«Teri ılep, temir túıip, er shaýyp, sýret salyp, músin jasap, tas qashap, súıek jonǵan» belgili sýretshi-etnodızaıner, Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń múshesi, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, Eýropadaǵy qypshaqtar qaýymdastyǵynyń basqarma múshesi, Qyrǵyz Respýblıkasy Dızaın akademıasynyń korespondent-múshesi bolǵan Dárkembaı Shoqparuly qujattarǵa qolyn arab áripterimen «Dárkembaı usta» dep qoıatyn bolǵan eken.
Biz búgin qazaq óneriniń óz ókili jaıynda ózgeden emes, onyń óz ulynan – belgili qolóner sheberi Dáýlet Dárkembaıulynan suraıtyn bolamyz.
– Ustalyq – ustamdylyqty unatatyn, atadan balaǵa qanmen keletin kıeli óner degen uǵym bar. Áke men balaǵa qatar qonǵan ónerdiń taralý jolyna toqtala ketseńiz?
– Ákemniń ákesi Shoqpar, onyń tete inisi Aldamberdi men kenje inisi Ahmet – Jetisý óńirine aty shyqqan áıgili aǵaıyndy zerger-ustalar bolypty. Olardyń ákeleri Erǵoja men arǵy atalarymyz Abaıyl da osy kásippen aınalysqan. Ákem bala kúninen atamyz Shoqpardyń qasynan qalmaı júrip, qolónerdiń qyr-syryna qanyǵyp ósedi. Ókinishke oraı, ákemniń 13 jasynda atamyz kóz jumady da, Ahmet kókemiz ákemdi óz qamqorlyǵyna alady. Sóıtip ol aǵasynyń kómekshisi bola júrip, Shoqpardan qalǵan kórik pen tós, temir balǵaǵa erte ıe bolyp, atakásipti jalǵastyryp áketedi.
Mektepti bitirgen soń Almatydaǵy Gogol atyndaǵy kórkemsýret ýchılıshesine (qazirgi O.Tańsyqbaev atyndaǵy sándik-qoldanbaly óner koleji) kitap bezendirýshi mamandyǵyna qabyldanady. Ol ýaqytta qolóner buıymdaryn jasaýdy úıretetin bólim múldem bolmaǵan. Qalaı desek te, qolónerdiń negizi – sýret. Dıplomdyq jumysy men qolónerdi qatar alyp júrip, aýyl-aýyldardy aralap, teri, aǵash, metal óńdeýdiń eski tásilderin qoıyndápterine túrtip qoıyp, halyqtyq qolóner shyǵarmashylyǵynyń úlgilerin jınaıdy.
– «Qolónerdiń negizi – sýret» dedińiz, ákeńizdiń ustalyqtan bólek, sýretshilik ári músinshilik óneri de bolǵan desedi.
– Ol ras. «Stýdent qyz», «Altyn adam», «Qarasaı batyr» syndy portretteri bar. Abdolla Rozybaqıev, Qulanaıan Qulmanbet, Mustafa Shoqaı, Muhtar Áýezov, Qashaǵan Jamanqaraev, Raqymjan Toqataev syndy tulǵalardyń músin-eskertkishterin metaldan, aǵashtan, tastan qashap jasaǵan. Sonymen qatar, kóptegen tarıhı sáýlet eskertkishteriniń qalpyna kelýine úles qosqan.
– Dárkembaı Shoqparulynyń ǵylymı-tanymdyq zertteý jumystarymen aınalysqanynan da habardarmyz. Bárine qalaı úlgergen dep tańdanbasqa sharamyz joq.
– Iá, durys aıtasyz, ǵylymı-zertteý turǵysynda 200-den astam maqalasy jaryq kórgen. Sondaı-aq, «Órim órý», «Dombyra jasaý», «Besikke bóleý», «Qazaqtyń qoldanbaly óneri», «Qazaqtyń qolóneri» syndy 30-ǵa jýyq kitap pen oqýlyqtardyń avtory. Aqyn retinde tanylǵan «Aı-alqasy» da bar.
Osyndaǵy bir ǵana «Qazaqtyń qolónerine» toqtalyp keter bolsam, kitap 8 bólimnen turady: oıý-órnek; teri óńdeý; aǵash óńdeý; metal óńdeý; er-turman, qarý-jaraq; saz aspaptary; jıhaz, ydys-aıaq. Ákem osy ataýlardyń bárin jiktep, túsindirip ótedi. Ár bólimnen talaı tanymdyq tyń dúnıe alýǵa bolady. Máselen, tórt túlik maldyń terisi óte qymbat shıkizat. Sonyń ishinde iri qaranyń terisin – sıyr, ógiz, taıynsha, buzaý terisi dep tórtke bólgen. Jylqy terisin bıe, jabaǵy jáne qulyn terisi dep úshke, al túıe terilerin atan jáne bota terisi dep ekige bólgen. Bizdiń qazaq osy terilerden kúndelikti turmysta qoldanylatyn torsyq, mes, saba syndy ydys-aıaqtar jasaǵan. Al kónnen (maldyń ılenbeı, keptirilip, qatty kúıge túsken terisi) týlaq, torsyq, keýkerin, bulqynshaq, talys, t.b. buıymdar ázirlegen.
«Aǵash óńdeý» bólimi de qyzyqty málimetterge toly. Ákem kitabynda aǵashtardyń ishindegi eń «shesheni», sóılegishi qaraǵaı deıdi. Has sheberler qaraǵaıdyń terbelý arqyly dybys shyǵarý qabiletiniń óte joǵary bolatyndyǵyn dál taba bilgen. Al Dárkembaı Shoqparuly tut aǵashy, úıeńki, emen, qaıyń, terek, tal, jemis aǵashtaryn zerttep, olarǵa anyqtama berip, qandaı aǵashtan qandaı mýzykalyq aspap jasaýǵa bolatynyn baıandaıdy.
«Qazaqtyń qoldanbaly óneri» degen kitabynda da keıingi urpaq bilýi tıis málimetter óte kóp. Máselen, «Súıekterge jan bitse» dep atalatyn bóliminde nanym-senimder týraly aıtady. «Qazaqta súıekti qasterleý salty erte zamandardan qalyptasqan. Sondyqtan baqı dúnıege sapar shekken adamnyń máıitin kindik qany tamǵan jerge ákelip jerlegendi jón kórgen. Jaýgershilik zamandarda sheıit bolǵan jaýyngerlerdiń súıegin «qorlaıdy» dep jat jerde qaldyrmaı, máıitin siltege salyp, qaınatyp, etten ajyraǵan súıekti teri qapqa salyp, kıizben orap, qapqa salyp, týǵan jerdiń topyraǵyna ákelip qoıatyn rásim bolǵan. Áldebir jaǵdaı týyp, súıekti túgel ákele almasa, bir saýsaǵynyń súıegin alyp kelgen», – degen zerdeli zertteýleri bar.
Ákem qolyna balǵasyn alyp, sheberhanasynda buıymdaryn typ-tynysh jasap júrse de bolar edi ǵoı. Biraq ol keler urpaqqa, jastarǵa qazaqtyń qoldanyp júrgen buıymdarynyń jasalý tehnologıasyn atyn atap, túsin tústep kórsetkisi keldi. Bul onyń qazaq mádenıetine qosqan úlken eńbegi de bilemin.
– Demek, shákirtteri de kóp boldy ǵoı?
– Iá, ákemniń shákirtteri óte kóp boldy. Ol kisi aldymen jastardyń tózimdiligin synaıtyn. Basynda jeńil-jelpi sharýalarǵa jumsaǵan. Olarǵa eń birinshi qural-saımandardyń ataýyn durys ataýdy úıretetin. Sosyn baryp qana qolóner buıymdaryn jasaýǵa ruqsat beretin. 1996 jyly týǵan jeri Aqshıdan «Asyl» mektebin ashyp, onda elimizdiń ár óńirinen kelgen shákirtterdi tegin oqytty. T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademıasynda «Sándik óner jáne dızaın» fakúltetinde «Metaldy kórkemdep óńdeý» mamandyǵynda stýdentterge dáris oqydy. Birdeńe úırensem dep ózderi izdep kelgen jastardyń betin eshqashan qaıtarmaıtyn. Abylaıhan Asylbaıuly degen shákirti boldy. Sol jigit bes jyl ákemniń janynda júrip, ustalyq ónerge den qoıdy.
– Ákeńizdiń elimizdegi birneshe mýzeıdiń ashylýynda da qoltańbasy bar dep estımiz, osy jóninde tolyǵyraq tarqatsańyz?
– 1980 jyldardyń ortasynda qazaq mádenıeti men ǵylym tarıhynda «Halyq mýzyka aspaptary» mýzeıi dúnıege keledi. Osy murajaıdyń dúnıege kelýine sebepshi bolǵan ákem eken. 1979 jyly Vengrıaǵa dosy Ishtvan Qońyrǵa qonaqqa baryp, sol eldegi bir shaǵyn qalada bolyp, bir polák azamatynyń 700-den asatyn saz aspaby bar murajaıyn kórip tańdaı qaǵady. Elge kelgen soń sol kezdegi Mádenıet mınıstriniń orynbasary bolyp turǵan Ózbekáli Jánibekovke usynys-oıyn jetkizedi. Sóıtip «Halyq saz aspaptary» murajaıy ashylady. Osy murajaıdaǵy shyndaýyl, daýylpaz, shyń, saqpan, adyrna aspaptarynyń kóne nusqalary qaıtadan qalpyna keltiriledi. Kóptegen umyt bolǵan mýzykalyq aspaptardy etnograf-ǵalymdar H.Arǵynbaev, O.Haımoldın syndy kónekóz qarıalardyń aıtýymen jańǵyrtyp, nátıjesinde keń shanaqty, úsh ishekti, qýys moıyn, ámbebap atty dombyralardyń túrleri kóbeıedi.
Qazaqtyń halyq aspaptary murajaıynyń alǵashqy talantty qyzmetkerlerinen «Sazgen» ansambli qurylady. Ansámblde alǵash qoldanylǵan qolóner zattarynyń bári ákemniń qolynan shyǵyp, bıdiń 5-de qoldanylady. Máselen, «Shalqyma» bıindegi – torsyq, tostaǵandardy, «Jeztyrnaq» bıindegi jezden oıyp jasalynǵan tyrnaqtardy, «Qylyshtaǵy» – almas qylysh, «Aı qosaqtaǵy» kepshik, asataıaqty ákem jasaǵan.
Ulttyq salt-dástúrdi, etnografıa tarıhyn jetik bilgendikten Dárkembaı Shoqparuly 1980 jyldardan bastap mýzykalyq fólklor salasyna, aspaptaný ǵylymynyń damýyna, ulttyq kıimderge, qolóner salasynyń barlyq túriniń qalpyna kelýine yqpal jasaǵan. 1981 jyly «Yqylas atyndaǵy saz aspaptar mýzeıiniń» qurylý kezeńinde ákem óz shákirtterimen birge 100-den astam saz aspabyn jasap, mýzeıdiń ashylýyna tikeleı muryndyq bolady.
Ákemniń taǵy bir eńbegi – Qazaq memlekettik qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń 60 jyldyq mereıtoıynda qurylǵan «Aqtumar» murajaıyn ashýǵa úles qosady. Osy murajaıǵa Dárkembaı Shoqparulynyń «Áıel álemi» atty etnografıalyq kompozısıa qoıylǵan. Búgingi tańda bul mýzeı Qazaqstandaǵy áıelder tarıhyna arnalǵan tuńǵysh mýzeıge aınalǵan.
– Al qazirgi kezde ózińiz tizginin ustap otyrǵan «Usta Dárkembaı atyndaǵy qolóner mýzeıiniń» de irgesin ózi qalap ketken bolar?
– Murajaı ashý – ákemniń úlken armany edi. Aqshı aýylyndaǵy (Almaty oblysy, Eńbekshiqazaq aýdany, – N.Á.) burynǵy júzim sharýashylyǵynyń qańqasy ǵana qalǵan ǵımaratyn óz qarajatyna satyp aldy. Alaıda, oǵan kúrdeli jóndeý júrgizý úshin qyrýar qarajat kerek boldy. Sóıtip júrgende aýyr naýqasqa shaldyǵyp, kóp uzamaı ómirden ozdy. «Qaıtseń de osy murajaıdy ash, balam! Saǵan senemin», – degen áke amanaty kókeıimde turyp aldy. Armany 2007 jyly oryndaldy. Ata-kásibimizdiń aýyr júgin arqalap ótken usta Dárkembaıdyń muralary búginde memlekettiń menshiginde. Mekemede bes adamnan quralǵan shyǵarmashylyq top jumys isteımiz. Ákemniń qolynan týǵan ulttyq buıymdardy, dástúrli tól ónerimizdi tek Qazaqstanǵa emes, shet elderge de tanytý maqsatynda kórmeler uıymdastyryp turamyz. «Jigitke jetpis óner de az», «Úı jıhazdary men ydys-aıaq», «Halyq saz aspaptary jáne zergerlik buıymdar», «Saıatshylyq, ańshylyq», «Er-turman, qarý-jaraq, qural-saımandar», «Dárkembaı Shoqparulynyń úı jıhazdary» degen 6 kórme zalynan turatyn mýzeıde 2400-den asa jádigeri bar. Mýzeı janyndaǵy sheberhanada jas urpaqqa sheberlik sabaqtaryn ótkizip turamyz. Bizge shet el týrıseri de jıi keledi.
– Mine, ustanyń sońynda máńgilik ólmeıtuǵyn iz qaldy. Inemen qudyq qazǵandaı tirnektep jınaǵan jádigerlerine ıe bolyp siz qaldyńyz. Ákeńizben baılanysty otbasylyq esteliktermen bólise otyrsańyz?
– Ákemniń maǵan usynǵan dombyrasy da saqtaýly. Kúndelikti ómirde jaqsy kórgenin bildirtpese de, bar meıirimi sol dombyrada turǵandaı sezimde bolatynym bar keı-keıde. Ol negizi alma aǵashynan jasalǵan dombyra. Men týǵan kezde ákem sol aǵashty kesip ákep, qoranyń bir buryshyna qoıǵan eken. 7 jasymda mektepke barar kezimde osy dombyrany ákem óz qolymen jasap, maǵan syıǵa tartty. Bir búıirinde «1979 jyl» degen jazý bar. Sonda álgi aǵash 7 jyl boıy keýip turǵan ǵoı. Ákem bálkim meni bolashaqta dombyrashy, ánshi, kúıshi bolsyn degen arman-tilegimen usynǵan bolar. Ónerden alys ketkenim joq. 7 jasyma deıin aýylda, naǵashy ata-apamnyń qolynda óstim. Mektepke baratyn jyly ákem qalaǵa alyp ketti. Almatydaǵy №12 mektep-ınternatta oqydym. 1-synyptan bastap ustalyq ómirge aralasyp, ákemniń sheberhanasynda óstim.
Ol kisi maǵan óte qatal qarady. Sabaqtan shyǵyp úıge kelgende ústeldiń ústinde qaǵaz jatatyn. Onda sol kúni isteıtin tapsyrmalarym jazylyp turady. Olardy mindetti túrde oryndaýyń kerek. Árıne, ol kezde oıyn balasymyn, keıde ishiń pysyp, jalyǵyp, balalarmen birge dop qýyp ketetiniń bar. Ondaıda álgi tapsyrmalardyń bir-ekeýi qalyp qoıady. Keshqurym úıge oralǵan ákem qaǵazyna qaraıdy. Qalys qaldyrǵan jumystarymdy uıqydan turǵyzyp alyp oryndatatyn. Qazir oılap qarasam, ákem meni úlken tárbıe mektebinen ótkizgen eken ǵoı. Osy ádetimdi áli kúnge deıin tastamaımyn. Odan utpasam, utylǵan jerim joq. Ákem – meniń júregimde.
Suhbattasqan Nurjamal ÁLİSHEVA.