Baǵzydan-aq sózdiń qudiretin túsingen, sózge toqtaǵan, sózdi qadirlegen halyq bolǵanymyz tarıhymyzdan tanys. Ár sózine mán berip, oılanyp aıtqan ata-babamyz abaısyz áńgimeden, ańdamaı sóıleýden urpaǵyn ylǵı saqtandyryp otyrǵan. «Til tas jarady...», «Perishte ámın dep qoımasyn» degen eskertýlerdi aıtqan qazaq 32 tisten shyqqan sózdiń kókke kóterilip qabyl bolatynyna sengen. Jaǵymsyz nárseniń, keıbir aýrýdyń atyn atamaıtyn tabý sózdi oılap tabýy da beker emes ekenine kóz jetkizesiń. Bar ómiri halyqtyń kóz aldynda ótken keı tulǵanyń qazasyna aýzynan shyqqan sóziniń dál kelgenine qaıran qalasyń, bul sonda sózdiń kıesi me, álde mamandar aıtyp júrgen mıǵa ornatylǵan «programma» ma?
Bar qazaqqa tanys muzbalaq Muqaǵalıdy mysalǵa alsaq, Maqataev «Ózimniń esebimshe...» degen óleńinde:
«Ózimniń esebimde,
Men bıyl dál qyryqtyń beseýinde.
Kim biledi...
Endigi qalǵan ómir,
Neshe jylǵa jeterin,
Neshe kúnge
Umyt bolyp esebiń de, ósegiń de,
Uıyqtap ketsem bolǵany tósegimde,
Qyryqtyń beseýinde...» deıdi jáne dál ózi jazǵandaı 45 jasynda kóz jumady.
Al osy Muqaǵalıdyń sózine jazylǵan kompozıtor Gúlnár Dáýkenovanyń «Kúreń kúz» ánin oryndaýǵa kezinde kóp ánshiniń júregi daýalamapty degendi estigenbiz, osy ánniń jalǵyz oryndaýshysy bolǵan án áleminiń Aqbaıany – Mádına Eralıeva ómirden ótkende qarasha aıy edi.
«Kúp-kúreń meniń reńim,
Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz.
Jaz keler jáne jap-jasyl
Jaqsylyq taǵy tilermiz,
Jadyrap ómir súrermiz
Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz.
Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz,
Kúreń muń saǵan jiberdim.
Kúlermin dep em, túnerdim
Bilermin, qalaı bilermin?
Jyrtylyp jatyr kúreń jer
Kúreń jer – tozǵan kilemder
Kúreń taý, anaý kúreń bel
Kúreń bel jıǵan kilemder
Jaz keler jáne jap-jasyl,
Jasaýyn jerdiń túgender.
Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz
Aq qysty tezdep jibergiz
Aq qystaı appaq bir elmiz,
Shıryǵyp, biraz, júrermiz
Shynyǵyp ómir súrermiz
Qosh endi, qosh bol, kúreń kúz» - bul ánniń sózi de qoshtasýǵa arnalǵan azaly jyr sıpatty este qaldy. Týǵan jeri Qazalydan qaıtar jolda kóz jumǵan Mádına Eralıevanyń sońǵy saparynda qasynda bolǵan kúıeý balasy Oralbaı Ábdiqadyrmen tildeskenimde ánshiniń apatqa ushyraǵan kóliginde taǵy da Muqaǵalıdyń sózine jazylǵan «Rızamyn saǵan taǵdyrym» ániniń shyrqalyp turǵanyn aıtty.
Taǵy da kórdim,
Taǵy da kórem tań nuryn,
Aıazyn qystyń ,
Aıaýly jazdyń jańbyryn.
Altynǵa, meıli, tolmaı-aq qoısyn sandyǵym,
Rızamyn saǵan!
Rızamyn saǵan, taǵdyrym!
Sharshaǵan shaqta,
Shaqyryp seni jekpe-jek,
Basyma meniń,
Baqyttan basqa tókpe dep,
Taǵdyrym, saǵan
Júrippin bosqa ókpelep.
Óshpesteı etip,
Ómirdiń jazǵan bul zańyn,
Túsinbeı keıde
Tosyrqap meniń júr janym.
Keýdemde myna
Óziń syılaǵan bir jalyn,
Lapyldap jatyr,
Taǵdyrym, saǵan rızamyn! – degen sózdiń de aıtylýynda bir tylsymnyń bary anyq.
Bard-ánshiniń biregeıi Tabyldy Dosymovtyń da ómiri óziniń shyǵarmashylyǵymen tutasyp ketken.
«Atyńdy seniń aıtamyn án qylyp nege,
Qozym-aý deshi kúlimdep Baıandaı maǵan.
Tirlikti mynaý, janym-aı, máńgilik deme,
Uıyqtap ketsem bir kúni oıanbaı qalam.
Oıanbaı qalam, bul shyndyq, uryspa qarǵam,
Shólmek-tirliktiń belgili qulaı synary...
Gıtaramdy alyp eleýsiz buryshta qalǵan,
Baýyryńa basyp egilip, jylaısyń áli...», dep ándetken Tabyl ánshi de ózi jazǵandaı bir kúni «uıyqtap ketip, oıanbaı qaldy da, qaldyryp mynaý jalǵan dúnıeni, kelmeske máńgi-baqı attandy».
«Qorqyttar qutylmaǵan bul ólimnen,
Tabyldyń qutylýy qıyn shyǵar…
Biz túgil qutylmaǵan alyp Abaı,
Bilmedim o dúnıeniń hali qalaı?
Bir kezdegi Tabyldyń áni eken dep,
Sońymnan zarlap júrsin qalyń Adaı…
Jigitter, artyq aıtsam kiná taqpa,
Bataıyq kúlip-oınap raqatqa.
Ómirden kári de óter, bári de óter,
Berilgen ómir bizge «prokatqa»…deýi de – ózine aldyn ala óleńmen shyǵarǵan «úkimi» sıaqty.
Aıtys óneriniń aspanynan quıryqty juldyzdaı aǵyp túsip, orda buzar 30 jasqa da jetpeı, qyrshynynan qıylǵan aıtysker aqyn Orazaly Dosbosynov ta bir sóz saıysynda:
«Atym Oraz bolǵanmen,
Otyzdan jasym aspaǵan.
Iegin saqal jappaǵan.
Súıinbaımyn, Jambylmyn,
Tańjaryqpyn, Sharǵynmyn,
Basynan sóz aspaǵan», dep jyrlapty. Orazalymen aıtys alamanynda qatar júrgen tustasy, aqyn Aınur Tursynbaeva : «Orazaly Dosbosynov degen alapat aqyn dosym kóbinese sózdi: «Atym Oraz bolǵanmen, Otyzdan jasym aspaǵan, Iegin saqal jappaǵan» dep bastaıtyn... Shynynda jasy otyzdan aspady, nebári 29 jasynda jaryq dúnıemen qosh aıtysyp kete berdi. Keıin Oraldan Asylbek Ishanov degen aqyn bala shyqty. Sol bala óziniń eń sońǵy aıtysynda: «Bir kúnde bes aqynmen, Aıtysyp bárin jeńetin, Orazalynyń jolyn ber» dep jyrlaǵan eken. Arada kóp ýaqyt ótpeı jap-jas Asylbek týra Orazaly aǵasy qusap jol apatynan qaza tapty. Ataqty Jánibek Kármenovtyń keremet termesi bar, sol termeniń ishinde «Jalǵyz shyqpa saparǵa, ókinishte qalarsyń» degen joldar bar. Sol Jánibek aǵamyzdyn jolǵa jalǵyz shyǵyp ketip júregi toqtap qalyp, jol apatyna ushyrap qaıtys bolǵanyn bireý bilip, bireý bilmes... Ataqty Muqaǵalıdyń da: «Uıyqtap ketsem bolǵany tósegimde, Qyryqtyń beseýinde» degen óleńi bar.. Aqıyq aqyn shynynda 45 jasynda dúnıeden ótken edi. Sózdiń kıesi bar. Qyrshynynan qıylǵan Denıs Tennen «sportta qaı jasqa deıin júresiń?» dep suraǵanda, «25 jasqa deıin» dep jaýap bergen. Onyń 25 ke jetpeı qaza tapqany esterińizde shyǵar...» dep jazdy.
Biz osy jazylǵannnyń bárin saraptaı kele, mı programmasy, sóz qudiretiniń ǵylymı jaǵyn zerttep júrgen neırokoých Aınara Baıjannyń pikirin suraǵan edik:
Neıroǵylymda dáleldengen bir fakt bar: adam estigen sózdi, tyńdaǵan áýendi qaıta-qaıta oıǵa salǵanda, sezimmen aıtqanda mı ony «baǵdarlama» retinde qabyldaıdy. Mıǵa báribir, ol qazir bar ma, joq pa, mı qıaldaǵy obrazdy shynaıy sıgnal retinde qabyldaıdy. Sondyqtan júıke júıesi, gormondyq orta, tipti júrektiń soǵysy sol obrazben úılesip ózgeredi. Kvanttyq óris zańy boıynsha, sana qaıda baǵyttalsa, energıa soǵan qaraı aǵady. Án tek dybys emes, vıbrasıa. Sóz jaı aıtylǵanda magnıt emes! Sezimmen, emosıamen aıtylǵanda jáne kóp qaıtalanǵanda, ómirge sol oqıǵa túrinde keledi. Mı programmasy, sóz qudireti degen taqyryp psıhologıada beısanalyq senimder dep kórsetiledi, bul ǵylymda oǵan naqty dálel joq, bul koýchıngte qarastyrylatyn rýhanı taqyryp. Qazaqy fılosofıada da «Til tas jarady, tas jarmasa bas jarady» degen túsinik bar, sóz oıdan shyǵady, oıda joıqyn kúshke ıe úlken energıa bar. Kez kelgen sóz ózdiginen oryndalyp ketpeıdi, oǵan sezim qosylǵanda ǵana magnıt áseri bolady, joıqyn kúshti jasaıtyn osy sezim. Al óner ıeleri, shyǵarmashylyq ókilderi sózdi jaı aıtyp qoıa salmaıdy, olar sezimge berilgish, mysaly Mádına Eralıeva barlyq ánin emosıamen aıtqan ánshi. Joǵaryda aty atalǵan óner ıeleri ómirmen sezimge berile qoshtasty dep oılaımyn. Kvanttyq fızıka týraly aıtatyn neırobıolog Djo Dıspenza kóńildi nemese qaıǵyly adamnyń aıtqan sózi oryndalyp ketedi degen teorıany aıtqanda, mıdy zerttegen neıromamandar osy ıdeıany moıyndaǵan.