Qaıyrymdy qoǵamdy nyǵaıtýǵa ár adam jaýapty
Bılik qarapaıym halyqpen qarym-qatynas ornatpasa, qoǵam arasynda narazylyq kóńil-kúı deńgeıiniń ósýine ákep soǵady, dep esepteıdi áleýmettanýshy Aıtýar Kospakov. Ol bul týraly Almaty-akshamy.kz saıtyna bergen suhbatynda aıtty.
- Qoǵam nelikten agresıaǵa barady? Ne jetpeýi múmkin?
- Meniń eń birinshi aıtatynym bul «Agresıa - agresıaǵa ákep soǵady». Qandaı-da bir topqa/adamǵa kúsh kórsetý, eshqandaı durys sheshimge nemese máseleni sheshýge ákelmeıdi. Egerde bılik qarapaıym halyqpen qarym-qatynas ornatpasa, jyldar boıy qordalanǵan máselelerin sheshpese, onyń bári qoǵam arasynda narazylyq deńgeıiniń ósýine ákep soǵady. Mysaly, Ortalyq Azıa isteri jónindegi Oksýs qoǵamdastyǵynyń Central Asia Protest Tracker málimetterine sáıkes, 2019 jyldan bastap Qazaqstan aýmaǵynda narazylyq aksıalarynyń sany eki ese artqan: 2019 jyly 230-dan asa, 2021 jyly birinshi jartyjyldyǵynda - 550-ge jýyq. Osynyń barlyǵy jyldar boıy jınalǵan áleýmettik teńsizdiktiń áseri.
Jalpy halyqtyń deńgeıine nazar aýdaryp qarasaq kóretinimiz: áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy boıynsha: turǵyn-úı máselesi, jalaqy kólemi, jemqorlyq pen ádiletsizdiktiń ósýi, sapaly medısına men bilim jáne áleýmettik qajettilikterge qoljetimdilikte úlken aıyrmashylyqtary bar toptardy kóre alamyz.
- Qandaı jaǵdaıda adam shekten shyǵady?
- Áleýmettik psıhologıada «massa» nemese «tobyr» psıhologıasy degen uǵym bar jáne mamandar ony zerttep, talqylaýda. Mıtıń nemese beıbit shereýil bolsyn, ol adam tobynyń «massanyń» bir orynda jınalýy. Osyndaı kezde, jeke qatysýshy top tarapynan yqpalǵa ne qysymǵa túsýi múmkin jáne emosıalyq qalpi ózgerip, shekten shyǵatyn áreketterge ákep soǵýy múmkin. Bunyń barlyǵy top arasyndaǵy kóńil-kúı, top kóshbasshysynyń yqpalymen, adamdardyń jınalǵan maqsaty men meıirimdi ne qurmetti qarym-qatynastyń bolýymen tyǵyz baılanysty.
- Tártipsizdikke qoǵamnyń kez-kelgen qarapaıym múshesi bara ma álde qoǵamnyń bir arnaıy toby ma?
- Mysal retinde, Almatyda 5-6 qańtar kúnderinde bolǵan dúken, saýda-saýyq ortalyqtaryn tonaý men zaqym keltirý jaǵdaıyn alsaq, onda beıbit mıtıń pen qoǵamdaǵy qarbalasty paıdalanyp, ózderiniń jeke maqsattaryn kózdegen tonaýshylar tobyn kórip otyrmyz. Saralaý barysynda týyndaıtyn suraq: tonaýshylar toby qatysýshysynyń áleýmettik portreti (sıpattamasy) qandaı? Tonaýshylar tobynyń paıda bolýy nemese adamdardyń top múshe retinde enýi - túpki tamyry áleýmettik-ekonomıkalyq damý deńgeıimen baılanysty dep oılaımyn. Sebebi, aýyl men qala aımaqtarynyń arasyndaǵy mańyzdy salalar boıynsha aıyrmashylyqtary, bilim deńgeıiniń/sapasynyń tómendeýi, jumyssyzdyq máselesiniń artýy, jalaqy deńgeıi, onyń qunsyzdanýy, azyq-túlik baǵalarynyń jyldan jylǵa ósýi, turǵyn-úı baǵasynyń artýy jáne onyń qoljetimsizdigi jáne t.b. máselelerdiń yqpaly osyndaı toptyń týyndaýyna ákep soqty.
- Jalpy qazir nelikten qatygezdik, jaýyzdyq, ómirge renish kóp dep oılaısyz? Ony qalaı durystaýǵa bolady?
- Onyń barlyǵy, birinshi sebepten adam ómir súrý deńgeıi men sapasyna jáne ómirge qanaǵattanýyna baılanysty dep esepteımin. Mysaly, zertteýshiler ǵylymı turǵyda ómirmen qanaǵattaný deńgeıiniń, qoǵamdaǵy agresıa, qatygezdikpen baılanysy bar ekenin tujyrymdaıdy. Ekinshiden, qoǵamdaǵy qundylyqtar adam boıynda atap ótilgen: qatigezdik, jaýyzdyq jáne t.b. qasıetterdiń qalyptasýyna ákelýi múmkin. Sol sebepti, memleketke halyqtyń ómir sapasyn arttyrý jáne qundylyqtar júıesiniń qalyptastyrý boıynsha jumys atqarý qajet.
- Meıirimdi, qaıyrymdy qoǵam kelbetinen aıyrylmas úshin ne kerek?
- Qoǵamdy qalyptastyrýshy - jeke adam jáne árbir adam qoǵam múshesi bolyp tabylady. Adam boıynda otbasy ınstıtýtynan qalyptasyp kele jatqan qundylyqtar júıesi - bolashaqta qoǵamda qandaı qundylyqtardyń basym bolatynyna yqpaly zor. Sol sebepti, árbir otbasy múshesi: ata-ana, ájesi men atasy, aǵalary men apalary jáne týǵan týystary ósip kele jatqan balaǵa úlgi bolyp, tulǵa retinde qalyptasýǵa oń áser beretin ómirlik qundylyqtardy nasıhattaý qajet. Bul degenimiz, balaǵa tárbıe berý, árbir adamǵa qurmet kórsetý, bilim alýǵa yntalandyrý jáne salaýatty ómir saltyn nasıhattaý, ata-ana men balanyń arasynda saý komýnıkasıa ornatý jáne t.b. bolyp tabylady. Egerde, osyndaı baǵytta jumys atqarylsa jáne árbir áleýmettik ınstıtýt: mektep, JOO, jumys oryndary osyny óz deńgeılerinde jalǵastyryp jatsa - meıirimdi, qaıyrymdy qoǵam nyǵaıa túsedi dep oılaımyn.
-Áleýmettik kóńil kúıdi qalaı turaqtandyrýǵa bolady?
- Eń bastysy memleket tarapynan jaqsy, sapaly deńgeıdegi ómir súrýge qajetti ortany qalyptastyryp, onyń ári qaraı damýyna, adamdardyń tikeleı ómirine yqpalyn etýine qoldaý kórsetý dep oılamyn. Ómir súrýge qajetti orta degenimiz ol turaqty ekonomıka, memlekettik ınstıtýttardyń halyqpen sapaly qarym-qatynasy, ár deńgeıde ómir súrip jatqan halyqtyń máselelerin sheshýi, qoǵamnyń bılik prosesine ıntegrasıalanýy jáne t.b.
- Áńgimeńizge rahmet!