HVİİ ǵasyrda ómir súrgen fransýz qaıratkeri, jazýshy Sharl de Monteske: «Halyq qashan óz tilin birjolata umytqansha el bolýdan úmitin úzbeıdi» degendeı, qazaq qoǵamy til úshin kúresip-aq keledi. Kúres syrtqy kúshtermen emes, óz ishimizdegi baýyrlarymyzben júrýde. Osy jolda qanshama qujattar qabyldandy, biraq ortaq sheshim joq. Sebebi, parovozdyń tartysy solaı, ishki qutysy ózge tildegi maı men otynǵa toly, tartylys kúshi qýatty.
«Máńgilik El» – Jalpyulttyq baǵdarlamasynyń ishki mazmuny, rýhy, aqyl-oı bezbeni – Máńgilik Eldiń Uly tarıhy. Táýelsizdiktiń ómirlik fılosofıasy – Máńgilik El onyń ıdeıalyq ózeginde tarıhtyń, mádenıettiń, tildiń birligi jarqyn kórinis tapqan.
Ult rýhanıatynyń jany – ulttyq til. Til tutas bolsa, ult tutas. Til – taıanysh, til – qural. Til – ata-baba amanaty. «Jańa Qazaqstan» tarıhyn ata-babamyzdyń amanatymen jazýǵa tıispiz. Onyń tereń tamyrly sózdik qorynda myńjyldyqtardyń syry men qupıasynyń sımvoldyq máni bar. Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev atap ótkendeı, qazaq tiliniń mártebesi memlekettik til retinde kúsheıip keledi. Desek te, kún saıyn tili joǵalyp jatqan halyqty esitkende janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń. Biraq oǵan túńilmesimiz anyq, túbinde jeńip shyǵamyz.
Ulybrıtanıalyq jazýshy Devıd Krıstal álemdegi tilder tarıhyn zerttep, 1997 jyly «Tilder ajaly» atty eńbek jazyp shyqty. Zertteýshi óz eńbeginde, qazir álemde 6 myńnan astam til bolsa, (2700 – negizgi til, 4 myńǵa jýyǵy – sol tilderdiń dıalektisi, solardyń 600-ne joıylý qaýpi tónip tur»- depti. «Sonda til qalaı óledi?» - degen suraqqa ol: «Sol tilde sóıleıtin jas urpaq óz tilinen bezingen kezde» -dep jaýap beripti. Árıne, bul sanatqa biz jata qoımaspyz. Sebebi, elimizde til úshin janyn berer jalyndy jastar bar. Onyń ústine júrgizilip jatqan túrli sharalar da kóp. Biraq osylaı eken dep arqany keńge salýǵa taǵy bolmaıdy. Oǵan taǵy bir mysal:
Belgili til zertteýshisi Maıkl Kraýstyń paıymdaýynsha, bolashaqta adamzat tiliniń 90 paıyzy ólip, 600 ǵana til qalady desedi. Kraýs bolashaqta joıylatyn tilderdi bes topqa bólip, ony jiktep beripti. Alǵashqy topqa qaýip tónip turǵan tilderdi keltiripti. Olar áleýmettik jáne ekonomıkalyq turǵydan shettetilip, úlken tildiń qyspaǵyna túskender. Onyń basty belgisi – bul tilderde sóıleıtin jas urpaq azaıady-mys. Ekinshisi, joıylý qaýpi yqtımal tilder. Onyń belgileri – jas urpaq óz tilinen jerıdi. Úshinshisi, qater tóngen tilder. Bul tilde jas shamasy 50-den asqandar ǵana sóıleıdi. Tórtinshisi, ólim aldyndaǵy álsiz tilder. Bul tilde tek shaý tartqan, sózi az, sabyrmen sóıleıtin adamdar. Besinshisi, joıylǵan tilder. Bul sol tilde sóıleıtin adamdar qalmaǵanda oryn alady. Biz qazir urpaǵymyzdy óte sumdyq dılemanyń ortasynda qıyn jaǵdaıǵa aparyp tirep qoıǵanymyzdy bilmeı otyrmyz.
Qazaqtyń ulttyń qundylyqtary ózimen birge máńgi jasasyp kele jatqan qasıetti tilinde, ozyq salt-dástúrlerinde, óristi mádenıetinde. Olardy bir-birinen bólip qaraýǵa bolmaıdy. Sebebi, olar birin-biri tolyqtyra otyryp, tutas bir ulttyń biregeıligin, bitim-bolmysyn quraıdy. Sondyqtan, Qazaq eliniń qaıta jańǵyrýy halyqtyń óziniń rýhanı túp-tamyryn tolyq túsinýge degen umtylysy bolashaqqa degen baǵdarshamy bolmaq. Tek tynyshtyq, beıbitshilik bolsyn deńiz. El tynysh bolyp, osy bastaǵan isimizden aınymasaq, áli talaı jetistikterge qol jetkizemiz deýmen ózimizdi-ózimiz aldap kelemiz.
Biz barsha qazaqstandyqtardy biriktirýdiń basty faktory bolyp tabylatyn qazaq tiliniń odan ári damýy úshin ne isteı aldyq? 2017 jylǵa deıin memlekettik tildi biletin qazaqstandyqtardyń sany 80 paıyzǵa jetipti. Al 2020 jyly olardyń sany keminde jalpy halyqtyń 95 paıyzyn qurap, sol jyly mektep bitirýshiler 100 paıyz memlekettik tildi tolyq bilip, erkin meńgerip shyǵýy tıis boldy. Biraq ol maqsatyna qaǵaz túrinde jetip, ómirde kenjelep qaldy. Osylaısha, qazaq tiliniń qýaty men zańdyq quqyǵy kún sanap arta beretinin, onyń qoǵamdaǵy orny sát saıyn ulǵaıa túsetinine basymdyq bergen edi.
«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamada da ulttyq órleýge jańa kózqaras tanytýdyń syndarly joly aıqyndalǵan edi. Endi osyǵan saı, rýhanıat alǵa shyǵyp, halyqtyń tanymyndaǵy izgilik, otansúıgishtik, patrıottyq sezimder basymdyq alýy tıis. Bul bizdiń qoǵam úshin qajetti qundylyq.
Kez kelgen ulttyq qundylyqtyń negizi – ulttyq til. Sondyqtan, halqymyzdyń taǵylymy mol tarıhy men ejelden kele jatqan, tini esh úzilmegen ulttyq salt-dástúrlerdi, onyń ishinde sózsiz ana tilinsiz rýhanı jańǵyrýdyń júzege aspaıtyny belgili. Alaıda, sonaý patshalyq Reseıdiń otarlyq saıasaty, sonyń saıası jalǵasyndaı bolǵan keńestik kezeń ulttyq damýdyń ǵasyrlar saraptaǵan jolynan taıdyryp, orys tilimen birge keıde qaıshylyqty tárbıesi de eriksiz tańylyp, tilimizdi azdyrdy, dinimizdi shettetti, dilimizdi laılady. Mine, sol kezderden beri, táýelsizdigimizdiń 30 jylynda da qazirgi qazaq tildik keńistikte órisimiz keń qanat jaıa almaı otyr. Bılik til máselesinde kelise ketetinderdiń emes, kelispeıtinderdiń pikirine nazar aýdarmaı keldi. Sondyqtan qoǵamda belgili bir til mádenıeti qalyptaspady. Basqarý júıesinde áli de tilge basymdyq berýge beıimdilik tanytpaıtyn tulǵalar bar.
Úsh tildi bilý qajettigi týraly kópten aıtylyp keledi. Onyń ómirsheńdigin aıtýshy top nópir. Ondaǵy oı eger bizdiń urpaǵymyz úsh tildi bilip ǵana qoımaı, sol til ıeleriniń tarıhyn, bilim-ǵylymyn bilip jatsaq, órkenıettiń jańa satysyna kóteriler edik degendikti bildiredi. Alaıda, osy úsh tilde bilim berýdi «úsh tuǵyrly til» degenmen shatastyrý kóp kedergilerge uryndyrýda. Tildiń jalǵyz ǵana tuǵyry baryn kóptegen otandasymyz moıyndaǵysy kelmeıdi. Olaı bolsa, taǵy aıta keteıik – ol tuǵyr – ulttyq til. Onyń qudiretin ózgeler moıyndap otyr.
Ótkende Tatarstannyń «TNV» (Jańa ǵasyrdaǵy Tatarstan) telearnasynyń júrgizýshisi Elmıra Israpılova Reseı bıliginiń júrgizip otyrǵan ozbyr saıasatyn synap, tatar tiline qarsy shyqqan orys ultshyldaryna: – Sender, orystar, tatar jerin jaýlap alǵan otarlaýshy basqynshylarsyzdar, sondyqtan elimizden taıyp turyńdar. Men ana tilim – tatar tili úshin janymdy beremin» - dep qalyń orystan yqpaı ultynyń, tiliniń namysyn qorǵap ses kórsetti. Biz – únsizbiz!
Qyzmet babymen birshama elderde boldyq. Bolǵan elderimizde memlekettik tildiń qalaı oryndalatynyn, oǵan qalaı mán beretinin kórdik. Aıtpasymyzǵa bolmady. Qazaqstandaǵy shetel elshileriniń dýaıeni (basshysy) Palestınanyń Tótenshe jáne Ókiletti elshisi Muhammed Tarshahanımen tyǵyz qarym-qatynasta boldyq. Sonda elshiniń bizdiń elimizdegi memlekettik tildiń alǵa baspaıtynyn baıqap, ony bylaısha túsindirgenin aıta ketsem deımin.
– Qazaqstanda búgingi kúıinde arada qanshama jyldar ótse de, alǵa baspaıdy. Til – damýy úshin birinshiden, qajettilik kerek. Bul – eń mańyzdy shart. Onda maıda-shúıde degen bolmaýy tıis. Ony qala kósheleriniń esim kórsetkishteriniń bir ǵana tilde, memlekettik tilde jazylýynan bastaý kerek. Qarap kórińiz, Almaty kósheleriniń bári úsh tilde jazylǵan. Ol kimge kerek? Ol – qazaq tilin oqyp úırengisi kelmeıtinder úshin qyzmet etedi. Bul – qajettilikten aıyrady. Palestınaǵa, jalpy, álem elderin aralap kórińizshi, bári bir tilde, memlekettik tilderinde ǵana jazylady.
Ras, Elshi kórgenin, baıqaǵanyn aıtyp otyr. Memlekettik tildiń ilgeri baspaýyna ózimiz kinálimiz. Memlekettik tildi qajetti qural retinde kórsete almaı otyrmyz. Qoǵamdyq qyzmet kórsetetin oryndardaǵy barlyq qyzmet mindetti túrde qazaq tilinde kórsetilýi tıis. Emhanalarda, dámhanalarda, qonaq úılerde barlyq qyzmet qazaq tilinde kórsetilýi tıis. Bul – shartty talap bolýy tıis. Bul – qajettilik. Úı janýary ıt pen mysyqtyń ózin májbúrlep úıretý arqyly qajettilikterin úıretedi. Demek, asqanalar men dárethanalardy tek qazaq tilinde nege jazyp qoımasqa!?
Elimizde orys tilin bilmeıtinderdiń sany 20 paıyzdy qurap otyr eken. Bul kórsetkish Ázerbaıjanda – 83 paıyz, Grýzıada –80 paıyz, Tájikstanda – 67 paıyz, Túrkimenstanda – 72 paıyz, Ózbekstanda – 61 paıyzǵa jetip jyǵylady eken. Búgingi tańda Ázerbaıjan, Túrkimenstan, Ózbekstan elderinde orys tilindegi mektepter joqtyń qasynda. Bul – joǵarydaǵy elderdiń Máskeýdiń «orystyń tili men múddesin álemniń kez kelgen jerinde qorǵaımyz» degen uranyna jaýaby bolyp otyr. Reseıdiń orystyń tilin qorǵap, Ýkraınaǵa ne istegenin umytpaǵanymyz abzal. Ulttyń ult ekenin aıqyndaıtyn eń negizgi belgisi – onyń tili jáne qabyldaıtyn zańy. Eger memlekettiń tili qoǵam ómiriniń barlyq salasynda tolyqqandy qoldanylmasa ony qandaı ultqa jatqyzýǵa bolady?!
Osy ýaqytqa deıin elimizde eki ǵana zań memlekettik tilde qabyldanypty, qalǵandarynyń bári orys tilinde qabyldanǵan. Zańdardyń negizgi qurylymy Úkimette jasalatynyn eskersek, úkimetimizdiń tildik qurylymyn baǵamdaı berýge bolady, dep oılaımyn. Al basqa elderdiń zańdary qaı tilderde qabyldanady? Qolǵa túsken aqparattarǵa saı, Ózbekstan, Tájikstan, Túrkimenstan, Kavkaz elderiniń zańdary 95 paıyz óz tilderinde qabyldanady. Ázerbaıjan eli zańdarynyń 98 paıyzyn ázerbaıjan tilinde qabyldaıdy. Aıtýǵa uıat!
Búginde orys tiliniń yqpaly Orta Azıa elderinde ǵana kúshinde tur. Al Kavkaz aımaǵynda onyń yqpaly tarylyp barady. Sebebi, bul elderde ultshyldardyń salmaǵy basym. Reseı bıligi ol elderge eshteńe deı almaıdy, áıteýir óz degenderin isteı bersin, tek tynysh otyrsa bolǵany deıtin sıaqty. Bul elderde orys tilindegi balabaqshalar, jalpy bilim alatyn mektepter biren-saran. Olarǵa búdjetten qarjy bólinbeıdi. Ázerbaıjan Medjilisiniń depýtaty Vahıd Ahmedov ol týraly bylaı depti: «Bizdiń elde nege túrik tilinde, aǵylshyn tilinde bilim beretin mektepter jekemenshik sanalady? Al esesine orys tilinde bilim beretin mektepter memlekettik búdjetten ne úshin qarjylandyrylady? Olar da jekemenshik bolsyn! Bul tilde oqyǵysy kelgender qarjysyn tólep oqysyn. Ázerbaıjanda memlekettik búdjetten tek ázerbaıjan mektepteri ǵana qarjylandyrýlary tıis!». Depýtattyń osy aıtqandary keıin aqıqatqa aınaldy.
Ulybrıtanıanyń Kembrıdj ýnıversıteti doktorantýrasynda oqyp jatqan Ońtústik Koreıa azamaty Endjý Ký óziniń Qazaqstanǵa arnalǵan dıplomdyq jumysyn qazaq tilinde jazyp shyqty. Koreı azamaty joǵary oqý ornyn bizdiń elimizde bitirip, qazaq tilin jaqsy meńgerip alǵan. Sondyqtan ǵylymı zertteýdiń tili retinde qazaq tilin tańdap alypty.
Endjý Ký dıplomdyq jumysyn jazar aldynda biraz qınalǵan kórinedi. Sebebi Qazaqstan týraly ǵylymı jumystyń negizgi bóligin orys tilindegi eńbekterden jınapty. Al ol bul tildi bastapqyda múldem bilmegen. Oǵan zertteý barysynda respýblıkanyń eńbek naryǵynda qyzmet kórsetip kele jatqan qazaq tilindegi mamandar kómek qolyn sozypty.
«Qazir Qazaqstanda qazaq tiliniń damýyna aıryqsha kóńil bólinip otyr. Bolashaǵyn qazaq tilimen baılanystyrǵan Qazaqstan azamattary muny moıyndap, tildi úırenýge den qoıýy tıis. Men bul elde qazaq tiliniń bolashaǵy óte zor dep oılaımyn. Sondyqtan ózimniń ǵylymı jumysymdy osy taqyrypqa arnaýǵa sheshim qabyldadym» - deıdi koreı azamaty.
Kembrıdj ýnıversıtetiniń oqytýshy profesorlar qaýymy qoreı doktorantynyń tańdaýyna esh tańǵalmapty. Olar qazirgi tańda kúlli álemde Qazaqstanǵa degen qyzyǵýshylyqtyń artyp kele jatqanyn aıtyp otyr. Búginde bizdegi ózge jurttyń Qazaqstanǵa degen ynta-yqylasy óte joǵary. Men Ońtústik Qoreıadan kelgen stýdenttiń ǵylymı jumysyn qazaq tilinde jazýǵa qushtarlyq tanytýynyń ózi osynyń bir aıǵaǵy dep esepteımin. Bul Qazaqstannyń keleshegi zor ekenin anyq ańǵartady», deıdi ýnıversıtettiń profesory Sıdhart Saksena.
Týǵan elinde óz ana tilinde sóıleý men bilim alý baqyty buıyrmaǵan shetelderdegi kóptegen jastarymyzǵa bul úlgi bolsa ıgi edi.
Prezıdenttiń joǵarydaǵy Joldaýymen jan-jaqty tanysyp, ómirge degen kózqarasy qalyptasqan, eki birdeı joǵary oqý ornyn tabysty bitirgen 24 jastaǵy orys tildi óz azamatymyz ata-anasymen ortaq sheshimge kele almapty. Sondyqtan ishtegi ókinishin qaǵazǵa túsiripti. «Men Táýelsizdiktiń qurdasymyn! Sonda da memlekettik tildi bilmeımin. Óıtkeni, sizder qazaq bola turyp jáne Qazaqstan azamaty bola turyp, meni jat eldiń tilinde tárbıelep, oqyttyńyzdar. Bir kezderi bóten bireýler sizderdi ulttyq tilderińizden aıyryp qurbandyqqa shalǵan bolsa, endi sizder óz balalaryńyz, meniń bolashaǵymdy qurban ettińizder. Elbasy Táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinde-aq: «Qazaq pen qazaq qazaqsha sóılesińder. Balalaryńdy qazaq mektepterine berip, qazaqsha tárbıelep, qazaqsha oqytyńdar», degen eken. Oǵan qulaq qoımadyńyzdar. Endi, sonyń 25 jyldan keıingi nátıjesi, qazaq tilin bilmegenniń Qazaqstanda bolashaǵy joq degenge saıyp tur», depti. Mundaı mysaldardy kóptep keltirýge de bolar edi. Ókinishtisi, álemdegi básekege qabiletti ozyq 30 eldiń qataryna qaraı umtylǵan shaq pen Táýelsizdiktiń shırek ǵasyrynda balalaryn jat tilde oqytatyn mektepterge jetelep baryp júrgen qazaq azamattar búginde ortamyzda bar. Árıne, bul úshin olardy kinálaýǵa da bolmas, jazylmaıtyn jara joq. Tek yqylas bolsa bolǵany. Ótkende Úkimet múshesi, Ulttyq ekonomıka mınıstri Tımýr Súleımenov (qazir Prezıdent keńesshisi): «Máskeýde bes jyl qyzmet ettim, týǵan tilimdi umytyp qalyppyn. Biraq alty aıdyń ishinde meńgerip alamyn» – dep ýáde berdi. Ony da kórdik.
Ulttyq táýelsizdik, ulttyq til men ulttyq til men ulttyq rýh – bulardyń barlyǵy ulttyń eń negizgi sıpattamalary ǵana emes, «Táýelsizdik» uǵymynyń bir-birinen ajyraǵysyz komponentteri ekenin este ustaǵanymyz abzal.
Búginde qoǵamda kóp talqyǵa túsken latyn álipbıine kóshý bastamasy halyq arasynda keńinen qoldaý tapty. Bul – qazaqtyń túleý kezeńine betburysy dese de bolady. Óziniń jazý úlgisin, mádenıetin saqtamaǵandyqtan jer betinen óship ketken ulttar da bar. Oǵan tarıhta dálel kóp. Olardyń jer betinen quryp ketýine birinshisi, tildik asımılásıaǵa ushyraýy, ekinshisi mádenıetin saqtap qala almaýy birden-bir sebep bolǵan. Qazir kóptegen ulttyń aldynda osyndaı qaýip tur. Bul rette Japonıadan úlgi alýymyz kerek. Bir kezderi artta qalyp qoıǵan el 1960 jyldary álemdegi ekonomıkalyq lıder memleketterdiń birine aınaldy. Almatyǵa kelgen bir japon profesory: «Bizdiń tabysqa jetýimizdiń formýlasy mynaý: japon tili, dástúri, dili, dini jáne oǵan qosymsha Batystyń tehnologıasy». Bizdiń bir osal jerimiz elikteý-solyqtaý bolyp otyr. Al japondarda ol joq. Olar sol arqyly ulttyq bolmysyn saqtady. Eýropaǵa ǵylymǵa qushtar azamattaryn jiberip, jaqsylyqtardy, jańalyqtardy ıgerdi. Batystyń ınjenerlik tehnologıasyn ózderinde óristetip damytty. Japondar eýropalyq jyltyraq dástúrge nelikten aýyp ketpedi? Eger japondar solaı etkende, ulttyq bolmysyn joǵaltatyn edi. Ult óziniń ana tilinde sóılep, mádenıetin túsingende ǵana pasıonarlyq qabiletin saqtaı alady. Al ózgeniń dástúrine kóshken ultta jasampazdyq qabilet bolmaıdy. Birdeńeler oılap tabýy múmkin, biraq ultynyń tanym-túsinigi joq, ıaǵnı jansyz dúnıeler shyǵar edi.
Damyǵan, demokratıalyq elderdiń ishki saıası qalyptasýyna kóz salsaq, bárinde orta mektepter tek memlekettik tilde eken. Mysaly, Fransıada fransýz mektebinen basqa, sondaı-aq, Germanıada nemis mektepterinen basqa mektepterge búdjetten qarjy bólinbeıdi. Alysqa barmaı-aq, qoıalyq, keshegi bir lagerde bolǵan, Ázerbaıjan elinde ulttyq mektepterden basqa ózge tildegi mektep joq. Biz ony óz kózimizben kórdik. Baký qalasynda bir ǵana mektep bar eken, biraq ol ata-analardyń jeke qarjysymen qurylǵan mektep bolyp shyqty. Reseı astanasy Máskeý qalasynda orystardan keıingi kóp turatyn tatarlar barlyǵy jabylyp, bir mektep ashýǵa kúshteri jetpeı keledi. Demek, qazaq mektepterinen basqa búdjetten ózge mektepterge qarjy bólmeý joldaryn qarastyrý kerek.
Qazaq halqyna til, din, mádenıet osy úshin qajet. Bizdiń osal tusymyz, barlyq ulystarǵa bir-bir mektep, mádenı ortalyqtar ashyp berýimiz bolyp otyr. Munyń túpki máninde úlken qatelikter jatqanyn sezbeı otyrmyz. Kezinde Balkan túbeginde birtutas Iýgoslavıa Federatıvti Respýblıkasy boldy. Qazir onyń kúliniń ornynda birneshe memleket paıda boldy. Al Iýgoslavıa memleketi ataýy kartadan syzylyp qaldy. Osynyń bári kóp etnosqa bólinýden paıda boldy. Sol tusta aıdaýda bolǵanda qazaq otbasynyń tárbıesin kórgen Iýgoslavıa prezıdenti Broz Tıto: «Biz kóp etnosty memleket bolýǵa tyryspaýymyz kerek. Sebebi, kópetnostyq kez kelgen eldiń irgetasynyń shaıqalýyna alyp keletin faktor» - degen edi. Biz bólip berip, birikkimiz keledi, ol bolmaıdy. Birigý degen rýhanı proses. Mysaly, Germanıada 3 mln túrik turady, bylaısha aıtqanda, bir memlekettiń halqy. Biraq ol elde birde-bir túrik mektebi joq. Barlyǵy nemis tilinde oqıdy. Ol úshin bizge túrik mektepterin ashyp berińder,- dep saıası talap qoıyp jatqan túrikter joq. Fransıada 5-6 mln arab ulty turady. Alaıda, olar da arabsha oqytatyn mektep ashyp berińder, - dep talap etip otyrǵan joq. Álemdegi halqy kóp Úndistan men Qytaı kóp ulttylyqty aıtqan emes, ol týraly memleket basshylarynyń aýzymen aıtylmaıdy. Halqynyń sany 1,3 mıllıardty qurap otyrǵan Qytaı óz elinde 56 ulttyń ókili turatynyn aıtady. Al biz, Qazaqstanda 100 ulttyń ókili turady dep maqtanamyz. Ulttyń kóptigimen emes, onyń jetken jetistikterimen maqtanatyn kez jetti.
On jetinshi ǵasyrda ómir súrgen fransýz jazýshysy, memleketshil tulǵa Sharl Lýı de Monteske «halyq qashan óz tilin birjolata umytqansha el bolýdan úmitin úzbeıdi» degendeı, bolashaqtan eshqashan úmit úzýge bolmaıdy. Ana tilimiz búgin-erteń óle qoımas, desek te, til máselesinde Abaı atamyz aıtqandaı «uıqyly oıaý – boıkúıez» tirlik tanytý jaqsylyqqa aparmaıdy.
Uıysýdyń bir-aq joly ol – til. Til, dil bir bolǵanda ǵana biz birige alamyz. Sońǵy kezde muny túsinikti tilde aıtyp júrgen basshylar da barshylyq. Másele eshkimniń ar-namysyna tımeýde bolyp otyr. Osydan birneshe jyl buryn Pavlodar oblysynyń burynǵy ákimi Bolat Baqaýov halyqpen kezdesýinde birigý mádenıetine baılanysty ótimdi usynys bildirdi. «Mektebimiz, balabaqshamyz eki tilde oqytylatyn bolsa, biz eshqashan birikpeımiz. Mynaǵan kelisesizder me? Barlyq bala-baqshalardy memlekettik tilge kóshireıik». Sonda Kerekýdiń orysy, nemisi, basqasy, bári qol kóterip qoldaǵan. «Biz birigemiz. Balalarymyzdyń Qazaqstanda turyp, qazaq tilin bilmeýi qasiret. Olardyń bolashaǵyna alańdaımyz», -depti sonda jınalǵandar.Biraq osy usynys oryndalmaı qaldy. Rasymen de biz eki tildi bolyp júrgende eshqashan birige almaımyz. Sondyqtan, bala-baqshadan bastap, bir tilge kóshe bergenimiz abzal, árıne, aqyldy jolmen.
«Til – rýhtyń qany, -depti ıspan fılosofy Mıgel de Ýnamo. Til – sonymen birge, qoǵamnyń ózegi» deıdi odan ári.
Jalpy, memlekettik tildi tejep otyrǵan bir kedergi bar. Ony buryn Konstıtýsıada bolǵan bir ǵana «Orys tili – ultaralyq qarym-qatynas tili» degen sózdi ornyna qaıta qoıyp, orys tiline resmı til dárejesin bergen bapty alyp tastaý arqyly júzege asyrýǵa bolady. Qoǵam osyny talap etip otyr. Mundaı mysaldar bar. Máselen, buryn Izraılde ıvrıt tili arab mektepterinde 3-synyptan oqytylsa, 2015 jyldan balabaqshadan bastap úıretile bastaǵan. Al 2018 jyly «Izraıl – evreı halqynyń ulttyq memleketi» degen zań qabyldanyp, arab tili memlekettik mártebesin joıyp, jalǵyz memlekettik til retinde ıvrıt tili jarıalandy. Bul amerıkalyq jol bolatyn. AQSH-tyń 26 prezıdenti Teodor Rýzvelt: «Bizdiń elimizde bir ǵana tilge oryn bar, ol – aǵylshyn tili, bir ǵana amerıkalyq ult bar, ol – kóptildi jataqhana turǵyndary emes» - degen bolatyn. Ultjandy prezıdent odan ári: «Osynda keletin árbir emıgrant bes jyldyń ishinde aǵylshyn tilin úırenýi tıis nemese elden ketýi kerek» -degen edi. Arada 20 prezıdent almassa da osy talap ózgergen emes.
Til men mádenıet – egiz uǵym. Birin-biri tolyqtyryp otyrǵan osy qundylyq qatar júrgende ǵana bastaǵan isimiz baıandy bolady. Shatastyrmaýymyz kerek, mádenıet degenimiz konsert emes, ol – ıdeologıalyq qural. Osyny shatastyrǵannan keıin, jastarymyz ózge mádenı-estetıkalyq ónimge táýeldi bolyp barady. Mádenıet qoǵamnyń ómir súrýiniń mindetti qyzmeti bolýdan qalyp, baıyrǵy sıpatynan alshaqtap, alabajaqtanyp barady.
Qazaqstan – mono memleket. Onda bir ǵana negizgi ult turady, ol – qazaq! Qalǵany elimizde turatyn etnostar. Ekinshiden, biz nege orys tiline nelikten erekshe statýs beremiz? Osy arqyly biz uıǵyr, ózbek, ýkraın, túrik tilderin kemsitip otyrǵan joqpyz ba?!
Qytaı halqynyń kósemi Konfýsııdiń kóp shákirtteriniń biri eldiń hal-ahýalyn, parasat bolmysyn baǵalaýda olardyń mýzykasyna qulaq túrseń jetip jatyr degen tujyrymǵa kelipti.
Fransıada barlyq ımıgranttar bir ǵana fransýz tilin meńgerý arqyly Fransıa týynyń astyna birikti. Óıtkeni ózge halyqtar osyny qalady. Ony fransýzdardyń ózderi bastap berdi. Tilge baılanysty kez kelgen shara qatań baqylaýǵa alyndy. Kóshelerdegi barlyq kórneki quraldardan, jazýlardan bastap, teleradıo, teatrlarda qansha paıyz fransýzdyń pesasy qoıylatynyna deıin esepke alyndy. Osy arqyly Fransıa mádenıeti qorǵaýǵa alyndy. Ol úshin Til ınspeksıasy qurylyp, ol syrtqy bezendirý men jarnamalardy, qoǵamdyq kólikter men meıramhanalarda qandaı mýzyka jáne kimniń mýzykasy oınap turǵanyna deıin qadaǵalanatyn boldy. Fransıa sıaqty eldiń ózi ulttyq mýzykasyn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, saf altyndaı taza ustap, nasıhattaýynan úlgi alǵanymyz jón bolar edi. Al biz halyqty tańdaý fýnksıasynan aıyryp, tek tutynýshy retinde paıdalanyp otyrmyz.
astaý kerek pe, onyń da mysaly bar. Kezinde Aqtóbe oblysynyń ákimi kezinde, memleketshil tulǵa Berdibek Saparbaev: «Biz 2-3 kún buryn Memlekettik hatshymen birge Nazarbaev ıntellektýaldy mektebine bardyq. Sol jerde jumys isteıtin AQSH azamaty qazaq tilinde óte jaqsy sóıleıdi eken. Men odan osy týraly surap edim, «Qazaqstanda turǵannan keıin memlekettik tildi bilýim kerek», – dep jaýap beripti. Qytaıda turatyn otandastarymyz qytaı tilin biledi, Al AQSH-ta turatyn Qytaı azamaty aǵylshyn tilin meńgergen, qaı jaqta turasyń, sol jerdiń zańyn oryndaý kerek. Sonda ákim janynda turǵan «Uly qorǵan» JSHS bas dırektory Chjan Szúnge qaratyp: «Siz jáne sizdiń aýdarmashylaryńyz qazaq tilin bilýi kerek» – depti.
Memlekettik tildi meńgergender eshteńeden taıynbaıdy. Ataqty bıshi Maııa Plıseskaıa óziniń ınternet paraqshasynda «Qazaqtyń orysqa qulaı berilgendigi, oryssha aksentsiz sóıleýge tyrysyp qubylýy qandaı jıirkenishti, qandaı ókinishti opasyzdyq!» dep saldy. Ne desek te, ol kórgenin aıtyp otyr.
Amerıka Qurama Shtattarynyń elshileri elimizge qyzmetke kelgesin qazaq tilinde sóılep, jınalǵandardy qýantyp júr. Olardyń qazaq tilinde sóıleýinde jasandylyq joq, bilgeninshe sóıleýge tyrysyp baǵady. Demek, nıet bolsa, qazaq tilinde sóıleýge bolady eken. Alaıda sóılegisi kelmeıtin, oǵan yqylasy da joq bir el bar, ol – Reseı. Reseı propagandasy til máselesine kelgende Ortalyq Azıa elderine jabysyp alǵan. Bul jóninde bizdiń elimizge aýzyna kelgenin aıtýdan tartynǵan emes. 2025 jyly mamyr aıynda Reseı Syrtqy ister mınıstri Sergeı Lavrov Ózbekstanǵa jasaǵan sapary aıasynda Samarqan qalasyndaǵy «Qaıǵy jamylǵan Ana» monýmentine bardy. Ol eskertkish taqtasynda jazylǵan ózbek jáne aǵylshyn tilindegi jazýdy kórip, qaraptan-qarap ashýǵa basqan. Reseı mınıstri munymen ózge eldiń ishki isine orynsyz aralasyp otyrǵanyn ábestik kórmegen. Munyń ózi Reseıdiń KSRO kezindegideı óz táýelsizdigin alǵan elderdi áli de Kremlge kiriptar etip ustaǵysy keletinin kórsetedi. Mınıstr ol zamannyń ótip ketkenin áli de moıyndaǵysy kelmeıtinin kórsetedi.