Tereń tarıhtan - jarqyn bolashaqqa!
Bıyl el Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna qadam basqaly turmyz. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Táýelsizdiktiń qaıta oralǵany – bizdiń ata-babalarymyzdyń san ǵasyrlyq azattyq kúresiniń zańdy óteýi. Jaratqan ıeniń jasaǵan ádildigi. Ata-babalarymyzdyń osynshama baıtaq jerdi aq naızanyń ushymen, aq bilektiń kúshimen qorǵap qalǵanynyń arqasy. Mundaı jer bolmasa, mundaı elde bolmas edi», - depti. Rasynda solaı. San ǵasyrlyq arpalysty bastan keshken bizdiń jurt el bolyp etek-jeńdi jınaýdy árdaıym maqsat tutty. Sol jolda judyryqtaı jumylyp, bir atanyń balasyndaı qajyrlylyq tanytty. Bizder buǵan deıin osy taqyryptardy tereńinen zerttedik. Sonyń dástúrli jalǵasyn berýdi jón sanaımyz. El shejiresiniń kóneden bastaý alatynyn zerttep, jazyp júrgen tulǵa Muhtar Maǵaýınniń zerdeleýlerine súıenip ary qaraıǵy zerdeleýimizdi jalǵastyramyz.
TARIHY QALYŃ TURAN DALA
«Turannyń tarıhy bar otty jeldeı» dep Maǵjan Jumabaev aqyn tekke jyrlamaǵan. Tarıhy qalyń, shejiresi qatparly qazaq eliniń tamyry sonaý este joq eski zamandarda samsap jatyr. Ony tarıhtyń betine shyǵarý, zertteý, qazba jumystaryn jasaý ýaqyttyń enshisinde. Birqatary istelip te jatyr, kóptegen sharýalar ret-retimen qolǵa alynýda.
Halyqtyq dúnıetanymnyń taǵylymdyq-tárbıelik mánin ashýdaǵy etnofolklorlyq motıvter (obal, saýap, kıe t.b) men fólklorlyq uǵymdardyń kórkemdik máni zor.
Qazaq halqynyń tym erte zamannan bergi negizgi rýhanı ózegi, rýhanı mádenıeti, ádebıeti, pálsafasy, kemeńgerligi, danyshpandyǵy men danalyǵy, sheshendigi, dilmarlyǵy, taǵylym ónegesi, tárbıesi t.s.s. fólklor bolǵandyǵy belgili. Halqymyzdyń dúnıetanymynda osy atalǵandardyń barshasy ushyrasatynyn, fólklortaný ǵylymyn zertteýshi, kórnekti ǵalym S.Qasqabasov naqtylaıdy. Ol: «Atam zamanda ǵumyr keshken ata-babalarymyzdyń ári dúnıetanymy, ári rýhanı mádenıeti bolǵan dinı nanymdar ártúrli yrym-kádeler, mıftertúrinde ómir súrgen ejelgi fólklor bizge mura bolyp ta jetken. Solarmen birge ár kezeń qoǵamynda paıda bolǵan basqa da kóptegen uǵymdar men túsinikter, mıfter men áńgimeler de fólklorlyq dúnıeler bolyp, sol ár zamannyń belgi-bederin, túsinik paıymyn da saqtap kelgen. Solardyń báriniń basy fólklorda qosylady».
Qarap baǵamdar bolsańyz, qazaq atamyz óziniń sanaly ǵumyryn, aınalany tanyp bilýge, syrtqy álemmen baılanysta bolýǵa, úlkenniń kishige izet, úlkenge qurmet kórsetýine, syılastyqqa, sypaıygershili pen adamgershilik qaǵıdattaryn saqtaýǵa úndedi. Árbir is-árkettiń, jasalǵan tirshiliktiń, qaıyry bar bolatynyn jete uǵynǵan. Bálkim, sol sebepten de «istegen isińdi – moınyńmen kóter» dep ónegelegen. Árbir kisiniń ólshenip berilgen ǵumyryn, fılosofıalyq turǵyda sanamalap kelgen de, osy atalǵan qaǵıdattar shyǵady. Al, adamnyń minez-qulqyn hákim Abaıdan artyq eshkim jetkizbegen.
Uly aqyn ádebıettiń basty mindeti adamdy dáripteý, adamdy estetıkalyq sezimge bóleý, sóıtip ony jan-jaqty damytyp, tolyq adam dárejesine jetkizý dep sanaǵan. Danyshpan aqyn aıtqandaı «tolyq adam» konsepsıasyn túsinip, sol dárejege jete qoımaǵanymyz anyq. Dese de, bizdiń halyqtyń mentalıteti, dúnıetanymdyq kózqarastary tárbıege negizdelgen. Muny bir sátte bola qalǵan nemese aıaq astynan quralǵan nárse esebinde kórmeımiz. Bul san ǵasyrlyq túrkilerdiń, odan arǵy-bergi ómir súrgen babalarymyzdyń qalyptastyryp ketken, esh jerde hatqa basylyp jazylmaǵan zańy deýge de bolatyn-dy.
Ǵulama ál-Farabı «Tárbıesiz berilgen bilim - adamzattyń qas jaýy» depti. Orta ǵasyrlarda paıymdalǵan fılosofıalyq traktattardan jetken bul oılar qazirgi tańda da óz mánin joıǵan joq. Rasynda, adamzat balasyn sanaly ǵumyryn urpaǵynyń, kemeńger bilimdi, zerdesi zerek oqymysty etýge, tereń izdenýge baǵyttaıdy. Osy jolda birqansha ter tógip, túrli amal-ısharalarǵa barady. Erterekte babalarymyz balalaryn ıshanǵa, dilmarǵa, moldaǵa, hat tanyp, qara jaza alatyn kisige oqytqan. Ustaz shákirtterin ilim nárimen sýsyndatyp, saýat ashyp, kúlli ǵalamnyń syrlaryn, uǵyndyrýǵa tyrysady. Aınalasyndaǵy jan-dúnıemen tanystyrady. Sonyń báriniń mánin túsinýde ustazǵa da, shákirtke de ortaqtyq bir ǵana nárse bar. Ol – tárbıe. Al, tárbıeni túsindirýde, onyń shákirttiń sanasyna sińdirýdegi negizgi qural – óziniń ata-dástúri. Iaǵnı, ata-babasynyń ǵasyrlar boıy jıystyrǵan baı fólklorlyq murasy. Eger sony ustaz lek-legimen ilim izdenýshige bere alsa, demek, ekeýiniń de jetistigi. Biraq, zamanǵa eshkimniń ókpesi bolmasy anyq. Halyqta «zamanyń qandaı, taqıa solaı» degeni búgingi tańǵa týra kelýde. Bizdiń jastardyń ýaqyty tek ǵalamdy sharlaǵan, ári soǵan jaqyndastyrýǵa yqpal etýshi faktor – ǵalamtor túgel álemdi baýrap, barsha adamdy birkelki oılaýǵa, bir júıeniń kózimen qaraýǵa alyp kele jatyr. Jasyratyny joq, kóptegen jastar osynyń saldarynan jan-jaqty oılaýǵa, ambısıalyq pozısıa, utqurlyqpen oılaný, tez ári jyldam sheshim qabyldap úırený syndy talaptar sońǵy qatarǵa ıterilýde. Jaqsy jaqtary da kóp, degenmen ulttyq dińgekke balta shabylmas úshin, ony máýeli báıterekke aınaldyrý jolynda jas urpaqty jahandaný tendensıasynan saqtaǵan jón. Jazýshynyń sýretkerliginiń sheberligine tańdaı qaǵamyz. Óıtkeni, ol osyndaı alpaýyt, osyndaı qaterli, tipti dertti desek te oryndy, jaǵdaılardy sezgendikten, ár prozasynda arnaıy toqtalyp, qalam terbeıdi.
Halyq danalyǵynyń basty prınsıpteriniń biregeıi – adamdy tárbıeleý. Qorqytyp, úreılendirip, nalaǵa telip, azap shektirý emes, qaıta zerdesine osy uǵymdardyń astaryn sińdirý qajet. Muny fólklortaný ǵylymynda dıdaktıkalyq fólklor deıdi. «Bul topqa enetin shyǵarmalarda, negizinen, daıyn aqyl-keńes beriledi, sóıtip belgili bir oqıǵany baıandaý nemese qubylysty sýretteý arqyly kúdik týdyrmaıtyn qorytyndy jasalady».
Logıkalyq óresi zerek, baıqaǵyshtyq daryny joǵary qalamgerler taǵylymdyq-tárbıelik oılardy biriniń ústine birin qabattastyrmaıdy. Eger shyǵarma jazýda strateg bolsa, oqyrman baýraýdyń saıasatyn sezinse, onda birshama jetistikterdi lek-legimen baǵyndyrady. Halyqtyń turmysy men ómirin myqty túısingen jazýshylar, maıda-shúıdege toqtalmaıdy. Qaıta naqtylyqtar, shtrıhtar esebinen halyq obrazyn, mine-qulqyn, salt-sanasyn, tabıǵı qubylysyn, t.b qyrlaryn ashyp kórsetedi. Kóptegen avtorlar prozalaryndaǵy halyqtyq dúnıetanym, onyń shyǵarmadaǵy kórinisi, sújetti berýdegi beınesi óz jaıyn tapqan. Tálimi mol, nasıhaty, úlgi-ónegesiniń aýqymy keń, klasıkterde basy artyq, sholtań nárse bolmaıdy. Sebebi, kezdeısoqtyqty týyndynyń mazmuny, kólemi, janrlyq ereksheligine saı kelmeýi, tipti kótermeýi bek múmkin.Shyǵarmada qoldanylatyn ónegelik oılar, oqyrmandy mezi etpeýi úshin, ábden súzilip, saralanyp, qaralyp alynǵan abzalyraq. Osy oraıda Chehov «eger birinshi oqıǵada qabyrǵada qarý ilinip tursa, shyǵarmanyń sońyna deıin ol mindetti túrde atylý kerek» deıdi.
Halyqtyq dúnıetanym tek qana bir ǵylym salasynan turmaıdy. Munda erekshe mańyzǵa ıe ol – «psıhologıa» ilimi. Adam balasynyń ishki-janyn tanyp bilýde, ony qoǵamdyq sanaǵa shyǵarýda erekshe orny bar.
Ata-babalarymyz ózderiniń san ǵasyrlar boıǵy uly tarıhynda jas urpaqqa tárbıe berýdiń baı tájirbıesin jınaqtap, ózindik sal-sana men ádet- ǵuryp, salt-dástúrleri rásimderin qalyptastyrady. Bular adamdardyń turmysyna sińgen jón-josyq, jol-joralǵylary, ár adamnyń is-áreketeniniń qoǵamdyq ortada qalyptasqan normalary men prınsıpteriniń kórinisi edi. Kóshpeli halyq ózi ómir súrgen qoǵamnyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılaryna, mádenıeti men tarıhyna, tabıǵatyna oraıly jas býynǵa tálim-tárbıe berýdiń aıryqsha talap-tilekterin dúnıege ákeldi.
Kóshpediler mádenıeti men órkenıeti ár ýaqytta qatar damydy. Olar ózine ne qajettigin, neniń kerek emestigin saralaı bilgen. Kisige qıanat jasamaýdy, bireýdiń ala jibin attamaýdy, ótirik-ósek sóılemeýdi qatań nazarda ustaǵan. Qazaqta «jaqsydan úıren, jamannan jıren» degen maqal qalǵan. Adamzat balasynyń ıgilikke, izgilikke bastaıtyn qundylyqtary dala mádenıeti men fılosofıasy, ádebıeti men óneri, pedagogıkasy men psıhologıasynda kómkerilip jatyr. Sondyqtan babalarymyzdyń árbir aıtyp bizge tastap ketken asyl sózderi, tek sanaly urpaq, adamdyq qasıetke ıe, kisiniń, tabıǵattyń, qala berdi ǵalamnyń qadirin túsindirý edi.
QOINAÝY TEREŃ TARIH
Ǵasyrlardan ǵasyrǵa ulasqan ulttyq tárbıeniń ózegi, halyqtyń dúnetanymdyq kókjıegimen astaýda. Buny arysy álemniń ekinshi ustazy, jetpis túrli ilimniń basynda turǵan Ábý-Nasyr Ál-farabı, qazaqtyń mańdaıyna bitken aǵartýshy ǵalym, aqqan juldyzdaı jarq etken Sh.Ýalıhanov, ult ustazy A.Baıtursyn, alash alyptary, Á.Bókeıhanov, M.Shoqaılar t.b óz eńbekterinde shegelep aıtyp, dáleldep jazyp ketken. Báriniń tujyrymdaryn túıińdegende, qazaq halqynyń san-myń jyldyq baı tájirbıesine súıengendikteri kórinedi. Bálkim, sonyń úshinde ult danlarynyń tárbıege qatysty qundy muralary búgingi urpaqtaryna jetip otyr.
Uly dalanyń taǵylymdyq-ónegelik negizgi sıpattaýshy krıterılerine mynalar jatady:
- Meıirbandy bolý;
- Ǵaıbat sóılemeý;
- Qorshaǵan álemniń qadirin bilý;
- Aınalaǵa zábir bermeý;
- Obaldy bilý;
- Saýapty seziný;
- Uıatqa berik bolý;
- Adal men aramdy ajyratý;
- Kisiniń aqysyn jemeý;
- Kisige zábir bermeý;
- Kisini aldamaý jáne t.b.
Osy atalǵandyrdyń halyqtyq dúnıetanymnyń taǵylymdyq-tárbıelik mánin ashýdaǵy etno-folklorlyq motıvterdiń maǵynasyna toqtalamyz:
Meıirbandy bolý – aınaladaǵy jandarǵa, qorshaǵan ortaǵa, úlken men kishige, jalpy jutqa ıgi yqylaspen qaraý. Kóbine avtor oqyrman qaýymdy óz áńgimeleri arqyly osy baǵytta ónegeli tárbıeli bolýǵa úndeıdi.
Ǵaıbat sóılemeý – ózińniń tilińnen jáne kókrek túpkirigen shyǵatyn oıdy, sózdi jón-josyqsyz paıdalanbaý. Kóbine-kóp shyǵarmalarda tuspaldap jetkizilip, belgili bir deńgeıde taǵylymdyq qyzmet atqaryp turady.
Qorshaǵan álemniń qadirin bilý – barsha tirshilik ataýly bir birimen tyǵyz baılanysta. Sondyqtan bizge deıngi tabıǵat, adamǵ, janýarlar álemindegi ózara úılesimdiliktiń retin buzbaý, qadirin uǵyný abzaldyq bolyp sanalady. Bul M.Maǵaýın shyǵarmalaryndaǵy eń negizgi oılaprdyń biri.
Aınalaǵa zábir bermeý – kisiniń tabıǵatqa zıany tıse, ol qorshaǵan ortanyń búlinýine alyp keledi. Egerde qorshaǵan otaǵa zábir bergimiz kelmese, adamzat balasyna amanattap bergenniń qadirin túsingen durysyraq. Avtor osy paıymdaýlardan aınalamyzdaǵy kózge eleýsiz, biraq maǵynasy zor dúnıelerge toqtalady.
Obaldy bilý –qara sózben aıtqanda ár nárseniń suraýy bolatynyn sezingen jón. Qazaq fólklorynda erekshelenip, halyqtyń dúnıetanymynda osy kúnge deıin mánin saqtaǵan birden bir oıdy avtor shyǵarmalarynda únemi qoldanady.
Saýapty seziný – árbir jasaǵan istiń qaıry bolmaq, sol qaıyrdyń qaıtqanyn seziný ǵanıbet. Qalamger osyndaı qasterli sózder arqyly oqyrman zerdesin oıatýǵa tyrysady.
Uıatqa berik bolý – árqaıyssymyzdyń uıat pen aıatqa berik bolýymyz úshin, jaqsy júrý, jaqsy turý, jaqsy seziný qasıetterine ıe bolǵan abzal. Qazaq qoǵamynyń eń negńzgń konseptisi, jadymyzda jazylǵan zań ispetti dúnıeni avtor prozalarynda árqashan kezedestirýge bolady.
Adal men aramdy ajyratý – bul qaǵıdat adamjanynyń perdesi sıaqty, ár kisi neniń jaqsy neniń jaman ekenin túısigi arqyly ajyratady. Bar bolǵany túısikke zer salyńyz. Shynynda, kez-kelgen jazýshynyń zerdesinde turatyn, oqyrmandy tárbıeleýge kelgende árqashan paıdalanatyn tásili.
Kisiniń aqysyn jemeý – dúnıedegi eń adam balasy ózin tıý kerek áreket bul kisi aqysy. Eshkimge qaryz da bolmaý kerek, ózińe artyq qarjy qaldyrmaý kerek. Sonda ǵana tepe-teńdik saqtalady. Bul M.Maǵaýınniń fılosofıalyq paıymdaryn tanytýda árqashan aldyńǵy qatarly tujyrym.
Kisige zábir bermeý – adam balasy bir birine dostyq baýyrmaldyq kóńil kúımen qarasa, zábir bermeý degenimiz sol. Sonaý eski zamandardan, tipti dam balasy jaratylyp, sanaly adam qalpyna kele bastaǵan kezeńderden bastap kele jatqan oıdy avtor shyǵarmalarynda árqashan baıqatady.
Kisini aldamaý –kúndelikti turmysta tirshilikte, adal tirlik qylý, taza nápaha tabý degen sóz. Kisini aldaý avtor shyǵarmalaryndaǵy eń aıypty, eń jazyqty, tipti qorlyqty is retinde aıyptalady. Jalpy bul tendensıa bir ǵana qazaq qalamgerleriniń halyqtyq dúnıetanymdy tanytýda qoldanatyn ádisi ǵana emes, barsha álem ádebıetinde megzeletin oı.
Osy atalǵandardyń túgeli arysy árbir túrki jurtynyń, berisi qazaq balasynyń jadynda jańǵyryp turǵany durys. Bizde osylardyń bári osy kúnge deıin, kádege asyp, rýhanıatty baıytyp, rýhanı azyq bolýda. Bul eshbir jerde jazylmaǵan zańdylyq. Jazylǵan tek – árbir jannyń kókireginde.
Batys zańǵa, shyǵys dinge baǵynady. Olar osy eki sharttan attap ketpeýi kerek. Áıtpese jazalanady, nemese keselge ushyraıdy. Al qazaq «uıat bolady» deıdi. Sondyqtan da bolar «ólimnen de, uıat kúshti» degeni. Rasynda, árbir halyq, meıli etnos, dıaspora, rý-taıpa bolsyn árqaıyssynyń ardyń aldyndaǵy ózderine tán atqaratyn qareketteri bar. Bizdiń qoǵam ilgeri damyǵan, ozat oıly ult qalyptastyrǵan, jastary taǵylymdy-tárbıege baı bolýy úshin tek zań nemese kúshtep ıiktirý burystyq áreket. Bizge eń durysy ata-tekten, ata-salttan aınyǵamaǵan jón. Eger joǵaryda keltirlgen mysaldardaǵy jańa qoǵamdy qadyptastyryp, eldi mádenıet kóshin bastaýǵa negizdep, damyǵan memleket quramyz desek osylarydy sóz júzinde emes, is júzinde iske asyrý zaman talaby demekpiz.
Halyqtyq dúnıetanym joǵarydaǵy keltirgen mysaldardan ǵana, jasalǵan paıymdardan turmaıydy, onyń syrtynda qanshama zańǵar bıik, keń aýqym jatyr. Ózimizdiń eshkimge uqsamaıtyn, myna ǵalamǵa kózqarasymyz, ǵasyrlar boıy qalyptasqan dara dańǵylymyz bizdi basqalardan aıshyqtaýda. Bálkim, osynshama qundylyqtar men altyn-jaýharlar arqalaǵan, dańqty babalardyń zańdy urpaǵy búgingi qazaqtyń tarıh arenasyna jańa lep ákelýge haqysy bary anyq. Týyndygerdiń árbir qalamynan týǵan ádebı shyǵarmalardyń barlyǵy derlik qazaq halqynyń asyl muralary men qundylyqtaryn jańǵyrtýǵa jáne ulttyq dúnıetanymdy nasıhattaýǵa qurylǵandyǵyn ańǵaramyz. Árbir halyqtyń ishinde, óziniń kem-ketigin túgendeıtin, aqyn-jazýshylar alysqa barmaı-aq, qap taýynyń ishindegi aǵaıyndarda R.Ǵamzatov, bashqurtta A.Toqaı, bizdegi darabozdardyń ishinen M.Maǵaýın qatarǵa qosýǵa laıyqty. Onyń jalpyadamzattyq oılary barsha dúınetanymdy keń aýqymda túsinýge, kisige zıan keltirmeýge úndeıdi.
Osydan baryp bizder sakraldy fólklorǵa oıysamyz, ondaǵy erekshelik, bitim-bolmystyń, áńgime men hıkaıattarda qoldanysyna oıysamyz.
Etnografıa – fólklortaný, psıhologıa, fılosofıa, ádep-etıka, estetıka ilimderimen bite qaınasqan ǵylym. Danyshpan Abaı aıtqanda «adamzattyń bárin súı, baýyrym dep», – deıdi. Qazaq qarǵa tamyrly, kópshil baýyrmal, aqkóńil, darhan peılidi halyq. Dalamyzdyń keńdegin, tabıǵatynyń qýańdyǵyn, mańdaıymyzǵa jazylǵan kóshpeli tirshilik saltymyz, osylardyń barlyǵyna kóndigýdiń jolyn, adamdardyń bir-birin jatsynbaı, bárimizdiń birin-birimizge demý bolyp ǵumyr keshýimizdi, A.Seıdimbek megzegen.
Bul qajettilikti tereń sezingen kóshpeliler «adamnyń kúni – adammen» degen prınsıpti tirshilikterine tirek etken.
Ótkeni, XX ǵasyr keńestik totalıtarlyq júeniń kezeńi, shyǵarmashylyqta senzýranyń qatal ýaqytynda, jazýshylar tuspaldap, janamalap, astarlap bolsyn kóptegen týyndylardy jaryqqa shyǵardy. Al, egemendikpen birge ádebıetke erkindik keldi. Qazaq topyraǵynyń qunarlylyǵy qanshalyqty qundy, jeriniń kıeliligi de sonshalyqty mánge ıe.
M.Maǵaýın ata dástúrin, jolyn, salt-sanasyn óz shyǵarmalarynda jańǵyrtqan daraboz.
M.Maǵaýınniń «Nala» áńgimesi, HH ǵasyrdaǵy alash qaıratkerleriniń ómiri, onyń ishinde Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń ǵumyryna baılanysty fólklorlyq saryndardy paıdalana otyryp jazylǵan erekshe týyndy. Avtor álqıssany óziniń jumys kabınetine izdep kelgen jas shamasy jetpisti alqymdaǵan, qartań áıelmen dıalogtan bastaıdy.
– Osy bıyl Mahmuttyń... Toraıǵyrov Sultanmahmuttyń toqsan jyldyq toıy ótedi ǵoı? – dedi qartań áıel tótesinen.
- Júz jyldyq, – dedim men.
- Júz? Iá, júz... Júz eken ǵoı. Iá shyraǵym, atyńdy alystan estip
jatamyz. Ózińe kelgenim... Erigip, qańǵyp júrgen bireý dep oılama. Atasy sondaı dep, partıa, sovet qyzmeti buıyrmasa da, qatardan qalǵanym joq. Sovhozdyń bas buqalteri dárejesine deıin jettim. Sol jumystan zeınetke shyqqanyma, mine on jyl boldy. Meniń ózińe kelgenim... Qaıyn sińlim osynda turatyn edi, kúıeýi qaıtys bolyp, bizdiń aqsaqal júre almaıdy, topyraǵyna úlgermedik, meni jibergeni ǵoı, ıt arqasy qıannan. Qyrqyna qatysqan bir kisiden estidim. Aqyn eken. Meniń Baıannan kelgenimdi kórip, jaqyndyǵymyzdy shamalap aıtqany. Shoqpyttyń Mahmuty... Biletńn shyǵarsyń, Ákesiniń aty shoqpyt.
- Ábýbákir... – dedim men.
- Ol endi, solaı. Shoqpyt dep atap ketken ǵoı, shoqpyt-shoqpyt bolyp
júrgen soń. «Jamannan jaqsy týady, adam aıtsa nanǵysyz» degen osy da...
XIX-XX ǵasyrlar qazaq tarıhy úshin óte zulmatty, aýyr, qınalysqa toly jan-jaqtan qysqan kezeń boldy. Keshegi sovet zamany óktemshildik, sholaq belsendilik, ásire silteýshilik saıasat oryn aldy. Birin biri ustatyp, jazyqsyz jaza tartqyzyp, bireýdiń obalyna ilingender kóp bolǵan. Qaı zamannan belgili jaǵdaı, otarlaýshy ımperıa óziniń qol astyndaǵylardy ekinshi, úshinshi, tipti elemeıtin, onda mádenıet, órkenıet bolmaǵandaı, varvarlar sıaqty kóretinin tarıhtan bilemiz.
Avtor shyǵarma barysynda mynadaı fólklorlyq saryndardy tikeleı de, túspaldap ta jıi qoldanady. Qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde osyǵan baılanysty túsindirmeler berilipti. Onda:
Obal – qıanat, aıyp, kúná;
Obal boldy – qıanat boldy, qıyn boldy;
Obal jasady – qıanat etti, jábirledi.
Qıanat – qazaq halqyna, qıanattan da beter genosıd jasalǵandyǵyn, ash-jalańash qanshama beıkúná jandardy qańǵyrtty. Qatal taǵdyr eshkimdi, qartty, balany, anany eshbirin aıamady. Shetinen atty, bas kótergenin qýdalady, ultshyl degen aıyppen ólim jazasyna buıyryldy.
Bir jaǵynan qaraǵanda, otarlaýshy ımperıa bir dúleı daýyl ispetti. Jolyndaǵynyń birin jaıpaıdy, qulatady, tamyrymen úzip áketedi. Qasqaıyp uarsy turǵan báıterekti túbi toz-tozyn shyǵarady. Osy mátinniń astaryna úńile otyryp kelesideı oılarǵa jol ashylady.
Sultanmahmut Toraıǵyrovtyń ómir joly men istegen isteri qıly zamanǵa týra keldń. Ol ǵumyr keshken jyldar qazaq tarıhynyń aqtańdaqty, patshalyq reseıden keńes ókimetine ótip, revalútsıa, aqtar men qyzyldar, azamattyq soǵys júrip jatqan kez edi. Onyń salqynyń qazaq dalasyn sharpydy. Aıtýǵa qıyn, eske alýǵa jaısyz jer-jerden otaprshyldyqqa qarsy, ezige qarsy, óz jerimizde ózgeniń bıligine qarsy tolqýlar boldy. Sol zamanda qarapaıym buqarany oqý-bilimge tartpaýdyń, saýattylyqqa, kózi ashyq, kókiregi oıaý bolmaýǵa, tek tar qapasta halyqty ustaýǵa tyrysyp baqty.
Aqynnyń ǵumyry osy topalań zamatta ótti. Halqynyń «nalasyna» qalyp jatqan sholaq belsendilerdi kózimen kórdi. Aıyptady, ashyndy. Aıtylǵan, óleńderinde jazǵan ýytty shyndyqtary elge jaqqan men sol kezdegi bolshevıkterge jaqpady. Aq pen qarany aıyryna bilgen jas aqyn qarańǵy qazaqtyń kógine órmelep shyǵyp kún bolýdy armandap ketti. Aqyn murasyna alda toqtalamyz.
M.Maǵaýınniń áńgime janryndaǵy ereksheligi – ol árbir motıvtik elementterdi dál, qajetti jerge qoıa alady. Máselen, mátinde keltirilgen dıalogta, ádeıi ózin izdep kelgen qart áıel adamynyń azymen HH ǵasyr odan arǵy ýaqyttar tóńireginde zamana shyndyǵyn beıneleıdi. Arasynda sharpysýdy, shyndyqty shyryldatý maqsatynda, pikir talastyrady.
Pikir-talastyrý ári qaraı dendeı beredi. Úlken kisi, Shorman Musanyń urpaǵy ekenin aıtalkelip, onyń Han Kene bastaǵan kóterilisine óz atalarynyń qarsy bolmaǵanyn, qaıta qoldaǵanyn, barlyǵy solaqaı kestik júıeniń quıtyrqylyǵy ekenin aıtady. Rasynda, táýelsizdikpen birge sóz bostandyǵy kelgenin endigi, shyndyqqa týra qaraıtyn ýaqyt týǵanyn aıtady.
Bylaı qarap otyrǵan avtor osyndaǵy áńgimeni óte sheber paıdalanyp, barsha shyndyqqa birtindep, asyqpaı detaldardy oryndy qoldanyp, qıanat kimniń tarapynan ketti? kim soǵan ıtermeledi? nege olaı boldy? Degen sıaqty saýaly kóp jaýaby áli kúnge bulyńǵyr dúnıelerge barady.
Obal saýapty biletin nebary jıyrma bir jasar jas jalynnyń qazaq arasyn aralap, «Shoń» degen seriktestik qurmaq bolady. Negizgi baǵyty, halyqty oqý aǵartýǵa bastaý. Kózin ashý. Kókregin oıatý. Biraq aqynnyń sol zamandaǵy bıik óresin tegis uqqandar, birden demeý bergender azdaý boldy.
Abaı aǵasynyń:
Nesi el,
Nesi jurt,
Óńsheń qyrt,
Bas qańǵyrt!..» degen sózderi esine túsken. Áldekimderdiń ózine qabaq astynan qaraǵyshtap otyrǵanyn ańdady. Oqys serpilip, ıyǵy kóterilip, boıyn tiktep otyrdy. Óziniń ótken jyly, qalada taryǵyp júrgen kezdegi jazǵan bir óleńi oıyna oraldy:
Iyǵym nege basyńqy,
Túsim nege qashyńqy?
Ózimnen ózim salbyrap,
Etek jeńim shashyńqy.
Jaý talaǵan oıyńdy,
Kótermeısiń boıyńdy
Turmystyń uzyn quryǵy
Burdy maǵ túsip, moınyńdy...
Eńsesin jazyp, kókiregin kerip, óziniń baıypty qalyp, ór minezin tapty. Lyqsyp kelgen jańa óleń joldary boına tyń kúsh qıǵan:
Den saý bolsa, turmystyń,
Maǵan salǵan quryǵyń
Boılap alyp ketermin!..
Taǵy da muńdy arman:
A, dúnıe! Halqymnyń
Jónge salsam azǵanyn,
Turmysty alyp kóldeneń
Qarǵytar Mahmut azabynan!
Qalamger halyqtyq dúnıetanymdy jaqsy sezingendikten shyǵarmadaǵy Sultanmahmut aqynnyń óleńleri arqyly tálim-ónege, nasıhat, qazaqtyń sol kezderdegi jaǵymsyz, eshtemege qumarta bermegenin, bir jaǵynan kózi ashyq arda azamattarpdyń qaı kezde de el bastaı alatyndyǵyn kórsetkisi kelgen. Sol negizgi oılaryna, jetip, birtindep tyǵyryqtan jol tabýǵa tyrysady.
Aqynnyń shyǵarmashylyq jolyn qadaǵalaı qarap, óleńderiniń jazylý izimen júrseńiz buǵan kózińiz ábden jetedi. Sultanmahmut kórgen ómir azaby, joqshylyq, jastalanttyń soǵan qaramaı izdenip sharq urý izderi – bári onyń shyǵarmalarynda saırap jatyr. Bul jaǵynan ony ómir men taǵdyry óleńinde órilgen aqyn dep ábden aıtýǵa bolady.
ǴASYRLAR BELESİ
Bir ǵasyrdyń qaq bólinip, bir jaǵynan patshalyq reseıdiń yqpaly, ekinshi tusynan keńestik júıeni ornatýǵa tyrysý, bul ortadaǵy bizderdiń halqymyz úshin qıynǵa tústi. Sonysymen qoımaı, ozbyr saıasattyń salqyny, halyqtyń dúnıetanymyna, onyń sal-sanasyna, mádenıetine, oı-órisine tóńkeris ákeldi. Qazaqshylyqtan shyǵyp, ata-baba dástúrli izinen ergisi kelmeıtin urpaq kelmese eken, deıtin úreı oqymysty azamattarymyzdy mazalady. Obal-saýapty bilmeıtin, Sh.Aıtmatovtyń shyǵarmasyndaǵy «máńgúrt», dúbáralyqqa dýshar bolýdan halyqty saqtap baqty.
Qalamger Sultanmahmut aqynnyń óleńderin berý arqyly sol zamandaǵy halyqtyń muń-zaryn, kórgen azabyn, qıametin sýrettep tur. Shynynda da obal, saýpty bilmeıtin sol qylyshynan qan tamǵan qyzyl ımperıa aıaýshylyq tanytpady. Mátindegi óleń joldarynda «quryq túsý», «A, dúnıe» saryndarynan, ábden turmys taýqymetinen qajyǵandyq, taǵdyrdyń taıaǵynan zaryqqandyq baıqalady. Qazaq tarıhyndaǵy eń eldiń esesi túsken kezderdiń biri osy revolúsıa zamany edi.
Áńgimeniń «Nala» dep atalýy tegin emes-ti. Taqyryp taýyp, onyń maǵynasyn ashýdaǵy, kórkemdik, beıneleýish quraldardy, etnografıalyq jáne fólklorlyq máni jan-jaqty tarqatylǵan. Halyq arasynda «elden qarǵys alǵansha, alǵys al» deıtini bekerge aıtylmaǵan. Qanshama adamdardyń, asharshylyqtan, soǵystan, kóterilisten sharshaǵan, óktemdik kórgen halyqtyń jan-kúızelisin avtor jaqsy sezingen.
Qaraǵaıly, arshaly Baıan taýdyń yǵynda, baýyrlaı sozylǵan jap-jasyl Toraıǵyr kóliniń órinde, shombal túıe tastyń ústinde kúńgirt túspen oıǵa batyp otyrǵan Aqyn elesteıdi kózime.
«Jaz jetip, qaralar ketti, sýlar aǵyp,
Kúnde turar jarq-jurq etip nuryn jaǵyp,
Qulpyryp, júz qubylyp jerdiń júzi,
Qýanbas jan-janýar buǵan naǵyp.
Maýjyrap kesh bolǵanda juldyz, aıy,
Munartyp kókshil tartqan qyr men saıy,
Qoı mańyrap, túıe bozdap, sıyr móńirep,
Jylqy kisinep, oınaqtap qulyn, taıy;
Syldyrap qaınap aqqan bulaqtary,
Sekirgen jaǵasynda laqtary,
Úı tigip, kók shalǵynǵa jeli qaqqan,
Keshegi qaıran qazaq turaqtary!».
Qalamger «Nala» áńgimesinde aqynnyń halyqtyń dúnıetanymyna, týǵan jerge degen qurmetine, burynǵy jaz jadyraǵan, mamyrajaı kezine ańsaý tanytqan óleń joldaryn arnaıy bergen. Óıtkeni, jas ta bols, kóz aldynda tálim-tárbıeden ajyrap, atalyq tamyrdan ajyrap bara jatqan el-jurtty kórip, otarlaýshylardyń – halyqtyń nalasyna qalǵanyn kelesideı óleńmen jetkizgen.
Qaıran el, qaıran jer!..
«Betińdi qaıystyryp orys basqan,
Titirep yzǵarynan jer men aspan,
«Al qutyl, jaý jetti!» dep, qoıdaı úrkip,
Ień men, ólmeı júrmen ázer ashtan».
M.Maǵaýın – aqynnyń sherli muńdaryn «Ień men, ólmeı júrmen ázer ashtan» dep keletin óleńniń sońǵy joldary halyqtyń boıyndaǵy ashý, yzanyń kórinisi retinde baılanystyrǵan. Alash alyptarynyń ulty úshin jasaǵan erlikteri Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, S.Seıfýllın, bizdiń baskeıipkerimiz S.Toraıǵyrovtardyń t.b orasan zor. Óz jerinde halqynyń beıbit, kiriptar bolmaı, eshkimniń qolyna qaramaı, azattyqta ǵumyr keshýine sonshalyqty janyn salyp, bar kúsh jigerin, bilimin arnaǵan qazaqtyń arda uldarǵa degen rızashylyǵyn aqyn da, avtorda jaqsy túsingen.
Aıaýsyz júıe, solaqaı saıasat, qylyshynan qan sorǵalaǵan keńestik júıe jolynda myńdaǵan jurtty qyrǵynǵa ushyratyp, obaldyq jasap qyryp saldy. Halyqtyń – «nalasyn alǵan» patshalyq ımperıa da, alyp derjava KSRO-da, kúıredi. Aıdaı álem tarıhynyń aldynda qaratańbamen bederlendi. Jaýlaýshy, otarshyl, aıaýsyz, qıanatshyl, zobalań týdyrýshy, qandy-qol qylmysqa barǵan, qanshama halyqtyń ata-baba dástúrininen, halyqtyq dúnıetanymnan, dini men dilinen aıyrǵan qarabet esebinde shejiresi jazyldy. Avtor óz kezeginde osynshalyqty qaterli is-áreketke barǵan sol dáýirdiń shyndyǵyn týr jetkizgen.
Qalamgerdiń áńgimeniń ishindegi rettilikti, dáldikti berýdegi sheberligi keleshek týrasyndaǵy oılarǵa baılanysty mynadaı aqynnyń óleńdi paıdalanǵandyǵy strategtiginiń kórinisi ispetti.
Bul – búgingngi hal. Erteń... Erteń ne bolmaq?
«Al endi bizge kelgen zaman qandaı?
Zamanǵa qarsy turar shamań qandaı?
Basqanyń kók jelke bop tepkisinde,
Talaısyz neden bodyń, ah sor mańdaı!».
Ádebıettegi áńgime janrynyń ereksheligi, jalpy qalamgerlerdiń paıdalanatyn ádisteri bolashaqqa kóz salý. Ondaǵy bolatyn oqıǵalardyń bas keıipkerdiń nemese zamannyń ıyǵyna artý nátıjesinde janamalap bolsyn aıtady. Bálkim, osy turǵydan kelgende avtor etno-folklorlyq saryndardy sátti úılestirip, zamana shyndyǵyn áńgimede oqtyn-oqtyn ári dóp jetkize bilgen.
Mátinniń «Al endi bizge kelgen zaman qandaı?» deıtin suraq túrindegi óleńniń bastapqy joldarynda úlken tanymdyq, taǵylymdyq fılosofıalyq suraýly tuspal jatyr. Ýaıym men qaıǵy qatar órilgen, suraǵy kóp, jaýaby joq bundaı oılardy avtor jıi alyp otyrǵan. Osy turǵydan kelgende fólklor men etnografıanyń shyǵarmalardaǵy orny erekshe. A.Tańjaryqova: «Ádebıet óz damý tarıhynyń damý kezeńinde etnografıa jáne fólklormen bite qaınasyp, birge tirshilik etken jáne shyǵarmalarda belgili bir sújetti qurýǵa, keıipker obrazyn ashýǵa, kórkemdik tásilderdiń qoldanylýynda, oqıǵalardyń sheshiminde ıaǵnı shyǵarmanyń búkil ón boıynda belgili bir qyzmet etip otyrǵan» deıdi.
Halyqtyq dúnıetanymnyń taǵylymdyq-tárbıelik mánin shýdaǵy etno-folklorlyq mánin ashýdaǵy «obal», «saýap», «kıe» uǵymdarynyń prozadaǵy atqaratyn qyzmeti, fýnksıasyn jazýshylar uǵynyp qana qoımaı, onyń astarly tuspaldaryn jetkizýdegi detaldik qyzmetine mán bergeni abzal. Bul keltirilgen sakraldy túsinikter jáı ǵana aıtyla salǵan teńeý nemese epıtet emes. Onyń arǵy jaǵynda kúlli halyqtyń rýhanı baı murasy, paıymdary men ónegeli oılary, belgili bir kontekstegi tıymdary (tabý), jalǵan dúnıe men o, dúnıege qatysty paıymdary, tabıǵat pen ómir qubylystaryna baılanysty kózqarastarynyń aýqymy keń.
A.Tańjaryqova: «Qazirgi qazaq prozasyndaǵy fólklorlyq sarynnyń qoldanylýy, avtorlyq tanymǵa, shyǵarmanyń ıdeıasyn ashýǵa qyzmet etse, ekinshiden, keıipker harakterin, rýhty tanýǵa, qoǵamdaǵy áleýmettik shyndyqty tanyp-bilýge septigin tıgizedi». M.Maǵaýınniń áńgimelerinde tarıhı shyndyq pen qatar halyqtyń jan-tolǵanysyn, ǵasyrlar boıǵy jınaǵan danalyq paıymdaryn, baı etnografıa men fólklor anyq baıqalady. Kezinde uly dalamyzdy aralaǵan etnograf G.Potanın «Maǵan búkil qazaq dalasy án salyp turǵandaı bolyp kórinedi» depti. Shyn týaıtyna kelgende, bizderdiń turan dalamyz talaı tarıhı oqıǵalardyń kýási. Qanshama joryqtar men jaýlaýshylyqtar, basqynshylyq soǵystar men asharshylyq zulmatyn bastan keshirdi. Sondaı aýyr jaǵdaılardy kórgen halyq, barlyǵyn kóterip, qasqaıyp qaıta turdy. Avtordyń oıyndaǵysy men aqyn Sultanmahmuttyń aıtary shyǵarmada úndese bilgen.
Tarıhı taqyryptardy jazýǵa kelgende M.Maǵaýınniń qazaq ádebıetindegi onyń ishinde, proza, roman, áńgime janryndaǵy jazǵan týyndylaryn baǵamdap qarasaq, ózindik orny bar ekenin ańǵaramyz. Ol tipti senzýra qatty kez keńes ókmeti tusynda osy baǵytqa burylǵan. P.K.Iýsýp: «Qazaq ádebıettaný ǵylymy keńestik bılik tusynda óz nysanyn negizinen saıası ıdeologıa ólshemimen qarady. Kez-kelgen mura taptyq qalypqa salynyp, sosıalısik murattarǵa qatysy barlyǵy, joqtyǵy jaǵynan qarastyryldy. Sol sebepti de, qalamynyń jeli bar, kórkem oılaý qarymy ózgeden artyq turǵan kóptegen sóz zergerleri óz kezeńiniń shyndyǵyn aıtýǵa qurylǵan shyǵarmalar jazýdan qashqaqtap, az da bolsa shyǵarmashylyq erkindikke múmkindik beretin tarıhı taqyryptarǵa oıysty». Sosıalısik júıeniń údesinen shyǵýdy kózdegen qalamgerlerdiń shyǵarmalarynyń ǵumyry qanshalyqty bolaryna ýaqyt sarapshy. Degenmen sol tusta da, búgingi shyǵarmashylyq erkindik jaılaǵan qoǵamda óz beıne in joǵaltpaı, ulttyq tamyrdan ajyramaı kele jatqan sóz zergerleri barshylyq. Solardyń qatarynda M.Maǵaýındi kóremiz. Óıtkeni KSRO zamanynda ótkir oılaryn astarlap «ógizdi de óltirmeı, arbanyda syndyrmaı», jetkize bilgen bilikti jazýshy deýimizge tolyq negiz bar.
Bar maqsaty men armany qazaqty ushpaqqa shyǵaryp ótkeni men búgin, bolashaǵy týrasynda tebirenip, qazaq halqynyń kókiregindegi oılardy sarnatyp jetkizip, ultynyń ózgelerden kem bolmaýy, jasyq kúıde tirshilik keshpeýin tolǵanǵan Sultanmahmut aqyn bar bolǵany jıyrma jeti jyly ǵumyr keshkendigin, ana qursaǵyndaǵy jas boıynsha jıyrma segiz jyl ómir súripti. Avtor – sanaly ǵumyrynda, dalalyqtar mádenıeti men rýhanıatyn jaqsy túsinip, ony óskeleń urpaqtyń zerdesine toqýdyń maqsatyn bile otyryp, aqynnyń – Toraıǵyr kóliniń jaǵasynda dúnıe salarynan úsh qalǵandaǵy óleńiniń sońǵy oramdaryn keltiredi.
«Dert kúshti tamaǵymnan júrmeıdi asym,
Jastyqqa jótel qysyp, tımeı basym,
Taǵdyrdyń kezdestim ǵoı kermesine,
Talapty jıyrma segiz degen jasym!».
Avtor «Nala» áńgimesin jazarda basty myna bir jaǵdaıdy maqsut tutqan. Ol qazaqtyń joǵyn túgendep, bar sanaly ǵumyryn oqý-aǵartý salasyna jumsaǵan Sultanmahmut aqynnyń ishtegi sol kezdegi qarapaıym buqara halyqqa jasalyp jatqan qıanatty kórip, sony túzetýge tyrysty. Qoryta kelgende aqynnyń «Nalasyn» oqyrman da, jazýshyda jaqsy uǵynary sózsiz.
M.Maǵaýınniń áńgime janryndaǵy shoqtyǵy bıik shyǵarmasy – «Joqtaý». Jazýshy halyqtyq dúnıetanymnyń tárbıelik-taǵlymdyq mánin ashýdaǵy etno-folklorlyq motıvterdi molynan qoldanyp, túrkilik kezeńge mıfopoetıkalyq ádispen tap bolady. Munda ata-babalarymyzdyń asyl tarıhy, shejiresi, ótken kúnderi, uldalamyz ben asqaraly bıik taýlarymyz ben shyńdarymyzdyń qadir-qasıeti leg-legimen baıandalady. Osy týyndyny oqý barysynda avtordy, fantas-sýretker dep ataýdyń shyndyq ekenine taǵy kóz jetedi. Oqıǵa avtordyń óz úıiniń bólmesinen bastaý alady. Oılamaǵan jerden túz taǵysynyń keıpine aınalyp ketedi.
Men – Kók Bórimin! Asyl Anam Altaı – óz ornynda tur. Endi ne kerek?!
Betimdi appaq aıǵa buryp, appaq qar ústine shońqıyp otyra bere, bolat tumsyǵymdy Kókke sozyp, óksite tolǵap, qatarynan bes márte qaıyryp, ańyraı ulyp aldym. Áldeneden ótkenin, kelmeske ketkenin kámil sezinem, biraq bar úmitim kesilmegen. Áldeqaıda satyr etip, sýyldaı kútirlep, kóshkin bastaldy. Táýba! Meniń zarly tilegim Kók Táńiriniń dárgeıine jetipti. Qulaǵy ashyq eken.
Endigi jol – yldı edi. Elsiz emes sıaqty. Biraq túgendeýge mursha joq sıaqty. Mejeli jerge tún aýmaı jetýim keroek sıaqty.
Mine! Aı astynda jarqyrap jatqan aq ózen. Orhan! Eki óńirin japqan qalyń toǵaıdan túgelge jýyq arylypty. Keneresi kemise de, ejelgi kórki qalpynda, aıdyny ásem, sýy sulý. Baǵzydaǵy Ortalyq jazyqqa kire beriste, ózenniń sol jaq qabaǵyna azǵana aıaldadym. Shóptesin, túıetaıly jardan qıalaı túsip, únsiz ǵana, syrǵı aǵyp jatqan ózenniń qıyrshyq, qońyrjaı tasty jaǵasyn jıekteı basyp, salqyn sýdy jaldaı toqtadym. Óne boıym shymyrap turyp, etpetteı eńkeıip, baba sýymnyń dámin tattym. Bolmashy baldyr ısi bar, baldaı tátti, kirshiksiz taza sý. Sol baıaǵy sý. Tereńine boılamasam da, baýyryma jetkenshe jaldap bardym. Az-kem tynys taýyp, áldeneni esime túsire almaı, ájeptáýir turdym. Sodan soń tepseń jaǵalaýǵa shyǵyp, dúr silkinip, kók ústinde aýnap-aýnap aldym. Qalyń shalǵyn emes, maıda, tyqyr qurǵaq. Syzy mol shóbi jutań qońyr topyraq. Baıaǵy topyraq. Iá. Qaıda ketýshi edi. Burynǵy topryq. Ýh! Sý – burynǵy. Topyraq – burynǵy. Taıazysa da, tozsa da, óz ornynda tur. El... el qaıda?
...Kóshpeli qala. Kóshpeli, syńsyǵan, qalyń jurttyń qaq ortasynda – qara jerge tamyr tartyp, nyq ornaǵan sáýletti shahar – aıbyndy túrik eliniń astanasy baıtaǵy – Orda Balyq! Myzǵymas ustyn, máńgilik uıtqy!
Jalpy qazaq qalamgerleriniń arasynan fantas jazýshylardyń shyǵarmalary oqyrman qaýymdy tez baýraıdy. Olarda bir álemnen ekinshi álemge, ekinshiden úshinshige aýysyp ketý yqtımaldyǵy bar. Sonyń nátıjesinde kóptegen týyndylar óte áserli ári shartty refleksti jyldam oıatady. Máselen ulybrıtandyq jazýshy Djoan Roýlıń «Garrı potter men pálsapa tas» kitaby, Nıkolaı Gogoldiń «Óli jandar» t.b sheteldik týyndygerlerdiń shyǵarmalaryn ataýǵa bolady. Solardyń qatarynda otandyq qalamgerlerde eshkimnen kem túspeıtin biregeı shyǵarmalar dúnıege ákelgen. Bizdegi Oralhan Bókeı «Ataý kere», Asqar altaıdyń «Kentavr» jáne mysaldap, taldanyp otyrǵan «Joqtaý» áńgimesin tizimge qosa alamyz.
M.Maǵaýın osy áńgimesinde anyq bir arna – birinshi jaqtan baıandaý arqyly avtor bizdiń ortamyzdan, ıaǵnı kúndelikti tirshilikten tylysym jaǵdaıǵa ushyrap, múlde basqa qanatty kók bórige aınalýy, sol arqyly burynǵy orta ǵasyrǵa tap bolýy, ol – ótken kúnge ata-baba arýaǵyna qurmet tanytyp, qasterli tarıhı shejiremizdiń kem-ketigin joqtaı otyryp, oqyrmandy tanystyrýǵa tyrysqandaı bolyp seziledi.
Qalamgerdiń túrki jurtynyń jeriniń darhandyǵyn tanystyrýda, fólklordaǵy sakraldy uǵymdardy «táńir», «joqtaý», «kıe» udaıy qoldanǵan. Túptep aıtqanda, jer-sý ataýlarynyń qadirin bilip, onyń semantıkasyn túsinýde, atalǵan saryndar mańyzdy sanalady. Odlaı bolatynynyń jóni mynada. Avtor kózqarasy men kók bóri keıpinde kók aspanda sharlatyp otyra ejelgi turan dalanyń ana sheti men myna shetine saparlaıdy. Sol arada burynǵy túrki halyqtarynyń baı fólklorlyq muralarynan habar berse, bir jaǵynan toponımdik ádister arqyly ózen men taý, jazyq pen qyr, shól men shóleıt syndy kontınenttik tásilderdi negizge alady. Bir qyzyǵy osy keltirilgen saryndar sújettiń osy bir mátininde kórinis berip qana qoımaıdy. Qaıta barlyq áńgimeniń ón boıyna ár berip turady.
Táńir – túrki tektes halyqtardyń uǵym-túsiniginde kók aspan, eń joǵary tylsym kúsh, qasterli bolyp sanalady. Dálirek aıtqanda barlyq nárseniń bastaýy, jaratýshysy esebinde sanalady. Bul sol ejelgi «Táńirlik din», «Táńirlik senimnen» qalǵan paıym-túsinik. Osy ýaqytqa deıin óziniń mazmundyq hám maǵynalyq qasıetin joımaǵan birden bir kózqaras.
Joqtaý – ǵuryptyq fólklor boıynsha alǵanda baqılyq, qaıtys bolǵan kisini azalaý maqsatynda aıtylatyn sherli, qaıǵyrý, qımastyq óleń retinde túsiniledi. Al, bul arada ótken tarıhtyń enshisinde ese ketken, kezeńderdi, ishtegi saǵynysh pen áttegen-aı deıtin ýaqytqa joqtaý maqsutynda aıtylyp tur. Sol sebepten avtor, joǵaryda keltirilgen amal-sharǵylarmen birqatar kóne shejireni ańdatqan.
Kıe – halyqtyq dúnıetanym men paıym túsinikke salyp qaraǵanda qasterli, bir zatty nemese qubylystyń qadiri joǵary, oǵan qysastyq jasaýǵa bolmaıdy, solaı jasan adamǵa zarar beredi, sondyqtan qasıetti dep uǵynylatyn, maǵynasy tym tereń sóz. Bunda avtor ata-baba arýaǵyn, túrki topraǵyn, taýlaryn, tastaryn ózenderi men kólderin kıeli tutqan.
Mátinde kóbine tuspaldap, birnárseni megzep jetkizý tásili qoldanyla bermegen. Kerisinshe munda qıal-ǵajaıyp «kókke samǵaý», «kókke ushý» syndy fólklorlyq saryndar jıi ushyrasady. Bir taraptan bul da óte jaqsy ádis. Sebebi, mıfopetıkalyq tásilder shyǵarmany kúsheıtip, keıbir oqıǵalardy zoraıtyp, áserlendirgen.
Biraq meniń ýaqytym tapshy. Basyma túsken baqytsyzdyqty tolyq baıyptap bolǵam joq. Asyqpasam da, aýyr aıaq, jedel júrispen, syrtqa shyqtym. Astana jurtymnyń alyp súıegin – erkin zaman ótkergen, qyzyqty dáýren súrgen ata mekenimdi, basynan quty kóshken, jermen jeksen bolǵan qaıran Orda-Balyqty úsh aınaldym. «Eldi halyq edim – elim qane? Qaǵandy halyq edim – qaǵanym qane? – dep, kókregim qarys aıryla, zar tuttym. «Ótken elimdi qaıdan tabam? Ólgen qaǵanymdy qalaı tiriltem? Kimge isimdi berem? Endigi tirlikte ne mán bar?! Endigi ómirdiń qajeti qansha?»
...Óshpes tańba, ólmes uran. Samuryq bóri! Biri–Batysqa, biri–Shyǵysqa qarap aıbat shekken Qos Kıeniń sol jaq syńary. Bir zamandaǵy kúsh-qýat tepsinip tur, aıdyn saltanaty sol qalpynda... Aldyńǵy sıraǵy tobyqtan synǵan, artqy, bulshyqty jilik, sheńgeldiń tuıaǵy ǵana qalǵan, bederli sur tas. Jansyz, qımylsyz. Syńarynan aırylǵan quty aýǵan jarty Kıe.
Bir zamandaǵy Qos Kıeniń aralyq baýyryndaǵy, tóbesi úshkil, beti jaıpaq taqtaǵa ejelgi shyrsha jazýmen bederlengen Duǵanyń astyńǵy bóligi joq, oń jaqtaǵy bastaýy jáne ketilgen. Úńile qaraǵanda: Kók Táńiri, Túrik degen úshaq sózdiń sulbasyn ajyrattym.
Kók – qulady, Táńiri – tastap ketti, Túriktiń baǵy taıdy».
Mátindegi eń jıi qoldanylǵan fólklorlyq saryn, ol – «kıe». Kıe jóninde kóptegen fólklortanýshy ǵalymdar Á.Qońyratbaev, E.Tursynov, S.Qasqabasov, Sh.Ybyraev, etnografıa zertteýshileri H.Arǵynbaev, A.Seıdimbek taǵyda basqa ǵalymdar birqatar túsiniktemeler qaldyrǵan. Báriniń túbin zerdeleı kelgendegi bir toqtam – halyqtyń nanym-senimine, ómir súrý daǵdysyndaǵy ustanatyn yrym-tıymdaryna, tutynatyn nárselerine, aınaladaǵy tabıǵatyna t.s.s uǵymdaryna qarata aıtylǵan. Munyń bári aınalyp tirelgende halyqtyq dúnıetanymnyń qaınar kózi naq sol zerttelip otyrǵan jurttyń ádebine, taǵylymy men tárbıesine soǵary sózsiz.
QAZAQ URPAQ TÁRBIESİN BOLASHAQPEN USHTASTYRǴAN
Halyqtyq dúnıetanymdaǵy taǵylym men tárbıe konseptisin dál osy mátinnen kóremiz. Avtordyń qıaly – sheksiz, kóptegen orta men jerlerdi samǵap júrip, bıik jartas, kıe qonǵan tastyń subasyn baıqaıdy. Osy sulbadan baıaǵy batyr babalardyń ór rýhyn, qaısarlyǵy, barlyǵyn ańǵartady. Onyń qıalynyń jemisinde birqansha oılar jatyr.
Bir jaǵynan saralap qaraǵanda, avtordyń mıfopoetıkalyq ádisterdi paıdalanýy, fólklordaǵy mıf, ańyz, hıkaıat, ertegi janrlarynda únemi kezdesetin sújettik elementterge uqsaıdy. Ol janrlarda oqıǵalar shytyrman, qıal-ǵajaıyp aspektiler nátıjesinde óriledi. Bir álemnen ekinshi álemge, ekinshiden basqa zamanǵa tap bolý atalǵan janrlarǵa tán qasıet. Degenmen, bizdiń obektimiz olarǵa qaraǵanda anaǵurlym salmaqty.
Qazaq halynyń tarıhynda kóptegen biz bile bermeıtin, áli syry ashylmaǵan, barsha jurtqa beımálim, áli de bolsa onsha zerttelmegen taqyryptar bar. Avtor bir qaraǵanda osynaý, kómkerilip jatqan, ashyla qoımaǵan kóshpendiler arysy saq pen ǵundarǵa baryp jetetin, kóne shejireni oqyrman qaýymǵa, qıal, fantasıkalyq ádisterge ený arqyly biraz jaıttan habar berdi. «Kók bóriniń» alys aıshyqty jerlerdi sharlap, qazaq tarıhynyń arǵy negizderi túrkiniń qýatty ımperıa ekendigin, rýhanıat pen mádenıettiń bastaýy, áskerı óner damyǵandyǵyn ańǵartady. Sondaı-aq ol kezeńderde de bıik munaraly qalalar, sáýleti kelisken shaharlar, órkınettiń kóshin bastaǵan qol-óner, saýda sattyq, alys-beris, jibek jolynyń torabyndaǵy elderdiń biri, shaıyrlar men aqyndardy dúnıege ákelgen, astronomıa, geometrıa, matematıka, ádebıet, tarıh, fılosofıa damyǵan ilim men bilimniń ordasyna aınalǵan qarýly, qajyrly derjava bolǵan. Aınalasyndaǵy kórshiler, alys-jaqyn memleketter sanasatyn, dini men dili qatar qaryshtap ilgerilegen, halqy rýhanıatqa baı, sán-saltanaty kelisken túrki eliniń ǵumyr keshkenin, aıdaı álemge, «Kók bóridaı» aıbat shekkenin jáne osyndaı uly halyqtyń, uly eldiń, uly derjavanyń, uly ımperıanyń zańdy jalǵasy, tikeleı urpaǵy dalalyqtar, myna sizder men bizder, búgingi qazaq mılleti degendi avtor megzegen.
Naqtyraq aıtqanda halyqtyq dúnıetanymnyń bastaý qaıda degende? Osy atalǵan jaýaptarǵa qosa, mádenıetter almasýyn ataımyz. Órkenıettiń qulashtap qanat jaıýy, dúnıejúzindegi ozyq damyǵan el bolýǵa umtylý, olardyń sońynde emes, qaıta aldyńǵy qatarynda bolýǵa talpyný árbir memleket úshin qalypty tendensıa. Biraq mádenıettiń evalúsıaǵa ushyraýy, bastapqy qalpynan baǵdarsyzdyqqa ushyraýy óte qaýipti sanalady. Bul keselmen kóptegen elder arpalysyp, óz etno-mádenıetin, etno-pedagogıkasyn joǵaltyp almaýdy qalaıdy. Jahandaný prosesiniń tym jyldam júrýi adamzat balasyn ulttyq kodynan aıyrýdy kóksegeni. Al osy proses osylaı jalǵasa berse, árbir ult – ult bolýdan, etnos-etnos bolyp tirshilik qylýdan qalady. Sonyń úshin bizge ádebıetti, etno-psıhologıany, etno-pedagogıkany, etnografıa men fólklordy, tarıhty qaıta qalyptastyryp, árqaıyssyn óz tuǵyryna qondyrǵan abzal ekendigin avtor tuspaldaıdy.
KSRO ýaqytynda qazaq halqy osy atalǵan ulttyq kodymyzdan tamyr úzip, óz shejiremizden ózimiz jırenetin jaǵdaıǵa jettik. Sosıalızm ata-dińgekten aıyryp, ózge ıdeıalar tóńireginde toptastyrdy. Bul sol kezdegi solaqaı saıasattyń áseri. Halyq arasynda «Tolǵan el – tarıhyn taspen jazady, tozǵan el – tarıhyn jaspen jazady» dep aıtylǵan astarly aqıqı sóz kezigedi. Rasynda, bir halyq ekinshi bir halyqtyń óktemdiginen, sińisip, óz tarıhynan, mádenıetinen, ádebıetinen aırylyý faktileri ǵalamda tolyp jatyr. Sondyqtan, joıylyp, jahandanýdyń jeteginde ketpeı, qaıta óz dańǵylymyzdyń qaıda bolatynyn kórsetip bergen avtor – áńgimeni tekten-tekke «Joqtaý» dep qoımaǵan. Árbirden, tarıhtyń belinde enshisi ketken halyq endigi jerde, óz aıbynyn dáleldep, abyroıdy asqaq ustaýy qajettigin aıtady.
ALASH ALYPTARY
A.Baıtursynuly, Á.Bókeıhanovtar Máskeýde 1926 jyly «Myń bir maqal, jıyrma úsh joqtaý» atty kitap qurastyrypty. Sonyń ishnde keıingi zertteýshiler men jazýshylar, jalpy izdenýshi ǵalymdar, astar men mazmunǵa baı eńbekti qajetterine jaratady degen nıetpen jazǵandyǵyn aıtady. Kitapta: «Mánisi kóbirek qazaq tarıhyna tıisti bolsada, tilin úırený, tekserý, paıdalaný osy zaman jastary úshin de qajet jumys» delingen. Rasynda, bir qoǵamnyń jastarynyń tárbesi, qala berdi halyqtyń taǵylymy eki udaı kún keshý, qasirettiń belgisi bolyp sanalady. M.Maǵaýınniń túpki oılarynyń biri halyqtyń óresiniń dárejesin tómendetpeý, qaıta qoǵamnyń alǵa ilgerileýin jyldamdatý, biraq óz dińgegin ajyramaý ekendigin aıtady.
Dana oıshyldardyń fılosofıalyq paıymdaýlaryna súıengede bir qaǵıdat aıqyndalady. Ol halyqtyq dúnıetanymnyń rýhanı azǵyndyqqa túspeýi. El arasynda, «ashynǵannan til shyǵady, ashyqqannan qol shyǵady» dep jaı támsildenbegen. Dúnıejúziniń shejirelik tarıhynda, óz tamyryna balta shapqandar ultsyzdanýǵa tikeleı jol salǵandarmen bara-bar. Avtor «Joqtaý» áńgimesi arqyly qalyń kópshilik aýdıtorıaǵa osyndaı zobalańdardan aýlaq júrýge, boı aldyrmaýǵa shaqyrady.
Jazýshy qoǵamdaǵy oryn alyp otyrǵan olqylyqtardy baıqaǵandyqtan nemese tarıhtyń álide bolsa zertteý nysanasyna ilinbeı turǵan oqıǵalardy sýretteýde mıfologıalyq, mıfopoetıkalyq tásilderge salyp, turan dalanyń árbir qıyryn, árbir taýyn, tasyn, nýly ormanyn sıpattaı kele jazıra dalaǵa etnografıalyq jáne fólklorlyq saryndardy paıdalana baıandaǵan. Avtor sýrettegen túrli qubylystar men jer-sý ataýlarynyń túpki pozısıasy, túpki prınsıpi, túpki oı ádebı jádigerlerimizdiń moldyǵynan habar etedi.
«Joqtaý» áńgimesiniń ón boıynda boıynda ulttyq qundylyqtar men birneshe ǵylymnyń bastaýlaryn ańǵaramyz. Olar:
- qundy fólklorlyq jaýhar;
- ulttyq baı etnografıa;
- ulttyq tarıh kózderi;
- fılosofıalyq oılar shoǵyry t.b baıandalǵan.
Qundy fólklorlyq jaýhar. Qazaqtyń fólklorlyq muralarynyń ishindegi kisi dúnıe salǵanda, jesiri, inisi, aǵasy, týysy, jaqyn jorasy t.b ol adamdy «joqtap» arnaı azalama aıtatyn bolǵan. Joqtaýdyń túrlerine «Ákem-aı», «baýrym-aı», «qudaı qosqan qosaǵym-aı», syndy saryndar bolyp keledi. Halqymyzdyń shejiresinde elden el aırylǵan, arýanadan bota aırylǵan náýbetti jylary «elim-aı» jyry týǵan. Sondyqtan joqtaýdy joqtaýǵa jáı qaramaǵan. Al avtor osyndaı jaǵdaıattardy halyqtyń dúnıetanymymen baılanystyrǵan.
Ulttyq baı etnografıa. Bizdń etnografıalyq jádigerlerimiz óte baı. Ondaǵy qundylyqtar qazaq halqynyń ózgelerden kem túspeıdi. Avtor – áńgimede etnografıalyq derektemelerdi keltire otyra, bizdiń ejelden kelejatqan rýlyq, taıpalyq kezeńderden bergi ózimizidń halyqtyq qurylym bolǵanyn, qoǵamdyq dárejede toptasyp, aýyzbirlikte ǵumyr keshkendigimizdi aıshyqtaıtyn detaldar qosqan. Shynynda, sosıalızm belem alǵan zamatta, mundaıdy aıtý ne atý jazasyna, ne aıdaýǵa dýshar etetin. Desekte, ǵylymnyń qazbaıtyn qudyǵy, almaıtyn asýy joqtyǵy sol kezderde de baıqaldy. Onyń aldyndaǵy álemge áıgili etnograf A.I.Levshın, P.N.Rychkov, N.A.Arıstov t.s.s. syndy ǵalymdardar bizdiń halyqtyq dúnıetanymnyń keńdigi jóninde birqansha ǵylymı eńbek, ǵylymı maqala jazǵan. Otandyq etnografıa ǵylymynda taǵylymdyq-tárbıeniń qasterligi, tirshiligimizde alar orny jaıynda Á.H.Marǵulan, H.A.Arǵynbaev, M.S.Muqanov, Ó.Jánibekov sıaqty áıgili zertteýshilerdiń etnografıalyq zertteý kitaptarynan bilemiz. M.Maǵaýınniń de osy salada habary bar, ári ózide birqatar shyǵarmalaryna etnografıa ǵylymyn kiristirgen.
Ulttyq tarıh kózderi. Tarıh – ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketpeýge tıis gýmandyq ári qoǵamdyq ǵylym salasy. Ótken HH ǵasyrda tarıhatty aıtýǵa senzýra qatty áser bergenimen, tarıhshy E.Bekmahanov HIH ǵasyrdaǵy ult azattyq kóterilisti, qazaq dalasyndaǵy otarshyldyq egzgige qarsy, narazylyqty zerttedi. Ulttyq tarıh kózderin ashýda irgeli eńbekter qaldyrǵan, ári aldyńǵy býynnyń izbasarlary M.İ.Qozybaev, O.Sumaǵululy, Z.Qınaıatuly, M.Qoıgeldi, J.Artyqbaev, D.Qydyráli syndy zertteýshi-ǵalymdar qazaq tarıhyn taldap, saraptap, odan ary ilgeriletýde. Qazaq qalamgerleriniń ishinen İ.Esenberlın, Á.Álimjanov, Á.Kekilbaev, M.Maǵaýınder tarıhı taqyryptarǵa qatysty shyǵarmalar jazdy. Ulttyq tarıh kózderin zertteýde orsan zor eńbek sińirdi.
Fılosofıalyq oılar shoǵyry. Fılosofıa – qoǵamdyq ǵylym salalarynyń ishindegi adam janyn, tulǵanyń bolmysyn zertteıtin, jazýshy qajetti detalderdi beretin eń qajetti ilim. Bulaı deıtinimiz týyndygerdiń «Joqtaýy» naqty bir materıalısik dúnıeniń sońynan qýmaıdy, qaıta rýhanı, ishki argýmentterdi qozǵaı otyryp, kerekti baǵytqa silteme usynady. Bir qyzyǵy buryn esh jerde aıtylyp, eshbir ortada kóp kóterile bermeıtin problematıkaǵa fılosofıa den qoıady. Ótkendi qozǵaıdy, shyndyqtyń ádebıette, onyń ishinde shyǵarmalarda qoıýlana túsýine áser etedi. Osy atalǵan paıymdar men tujyrymdardy elimizdiń kórnekti fılosoftary S.J.Kenjebaev, Á.Nysanbaev, J.Erǵalıev, A.Aıtaly syndy t.b ǵalymdar eńbeginen bilemiz.
Keıqaýstyń «Qabýsnama» atty pálsafalyq kitabynda joǵaryda kóterilgen taqyryptardy tarqata túsedi. Bir qaraǵanda uly Gılanshahqa qarata aıtylǵandaı kóringenimen, túbi kúlli adamzat balasyn izgilik pen parasat, adaldyq pen aqıqatqa úndeıdi. Tym ertede jazylǵan osynshama taǵylymdyq-tárbıelik maqsatta jazylǵan ósıetnama búgingi kúnge deıin óziniń ózektiligin joǵaltpady. Ýaqyt syrǵyp, jyldar jyljyp, ǵasyrlar almasqan saıyn sý túbinde jatqan marjandaı jarqyraı túsýde. Árbir oqıǵa men mysaldar, ózderi kórgen bilgen, estigen, aqyr sońynda, oı-qorytyndylardan shyǵady. Bizdiń túrki halyqtarymen irgeles, aralas-quralas jatqan parsy-arab shaıyrlary, dilmarlary tápsirlep qaldyryp ketken, ǵumyrlyq nár, tujyrymdardy orta ǵasyrlyq túrkiniń aqyn-oıshyldary Ahmet Igýnekeı, Qoja Ahmet Iasaýı, Júsip Balasaǵunı, Súleımen Baqyrǵanı syndy t.b aıtqan, qýattaǵan. Qaı iste adam balasy abzaldyqqa, týralyqqa jetedi, qandaı qamyq áreketke barar bolsa, opyq jeıdi, minekeı osyndaı bereri mol qasıetterdi tizbektep aıtqan.
Túrki halyqtarynyń ónegelik-ósıetke toly paıym-parasaty, irgeles elderdiń jazarlarynyń oılarymen almasqany baıqalady. Avtor «Joqtaý» áńgimesinde kók bóri keıpine enip, kók aspan men jerdi sharlap, birqansha tereń mazmundy tarıhty, halqymyzdyń ótkenine saparlaýy álgindegi «Qabýsnamada» keltirilgen mysaldarmen úndesedi. Baıyptap qaraǵanda, árbir aıtylǵan oılar, tujyrymdar, eshqashan tekke támsildenbesi aıqyn.
Ambısıa – halyqtyq dúnetanymdy jetkizýde, onyń jalpy adamzat arasyna sińdirýde basty qural. Nege deseńiz? Teginde, osynshama tarıhy, alyp shejireni, baı murany arqalaǵan qazaq eli, ata-baba amanaty aldynda úlken jaýapkershilikke ıe ekendigin kóremiz. Ózine deıingi, búgingi kúnge sheıingi jınaqtalǵan kıeli ádebı jaýharlar, qaltarysta qalmas úshin, avtor biraz ótken dúnemizdi oqyrman qaýymǵa tereńdetip tanystyryp, bizdiń ózgelermen terezemizdiń teńdigin sezdiredi.
Qalamger «Joqtaý» áńgimesiniń sújetti kórinisteri men ári mıfopoetıkalyq tásilderdi negizge ala otyryp, qalyń oqyrman aýdıtorıasyna kelesideı oı qaldyrady:
* ata-baba amanaty
* nanym-senimder shoǵyry.
Ata-baba amanaty. Avtor kók birisiniń tabany tımeıtin, baspaıtyn taýy joq. Óıtkeni munda tek etno-folklorlyq saryndar kórinis berip qana qoımaıdy. Tek osylaı deıtin bolsaq jańylysamyz. Sondyqtan munda tutas dáýirlerdegi shejireli, sherli oqıǵalar sóıleıdi. Eń birinshi sol kezeńderdegi halyqtyq dúnıetanymdy anyq baıqaýǵa bolady. Árbir rý-taıpalar, odaqtar, birlestikter, árbirden tutas túrki eli «kıeniń qasıetin», «obaldyń taýqymetin», «saýaptyń qadirin» uǵynǵan. Sonymen qatar, osyndaı alpaýyt, tarıhqa, mádenıetke, ádebıetke, etnografıa men fólklorǵa, etno-psıhologıa men etno-pedagogıkaǵa t.s.s qundy jádigerler bizde mol ekendigine kóz jetedi.
Nanym-senimder shoǵyry. Fólklortaný ǵylymynyń ǵuryptyq fólklor janryna kiretin nanym-senim san ǵasyrlar boı turmys saltymyzdyń ajyramas bólshegi ispetti qyzmet atqaryp keledi. Qalamgerdiń árqashan osy janrdy, óz áńgimelerinde kiristirip, kórkemdeýish qural retinde paıdalanýy, ol – tikeleı shyǵarmanyń logıkalyq óresiniń joǵarylyǵyna jáne oqýshynyń zeresine silkinis týdyrýda úlken ról oınaıdy. Sol sebeptide árbir aıtylyp jatqan sújettik detaldar jón-josyǵy men qoldanylý maqsatynda, avtor oqıǵalardyń rettilik qaǵıdasyn saqtaǵan. Bul degenimiz – bir oqıǵa, ekinshi bir sújetke yńǵaı bildiredi. Iaǵnı, munda qarama-qaıshy, retsizdik, oqıǵa ishindegi oılardyń bólinip qalý faktory joq. Bálkim, jazýshy osyndaı detaldarǵa zer salǵandyǵynan, sátti týyndy dúnıege kelgen deýge ábden negiz bar.
Lo Szy «Lıderdiń Daosy» [69] kitabynda halyqtyq dúnetanymnyń aýqymyn keńinen jetkizýdegi basty qaǵıdattardy sanamalaı kele, báriniń ózegi tárbıege tireletinin baıandaıdy. Aspan asty eliniń aqylmany dúnıedegi zattardyń bári qarama-qaıshylyqtan turatynyn jáne osyndaı prınsıpter lıderdiń alǵy-sharttaryna aınalý kerektigin meńzeıdi. Bizder osy aıtylǵandardy parasat qalybyna salyp, ólshem birlikterdi eseptep, keltirilgen qasıetter jazýshynyń ustanymdarynan baıqalý qajettigin ańdaımyz. Sózi naq, qadaý-qadaý, jeter jerine jetkilikti etýde avtor dúnıejúziniń oıshyldarynyń eńbekterin basshylqqa alyp, tarıhı shyǵarmalar týdyrǵany baıqalady.
«Joqtaý» áńgimesin avtor: «ýa araýaq», «kók aspan», «qara jer», sıaqty fólklorlyq saryndardy paıdalana kele oqıǵany sherli muń men ótkendi saǵyný, saǵym kezderge kóz júgirtýdi sanamalap, qoınaýy tereń tarıhtyń aldynda, kóne túrkiniń búgingi zańdy murager urpaqtary qazaq eliniń alpaýyt amanat arqalaıtynyn uqtyrady. Sonymen qatar, amanatqa qıanat jasaýdyń áste bolmaıtynyn ańǵartady. Jáne de merzimi myń jyldyqtardy alqymdaıtyn Rım ımperıasynyń, Eýropadaǵy eń iri grekter, aǵylshyndar, fransýzdar syqyldy baı shejire bizde de bolǵanyn avtor oıǵa oraltady.
Qazaq – tarıh sahnasynda altyn qylyshtaı oınaǵan saqtyń, eýropa men azıa materıgin ýysynda ustaǵan ǵundardyń, solardyń jalǵasy kóne túrki ımperıasynyń, ózindik salt-sanasy, ádet-ǵurpy, sara-joly qalyptasqan, ıran baǵy ornaǵan Altyn orda men Aq orda handyqtarynyń qara shańyraqta qalǵan tól murageri, mırasqory – qazaq. Avtordyń árdaıym shyǵarmalarynyń basynan aıaq osy atalǵan tujyrymdardy keltirýi, óziniń kózdegen obektisine jete bilgendigi dep bilemiz. Ol kózdegenderi, endigi jerde eshkimnen qymsynbaı, eshbir jerde tasada qalmaı, bizdiń rýhanı mádenıetimizdiń jaýharlarynyń álde de ashylmaı jatqan syrlary baryn jáne de óskeleń urpaq ony álemdik arenaǵa shyǵaratynyna senim bildiredi.
M.Maǵaýınniń «Joqtaý» áńgimesinde birqansha etnografıalyq fólklorlyq saryndardy, onyń syrtynda halyqtyq dúnıetanymdaǵy, arǵy shetindegi qazaqy uǵymdaǵy taǵylymdyq-tárbıelik mánge ıe «obal», «saýap», «kıe» t.b túsinikterdiń astary qanshalyqty tereń bolsa, sondaı-aq oqıǵalar ishinde tuspaldanyp turatyn jeti sanynyń semantıkasyna az-kem toqtalýdy jón kórdik.
Eýropa, qala berdi ıspan tildes halyqtardyń áıgili jazýshysy Baltasar Grasıan «Aqyl qalta» kitabynada «Ejelginiń jeti danasymen salystyrǵanda, qazirginiń bir danyshpanynan kóp nárse talap etiledi jáne bir kezdegi tutas halyqpen durys qatynasta bolýdan búgingi bir adammen qalypty aralasý kóp sheberlikti qajet etedi» depti.
Halyqtyq dúnıetanymdaǵy «jeti» nársege kelesideı jikteý men taldaýlar usynylady:
- jeti ata:
- jeti dana;
- jeti qat jer.
Jeti ata. Qazaqta bala shyr etip dúnıe esigin ashyp, til shyǵyp, es bilip kele jatqan kezde áýelgi úıretetin ózine deıingi, qaıdan shyǵyp, qalaı órbigeni týrasynda sińdirilip, jattalatyny – jeti ata. Qarapaıyp tilmen aıtylǵanda, adamnyń tegi. Halyq arasynda, tegiń kim? Dep tekke sýralmaıtyny anyq. Demek, árkim bizder álginde aıtyp ketken, shyǵý-tegi degen osy. Osydan keıin jurtymyz bala tárbıesine kelgende óte myqty yjdahattylyqpen qaraǵadyǵyn ańǵaramyz. Jeti ata bul seniń – ata-tegiń, shyǵý shejireń, tamyryń, dińgegiń, negiziń, jáne taǵy basqa.
Jeti dana. Olar: Fales, Pıttak, Solon, Kleobýl, Perıander, Hılon, Bıant. Kúlli dúnejúzine tanymal jeti dana oıshyldardyń esimin, tegis eýropa biledi. Teginde, ǵylym men bilimdi boılaryna jınaqtaǵan, aqylmandar, bar ǵumyryn aınalany, tabıǵatty, tarıhatty, mádenıetti, tárbıeni, ónegeni t.b dúnıeniń qalyptastyrýshy ilimderdiń tóńireginde oılardy, búgingi kezge týralap aıtqandaı kórinedi. Aqylmandardyń árbir keltirgen dáıektemelerin avtordyń prozalarynan kórý qıyn emes-ti.
Jeti qat jer. Avtor shyǵarmalarynda udaıy boı kórsetip, qylań beretin fólklorlyq saryn deýge bolady. Sózbe-sóz keltirile qoımasada, shyǵarmalar ishinde tuspaldanyp kedesedi. Jeti qat jer kóbine eskilikten qalǵan, kónergen arhaıkalyq sózdeı elesteıdi. Solaı da bolýy bek múmkin. Degenmen bunyń sımvolıkalyq oıy aýyr. Kisi enkinshi bireýge keıigende «jeti qat jer jutsyn seni» deıdi. Iaǵnı narazylyq, renjý tipti asqanda magıalyq fólklordaǵy qarǵyspen bara-bar. Sondyqtan atalǵan tirkesti kóp jaǵdaıdy qoldana bermeıdi. Óıtkeni qazaq halqy sózdiń kıesi bar dep sengen.
Jazýshy shyǵarmalarynyń prozalarynyń negizgi obektisi halyqtyq dúnıetanymdy barshaǵa tanytý. Tanytyp qana qoımaı, barynsha, óskeleń jasóspirim urpaqtyń sanasyna sińdirý bolyp sanalady. Bizdiń jastarymyzdyń boıynda otanshyldyq, dástúrge, tarıhqa, ádebıetke, mádenıetke degen qushtarlyqty oıatý basty maqsat ekeni ańdalady.
JARQYN BOLASHAQTY SHEJİRENİ SENZİNGEN JAN JALǴAIDY
Ýaqyttyń zyrǵýynda shek joq. Ýaqyt sýdaı syrǵyp, saǵat óz baǵytymen júrip jatyr. Ata-babamyz qanshama jetistikke jetseń, bir sát ótkenge zer sal, kóz júgirt depti. Qalaı keremet, taýyp aıtylǵan dana sóz deseńizshi. Qazaq eliniń ilgerilep, osynshama tarıhty jalǵap, qıynshylyqty bastan ótkerip kele jatqanyna qaıran qalasyz. Bir jaǵynan táýbe! Bolashaq elimizdiń qaryshtap damýyna quralsyn. Alar asýymyz alda bolsyn demekpiz.