nemese kórnekti ǵalym, esimi álemge tanymal fılosof Jabaıhan Ábdildınniń ǵıbratty jolyna úńilgende
Elimizdiń tarıhynyń ótken ǵasyrdaǵy rýhanı keńistiginiń júıeli qalyptasýy men damýyna akademıalyq ǵylym salasynyń qosqan úlesi men alatyn orny jáne atqarǵan qyzmeti eleýli deýge bolady. Mine osy abyroıly istiń bel ortasynda kórnekti ǵalym, qoǵam qaıratkeri, naǵyz ustaz, elimizdiń otanshyl adal perzenti, Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq akademıasynyń akademıgi Jabaıhan Múbárákuly Ábdildın júrdi. Bıyl aqpan aıynyń 16-da álemdik ǵylymı ortaǵa tanymal fılosof aǵamyzdyń 90 jasqa tolǵan mereıtoıy ótedi.
Aldymen aıta ketetin ıgilikti jáıt: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti kóptegen jyldar boıy ǵylym men bilim salasynda elimizge belgili tarıhy tulǵalardyń ómir jolyn, shyǵarmashylyǵynyń jemisterin elimizdiń rýhanıaty úshin tıisti deńgeıde baǵalaý maqsatynda «Ónegeli ómir» serıasyn shyǵaryp keledi. Osy kitaptar serıasynyń 2013 jyly jaryq kórgen 29-shy shyǵarylymy «Jabaıhan Ábdildın» dep atalady. Bul eńbekte J.M.Ábdildınniń ǵylymı, pedagogıkalyq jáne qoǵamdyq qyzmetine arnalǵan profesor Murat Sábıttiń maqalasynda ǵalymnyń shyǵarmashylyq jolyn tórt kezeńge sátti jiktemelenedi: birinshi – oqyp-ósý kezeńi (1958 jylǵa deıin); ekinshi – qarqyndy ǵylymı-zertteý jáne ǵylymdy uıymdastyrý kezeńi (1959-1995); úshinshi – qoǵamdyq-saıası ómirge belsene qatynasyp, táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Parlamentinde qyzmet jasaýy kezeńi (1995-2005); tórtinshi – 2006 jyldan bastap Astanadaǵy L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory retinde dáris berip, bilim-ǵylym salasyna qaıta oralýy kezeńi.
Qaz KSR ǴA Fılosofıa jáne quqyq ınstıtýtynyń birinshi dırektory – otandyq zań ǵylymdarynyń patrıarhy, ataqty akademık S.Z. Zımanov boldy. Fılosofıa jáne quqyq ınstıtýty fılosofıa máselelerine tereń de baıypty qyzyǵýshylyq tanytý arqyly úlken bedelge ıe boldy. Qazaqtyń memlekettik ýnıversıtetin fılosofıa mamandyǵy boıynsha úzdik bitirgen, bolashaq Ulttyq akademıanyń akademıgi Jabaıhan Ábdildın óziniń áriptesteri - Mamıa Bakanıdze, Aǵyn Qasymjanov, Lev Naýmenko, Gerasım Iýgaılarmen jastyq jigerlerimen birikken ǵylymı izdenister jasady.
Ǵylymdy damytýdaǵy talpynystarǵa barlyq kúsh-jigerdiń múmkindigi salynsa ǵana áleýmettik praktıkada adam oıynyń tolyq júzege asatyndyǵy dáleldendi. Sóıtip, elimizde óz aldyna iri fılosofıalyq mektep qalyptasty. Ony ksibı mamandar Keńester Odaǵyndaǵy «Almaty dıalektıkalyq logıka mektebi» dep atady. Osy otandyq fılosofıalyq mektep aıasynda tek totalıtarızmniń teorıalyq ustanymynyń totaldik ústemdigi joqqa shyǵarylyp, naqty oılaý negizderi ǵana jete zerttelip qana qoımaı, fılosofıalyq oılaýdyń, ǵylymı izdenister jasaýdyń erekshe úlgileri nasıhattala bastady.
Jańa logıkanyń bastapqy oı-nıeti, alǵashqy kitap pen odan keıingi jarıalanymdar tórt tomdyq «Dıalektıkalyq logıka» atty eńbekte tujyrymdaldy. Jaratylystaný jáne áleýmettik ǵylymdarynyń derekterinde dıalektıkalyq oılaýdyń birtutastyq, qaıshylyq, naqtylyq, abstraktilikten naqtylyqqa qaraı asqaqtaý tárizdi ustanymdary jan-jaqty zertteldi. J.M. Ábdildınniń «Teorıalyq tanymdaǵy bastaý máselesi» atty kitaby mamandar arasynda tanymal eńbekke aınaldy. 1959–1963 jyldary kórnekti qazaqstandyq fılosof J.M. Ábdildınniń basqarýymen, ǵylymı jetekshiligimen ınstıtýt aýqymynda dıalektıkalyq logıka boıynsha iri fılosofıalyq mektep qalyptasty.
1974 jyly fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, profesor J.M. Ábdildın Qazaq KSR ǴA Fılosofıa jáne quqyq ınstıtýtynyń dırektory bolyp taǵaıyndaldy. Fılosofıa áleminde úlken qyzyǵýshylyq tanytqan J.M. Ábdildın men Á.N. Nysanbaevtyń «Teorıany qurýdyń dıalektıkalyq-logıkalyq ustanymdary» «Teorıany qurýdyń dıalektıkalyq-logıkalyq ustanymdary» atty kólemdi monografıasy úshin Sh.Sh. Ýálıhanov atyndaǵy qoǵamdyq jáne geografıalyq ǵylymdar salasyndaǵy birinshi akademıalyq syılyqpen marapattaldy. Sol jyldary Almaty birtindep dıalektıkalyq oılaý teorıasyn, logıka jáne tanym teorıasy retindegi dıalektıkany qalyptastyrý boıynsha búkilodaqtyq úılestirý ortalyǵyna aınala bastady.
Kezinde J. Ábdildın óziniń «Kant dıalektıkasy» degen eńbegi úshin orynsyz qaralaýlarǵa ushyrap, keıbir zamandastary tarapynan birshama qysastyqtardy da kórdi. Oıshyl I. Kant úshin «Taza zerdeniń syny» praktıkalyq zerde men paıymdaý qabiletin taldaýǵa aparatyn saty bolǵany tárizdi, qazirgi fılosoftar úshin dıalektıka, logıka, tanym teorıasy boıynsha zertteýler budan bylaı etıka jáne estetıka máselelerin zertteýdiń basy jáne sharty retinde qarastyrylýy tıis dep keńinen tujyrymdaǵan edi.
J.M. Ábdildın ǵylymı tanymǵa arnalǵan birneshe ujymdyq monografıanyń shyǵýyna jetekshilik etedi. Solardyń ishinde J.M. Ábdildınniń ǵylymı jetekshiligimen jáne quramynda M.I. Bakanıdze, A.A. Ivakın, L.K. Naýmenko, Á.N. Nysanbaev jáne M.S. Sábıtov sıaqty bedeldi oryndaýshylary bolǵan avtorlyq toptyń «Materıalısik dıalektıkanyń negizgi qaǵıdattaryn jáne olardyń ǵylymı tanymdaǵy rólin zertteý» atty kólemdi monografıalyq toptamasy úshin (1967–1982 jj.) ǵylym men tehnıka salasyndaǵy QazKSR-nyń Memlekettik syılyǵy berildi.
Qazaqstannyń kásibı fılosoftarynyń zertteýlerinde rasıonalısik bastaýlar basym boldy, biraq bul kezeńde adam bolmysynyń rýhanı aspektileri de umyt qala qoıǵan joq. Sebebi dıalektıkalyq logıka strategıalyq mindertterge baǵdarlanǵan edi: adamzat baýyrmaldyǵy qaǵıdasyna negizdelgen qoǵam qurý jáne jan-jaqty, birtutas adamdy tárbıeleý. Sonaý ǵasyrlar qatparynda qalyp qoıǵan ál-Farabı men Qorqyt, Asan qaıǵy men qazaqtyń bı-sheshenderi, HH ǵasyr basyndaǵy zıalylary men danagóı Abaı men Shákárimder kótergen kótergen rýhanılyq máselesi tereńinen paıymdala bastaıdy.
Akademık Jabaıhan Múbárákuly Ábdildın táýelsizdik jyldary elimizdiń Qazaqstan Parlamentiniń Senatynda úlken jalpymemleketttik qyzmetter atqardy, jańadan qalyptasqan egemen eldiń demokratıalyq qundylyqtarynyń ornyǵap ketýine eleýli úles qosty, rýhanı, ulttyq, áskerı qaýipsizdigimizdiń nyǵaıýyna barynsha eńbek sińirdi. Qoǵam qaıratkeri retinde Jákeń táýelsizdikke deıin-aq belsendi jasampaz áreketterimen tanyldy. Ásirese, HH ǵasyrdyń 80-shy jyldardyń aıaǵynda ashylǵan saıası múmkindikterdi paıdalanyp, Alash arystaryn aqtap alýǵa sińirgen eńbegi atap óterlikteı boldy. Keńes Úkimeti tarapynan ádiletsiz qýdalaýǵa ushyraǵan qazaq rýhanıatynyń kórnekti ókilderi - A.Baıtursynov, J. Aımaýytov, M. Dýlatov, M.Jumabaev, Sh. Qudaıberdıevterdi aqtaý komısıasyn basqaryp, olardyń attaryn arashalap alýǵa kómektesti. Sonyń arqasynda qazaq zıalylarynyń shyǵarmashylyǵy qalyń jurtshylyqqa belgili bola bastady.
Óziniń otbasyndaǵy ǵumyry ómirlik jary Maıdan jeńgemizben birge tatý-tátti tirshiligimen órnektelgen edi. Ǵalymnyń qyzdary Raýshan, Baqyt, Janar da qoǵamnyń ár túrli salalarynda qyzmet atqaryp, úlken tabystarǵa jetip keledi. Raýshan Ábdildına QR UǴA akademıgi, profesor óziniń shyǵarmashylyǵyn osy fılosofıa salasyna arnaǵan bilikti maman. Jabaıhan Múbárákuly ekeýi birlesip jazǵan halqymyzdyń erekshe tulǵalary - Shoqan Ýálıhanov pen Abaı Qunanbaev týraly kólemdi monografıalyq eńbekteri halqymyzdyń rýhanı tarıhyna jáne kórnekti tarıhı tulǵalaryna arnalǵan naǵyz konseptýaldy, irgeli eńbekter.
Bıyl Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtyna 65 jyl tolyp otyr. Instıtýt tarıhynda kórnekti ǵalymymyz Jabaıhan Múbárákulynyń alǵan orny qomaqty jáne kórnekti. Sondyqtan jaqynda Instıtýt qabyrǵasynda ashylǵan arnaýly múıiske qoıylatyn «Qurmet kitabyna» J.M. Ábdildın esimi engizildi. Árıne, Jabaıhan aǵamyz memleket tarapynan kóptegen marapattaýlarǵa ıe bolǵany jurtshylyqqa belgili. Ǵalymnyń sińirgen eńbegin ásirese áriptesteri úzdiksiz baǵalaı bilý kerek. Sondyqtan ǵylym salasyndaǵy jas urpaq úshin mańyzdy naqty málimetter beretindeı aqparattar jınaqtaldy. Sóıtip, urpaqtar sabaqtastyǵy ǵylym men bilimde óziniń jalǵastyǵyn tabatynyna kýá bolýdamyz. Rýhanıattaǵy, ǵylym men bilimdegi ǵıbratty ómir joly degenimiz osy ekeni anyq.
Cerik Ceıdýmanov,
Qazaqstan respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasy akademıgi,
Fılosofıa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynyń bas dırektory