Aqyn Qazybek Isanyń «SYRTOLǴAÝ» jyr kitaby Memlekettik syılyqqa laıyqty dúnıe
Aspan men Jerdiń arasynda birde shildeniń aptabyndaı ysyp, birde qańtardyń qaharyndaı muzdap, damylsyz alasurǵan aqynnyń beıkúná janyndaı beımaza bolmys bar ma eken? Birde kerneýsiz tátti qıaldyń qanatyna jarmasyp shyńǵa, qus jolynan bıikke órlese, endi birde batpandaı aýyr, ashshy muńnyń salmaǵynan shyńyrýǵa qulap, parsha- parsha bolyp jylap jatatyn aqynnyń jany – jaryq dúnıeniń bir tylsym qubylysy.
Osynaý ǵalamdyq ýrbanızasıa dáýirinde saqınaly oıdyń, saqı sózdiń sáýlesin ustaǵan qıalılaý paqyrdyń dala kezgen dárýishteı danalyq qalpyn, naqlıqaty áýlıelikke barabar jankeshti muńyn uǵatyn jumyrbasty pendeler de sırep bar jatqandaı ma, qalaı? Qalaı desek te, ózge adamdardyń kórmeıtinin kórip, sezbeıtinin seze alatyn, kosmogonıalyq gıpotezalardy qıalmen sheshýge tyrysatyn, jaratylystyń evolúsıalyq qozǵalysyn erekshe túısikpen túısinetin, Jer betindegi bıosferanyń bederlerin ózindik tanymmen taldap, ańmen de, quspen de, japyraqpen de, shóppen de, qaıyńmen de, qaraǵaımen de sóılese alatyn aqynnyń Qudaı bergen arda qasıeti qasterleýge turarlyq. Qazaq halqynyń shynaıy aqyndardy erekshe qurmetteıtindigi de sondyqtan.
Naǵyz aqyn – eldiń qurmettisi, naǵyz aqynnyń jaýhar týyndylary – eldiń altyn qazynasy. Búginde muqym qazaqqa tanymal talantty aqyn Qazybek Isanyń Abaı atyndaǵy Memlekettik syılyqqa usynylyp jatqan «Syrtolǵaý» atty óleńder jınaǵyn oqyǵanda bergeni de mol, bereri de kóp qalamdoz dosymnyń júregine shyndap úńilip, jan syryna tereń boılaǵandaı boldym. Saǵynyshtan bastalyp, shalqar sezimmen órilip, salıqaly tereń oılarmen túıindeletin aqyq jyrlar kitaptyń óne boıynda marjandaı tizilipti. Ár óleńniń tereńine boılaǵan saıyn ǵajaıyp kúı keshesiń. Aqynnyń tátti muńyna ilesip, tamasha mýzyka tyńdaǵandaı kóńiliń tolqıdy. Júregiń shymyrlap, tereń oıǵa batasyń. Tebirenesiń.
Men bul maqalamda Qazybek aqynnyń týǵan jer, ósken aýyl týraly jazylǵan birneshe óleńi týraly ǵana sóz etpekpin.
Shańyraqqa baladyq Kúndi bıik,
Bir Qudaıǵa den qoıdyq birlik uıyp.
Topyraǵyńdy basqanda jalańaıaq,
Tula boıǵa týǵan jer nurdy quıyp,
Altyn juqqan tabanym turdy kúıip.., –
dep tolǵanady aqyn týǵan jer jaıynda. Tóbeńde Kún – shańyraq. Júregińde Uly Alla. Týǵan jerdiń tósi – altyn. Kókiregińe altyn nur quıylady. Óziń ósken óńirdiń ár tasy, ár shaǵyly ystyq. Qyzylqum – altyn aımaq. Saǵyndyrady. Tabyndyrady. Toqsan taraý tirliktiń bar qaıǵysyn umytyp, seniń de Qazybek ósken Shardara mańaıyna tartyp ketkiń keledi.
Tek týǵan jer jazady júrek emin,
Tekti aqynnyń qadirin biledi elim.
Tórt buryshyn dúnıeniń sharlap kelip,
Tórt qaqpańa men seniń tirelemin!..
Nemese:
Tirlikti aıtyp bitpeıtin neteıin tek,
Aýyl-anam,
Kinámdi óteıin kóp...
Sharshaǵan soń, saǵynyp kelip turmyn,
Basymnan bir sıpatyp keteıin dep...
Bárimiz de týǵan jerden qýat alamyz. Italıalyqtardyń: «Barlyq jol Rımge aparady» deıtinindeı, bizdiń Rımimiz – týǵan aýyl. Dúnıeniń qaı buryshynda júrsek te aýyldy saǵynamyz. Aýyldy ańsaımyz. Aýyl biz úshin Qaǵbadan da qasterli. Deıtursaq ta, aýyldy ár aqyn ártúrli jyrlaıdy. Ol ár aqynnyń parasat deńgeıi men qalam qarymyna, saǵynysh mólsherine baılanysty bolsa kerek. Qazybektiń aýyl jaıly jyrlary tym erekshe. Osy óleńdi ol:
Qoı baqqanmen qıaly astanada,
Qyzyqtym sol beıkúná jas balaǵa…
Qumdy aýylda qaldyryp balalyǵyn,
Tartady ol da kúni erteń tas qalaǵa.
Tastap eldi ketedi,
Men de ketkem…
Álinshe árkim sharýasyn dóńgeletken…
Qazyna izdep qalaǵa umtylamyz,
Qum ishinde jatsa da kómbe kópten, –
dep túıindeıdi. Tas qaladan qandaı qazyna tapsań da týǵan jerdiń qasıetine jetpeıdi degenge meńzeıdi. Bul aqıqatty aýylda ósken árbir qazaq moıyndaıdy. Janymyzǵa jaqyn shyndyq.
Qazaqtyń kórnekti aqyny, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Temirhan Medetbek Qazybek Isanyń poezıasy týraly kezinde kórkem de, kólemdi maqala jazǵanyn jaqsy bilemiz.
«Qazybek Isa Qyzylqumda týyp-ósken aqyn. Onyń óleńderiniń jyńǵyldaı taramys, sekseýildeı sińirli, qumdaı ystyq bolyp keletini sodan bolsa kerek. Ol óziniń kitaptarynyń attaryn «Kerimsal», «Qyzyl jyńǵyl», «Tátti shól» dep ataýy da sol tabıǵı bolmystan. Mı qaınatyp ańqa keptirip jibererdeı aptap astynda ósken, ylǵı da tula boıyn shól býyp turatyn aqynnyń týǵan jerge degen mahabbaty da sonshalyqty ystyq. ...Al onyń mahabbat taqyrybyndaǵy óleńderindegi alasuryp turǵan sezim arpalystarynyń jalynyna sharpylyp qalǵandaı boldym desem, tipti de artyq aıtqandyq emes. Ol jyrlardy búgingi zamannyń ǵashyqtyq ǵazaldary dese de bolǵandaı», – dep týǵan jer men mahabbat jyrlarynyń aıryqsha ajaryn atap ótti.
Aýyl – ulttyq salt-dástúrdiń altyn uıasy. Salt-dástúr – qazaqy qasıetter men uǵymdardy qanǵa sińdirip tárbıeleıtin halyqtyq pedagogıkanyń qaınar kózi. Aýyl balasynyń elsúıgish, ultshyl bolyp ósetini, elim dep, jerim dep emirenip turatyndyǵy sol móldir bastaýlardyń arqasy. Aýylda ósken bala eshqashan kosmopolıt bolmaıdy. Óz halqynan, óz saltynan bezbeıdi. Qaı kezde de ulttyq múdde turǵysynan oılaı alatyn azamat bolyp qalyptasady. Danyshpan aqyn Qadyr Myrza-Áliniń: «Naǵyz qazaqtyń balasy aýylda ósýi kerek» deıtini beker emes. Asfáltta ósken urpaqtyń qandaı bolatynyna mysal tizip qajeti joq. Kúnde kórip júrmiz. Olardyń basym kópshiliginiń tanymy da, psıhologıasy da, ómirge kózqarasy da bólek. Orystanyp, máńgúrttenip bolǵan kóp qazaqtyń balasy sálem-saýqatty da uqpaıtyn halge jetken. Jahandaný degen jalǵan teorıanyń jetegine erip, ulttyq bolmysynan bezip, qara basynyń qamyn oılaýdan aryǵa barmaıtyn bozókpeler erteń eldiń sózin sóıleı ala ma? Birdeńe deý qıyn.
Qazaq jurty til janashyry dep tanıtyn Qazybek Isa qaıratkerlik deńgeıge kóterilip, Parlament tórinde otyrsa da, osy ózekti máseleni bir sátke umytqan emes. Ol aýyldy mahabbatpen jyrlaý arqyly talaı adamnyń kózqarasy men pikirin ózgertti. Áli de ózgerte alady. Sol jolda jan aıamaı ter tógip keledi.
Aqynnyń júregindegi uly saǵynysh eń áýeli qımastyq sezimnen bastalady. Qaı kezde, qaı tarapqa jol tartsa da týǵan jer, ósken aýyldy qımaı, artyna qaraılaı-qaraılaı attanatyn talant ıesi muńdana otyryp móldir óleń óredi.
Shabyt alyp shańyńnan, shaǵylyńnan,
Daýa taptym damylsyz daýylyńnan.
Uly dúbir ulyńa uıqy bermeı,
Uzap ketip baramyn aýylymnan...
...Saǵymymen qoshtastym sar dalanyń,
Saǵynýmen san óleń arnaǵamyn.
Kóz jetpeıtin kókjıek kóńil tartyp,
Shaǵalasy sharq urdy Shardaranyń.., –
dep tolǵanady «Attanarda» atty jyrynda.
«Uıqy bermes uly dúbir». «Kóz jetpeıtin kókjıek...». Alystan qol bulǵaǵan uly maqsattar. Bala kóńilde erte búr jarǵan asqaq armandar. Qaryn toıdyrýdyń qamyn ǵana oılamaı, eldik maqsattarǵa qyzmet etetin, eldiń sózin aıta biletin shaıyr deńgeıine kóterilý mısıasy aqynnyń janyna tynym bermeıdi. Onyń uly muraty – eldiń sózin sóıleý. Ol bar ǵumyryn sol jolda sarp etýge daıyn.
Qazybek Isanyń «Syrtolǵaý» óleńder jınaǵy Memlekettik syılyqqa laıyqty dúnıe dep tolyq senimmen aıtýǵa bolady.
Muhtar SHAHANOV, Qazaqstannyń Eńbek Eri, Qazaqstannyń Halyq jazýshysy:
NAǴYZ SHYN AQYNDARDYŃ BİREGEIİ – QAZYBEK ISA
Qazaqta aqyn kóp. Aqynmyn dep júrgender odan da kóp. Talantty dep júrgenderimizdiń barlyǵy birdeı shyn aqyn emes. Eger ol eliniń joǵyn joqtaı almasa, muńyn muńdaı almasa, ultynyń ulttyq qundylyqtaryn saqtap qalýda batyl qadamǵa bara almasa, onyń nesi aqyn?!
Ádebıet pen mádenıetti kókke kóterý úshin, til men dildi saqtap qalý úshin kúrespegen aqynnyń tirligi – sózi men isi qabyspaǵan zıandy jannyń tirligi. El degende, jer degende, namys degende ózindik ustanymy bar, qalyptasqan, aınymas kózqarasy bar aqyn – shyn aqyn. Sondaı shyn aqyndardyń biri desek te, biregeıi desek te, laıyqty tulǵa – Qazybek Isa.
Men ony tek aqyn ǵana emes, el degende eńiregen, jer degende júregin julyp bere alatyn azamattyǵy úshin, qaısar qaıratkerligi úshin syılaımyn... Qazybek Isanyń Memlekettik syılyqqa usynylǵan «Syrtolǵaý» jyr kitabynda oıy tereń, tili baı, kórkemdigi kúshti úzdik óleńder molynan jetip-artylady. Aforızmge aınalar aıshyqty joldar jadyńda jattalyp qalady. Mysaly:
«Baqytsyzdar kóp oılaıdy
Baqytyn,
Baqyt degen – BAQYT
jaıly oılamaý!», –
degen óleńi maǵan erekshe qatty unady. Bul – buryn aıtylmaǵan tyń tujyrym, sony jańalyq.
Mańdaıyn kúnge kúıdirgen,
Tabanyn jerge tildirgen,
Qaıran el, qazaq aqysyn,
Qaıtarý úshin júrmin men! –
degen asqaq sózdi aıtý úshin de aryny men daryny kelisken ór aqyn, shyn aqyn bolý kerek!.. Aqyn Qazybek Isanyń «Syrtolǵaý» jyr kitaby Memlekettik syılyqqa naǵyz laıyqty týyndy dep bilemin. Eger búginde biz ańsaǵan ádilettik ornaǵan bolsa, onda Qazybektiń aty alamanda aldymen kelip, aq mańdaıy jarqyraýy kerek dep senemiz. Aqıqat úshin kúresken aqyn baýyrymdy Alla qoldasyn!
(Derekkóz:qazaqadebieti.kz).