazaqstannyń halyq jazýshysy Sáken seri Júnisov:
– Ol kezde Kókshetaýda segiz bolys bolǵan. Naýan haziret solardyń barlyǵynyń basshylaryn shaqyryp alyp, «Bizge Reseı dinimizge kirińder dep jatyr. Olarǵa jerimizdi bergenmen, dinimizdi satpaımyz. Ol – bizdiń satqyndyǵymyz» dep, «Injildi» etekterine salyp sýǵa laqtyrady. Ózi ýez bastyǵynyń aldyna barǵanda, «Men úgitteı almadym, aıtqanyma kónetin túri joq» dep, óziniń biraz eńbektengenin aıtady, – degen edi.
Álıhan Bókeıhanov, Muhamedjan Tynyshbaıuly jáne Sádýaqas Shıpabekuly bastaǵan zıalylar Peterborda júrip, elmen tyǵyz baılanys jasap turdy. Olardyń onda saıası kúrestiń san túrli joldaryn úırenip qalǵan kezi. Ózderi Peterbor jaqtan, senimdi ókilderi el ishinen otarlaý saıasatyna qarsy shyǵady. Oǵan qazaqtyń sol kezdegi dinbasylary da, baı-bolys, saýdager-kópesteri de qosylǵan. Jer aýdarylǵan Sháımerden Qosshyǵululy osyndaı kópestiń biri edi.
Sol tusta Kókshetaý ýeziniń qazaqtary Nıkolaı patshaǵa qarsy kóteriliske shyǵyp, narazylyq bildirgen. Sebebi, 1900 jyldyń qyrkúıeginde gýbernator «Kókshetaý, Qyzyljar arasynda stansa basyna 80 at, 100 qoıdan daıarlap kútip tursyn!» dep bolystarǵa buıryq beredi. Óıtkeni, Nıkolaı patsha óziniń dinbasysy – Bas Arhıerııin qazaq dalasyna jibergen bolatyn. Qazaqtar stansa basyna 5 úıden tigip, ózderi 10 qoıdan soıyp jep kútip jatady.
10 páýeskemen Arhıerıı on bes kún degende kelgen. Qasynda general-gýbernator men ýez bastyǵy bar. Óz dinderine kirgizý maqsatymen kelgen dinbasyǵa Kókshetaýda 1200 qazaq qarsy shyǵady. Bul derekterdi dindar-ǵalym Sádýaqas Ǵylmanı kóshirip jazyp alyp, óziniń sońynda qaldyrdy.
– Bizdiń Almatydaǵy Ortalyq meshitte Rátbek qajy Nysanbaıulynan buryn uzaq jyldar boıy Sádýaqas Ǵylmanı dinbasy bolyp turdy. Bul kisi 108.008 sózge anyqtama berip, arabsha-qazaqsha sózdik jasaǵan. Óz ómirinde 8 tom kitap jasap shyqty. Olar onyń ózi ǵana jazǵan dúnıeleri emes, árkimniń jazǵandaryn da ekshelep jınaı bergen. Solardyń ishinde Sháımerden Qosshyǵulov týraly da úlken materıal bar, – dedi zertteýshi-jazýshy Nurqasym Qazybek.
Naýan hazirettiń shyn aty-jóni – Naýryzbaı Talasuly bolatyn. Ol kezde Kókshetaý ýeziniń ımamy edi. Sonyń aıtqanymen úgit júrgizip júr dep, aldymen Sháımerden Qosshyǵululyn túrmege jabady. Biraq Kókshetaýdaǵy 8 bolys qoldaryn qoıyp, endi qarsylyq jasamaımyz dep, ony bosatyp alǵan. Alaıda, olardyń bulary jaı sóz bolatyn. Olar budan keıin astyrtyn jumys isteýge kóshti. Tipti, 1901 jyldyń qarashasynda el-jurt jınalyp, Sháımerden Qosshyǵululyna halyqtan qol jınaýdy tapsyrady. Ol 8 aı boıy jaıaýlata el aralap, qol jınaǵan.
Nıkolaı patshaǵa bul kezde Reseı jurtynyń ózi de narazylyq bildirip jatqan. Iri qalalardaǵy jumysshylar men stýdentter arasynda túrli úgit-nasıhat jumystary júrgizildi. Olardyń arasynda qazaq topyraǵynan baryp oqyp jatqan jastar da bar edi. Olar eldegi adamdarmen astyrtyn hat alysyp turdy. Dinnen aıyrýǵa baılanysty 1200 adamnyń qarsy shyǵýyna osynyń da yqpaly tıgen. Onyń ústine, el ishinde Naýan haziret sıaqty kóregen adamdar bul turǵyda yjdaǵatty túrde jumys istep jatty.
Naýan haziret Aqan serimen baja bolǵan adam. Ekeýi Tináli degen qajynyń qyzdaryn aldy. Alaıda, áıeli ólgen Naýan haziret Ǵusnı-Manat degen bashqurt qyzǵa úılenedi. Enesaı jaqta aıdaýda júrgende ekeýinen Ǵazıztaı degen ul týǵan. Ǵazıztaı Nıkolaı patshanyń Alekseıimen qurdas edi.
– Ǵazıztaıy dúnıege kelgende, patshanyń da áıeli bosanady. Osy sátti paıdalanǵan Ǵusnı-Manat patshanyń áıeline hat jazady. Ony Alekseıdiń dúnıege kelýimen quttyqtap, «Men de bosandym, biraq meniń balamnyń mańdaıyna Otanynan jyraqta dúnıege kelýdi jazypty» dep jaǵdaıyn aıtqan. Qýlyqty kórdińiz be, hatty patshanyń ózine emes, áıeline jazyp otyr. Áıel áıeldiń jaǵdaıyn jaqsy túsinedi ǵoı, bir jaǵynan bul – saıasat, – deıdi jazýshy-dramatýrg Sáken seri Júnisov.
10 jylǵa jer aýdarylyp ketken Naýan haziret 1904 jyly elge oralady. Uldy bolǵan qýanyshty patsha keshirim jasaǵan. Eki jarym jyl aıdaýda júrgen Sháımerdenge de keshirim boldy. Alaıda, elge kelgen ony Tynyshbaev pen Shıpabekuly Peterborǵa shaqyryp alady. Ol sonda júrip 1905 jylǵy kóteriliske qatysqan. Ol kóterilis qandy qyrǵynmen aıaqtaldy.
Azýy alty qarys patshaǵa aıtqanyn jasata almaıtynyn bilgen qazaq zıalylary Sháımerdendi Túrkıaǵa jibergen. Olar endigi kómekti syrttan izdeıdi. Terezesi teń, irgeles eldiń áseri bola ma dep oılaǵan. Stambýlǵa qajylarmen ilesip barǵan Sháımerden Qosshyǵululy Túrkıanyń dinbasylary men el basshylarymen tildesedi.
– Eki jyldaı aryp-ashyp elge kelgen Sháımerden túk bitirmedim dep oılaıdy. Alaıda, elge kelse, bundaǵy gazetterdiń bári shýlap, onyń Túrkıada aıtqandary men gazetterde jarıa bolǵan sózderin aıtyp daýryǵyp jatyr eken. Soǵan qarap ol eńbegim qaıtqan eken, beker barmaǵan ekenmin degen sheshimge keledi, – deıdi zertteýshi-jazýshy Nurqasym Qazybek.
Reseıdiń II Dýmasyna múshe bolǵan, «Serke» gazetin shyǵarǵan Sháımerden Qosshyǵululynyń eńbegi, shynynda da, esh ketken joq bolatyn. Túrkıadan kelgen soń onyń aryzyna Nıkolaı patsha «Áýeli jerge qazaqtar ornalasyp, egistik, shabyndyq, jaıylymdyq jerlermen qamtamasyz etilsin! Artyq jer tabylsa, sony alsyn» dep jaýap qaıtaryp, qol qoıǵan degen áńgime bar. Ol qaǵaz keıinnen Kókshetaýdyń oqý bóliminiń bastyǵy Bilál Maldybaevta bolǵan. Árıne, patsha jaı ǵana tynyshtandyrý maqsatyn kózdegen bolar. Qalaı bolǵanda da, Nıkolaı patshanyń únsiz qalmaǵany jáne sodan keıin qazaqty shoqyndyrý saıasatynyń saıabyrsyǵany ras.