Salyq reformasy barshaǵa tıimdi bolýǵa tıis

– El arasynda QQS-ǵa qatysty saýal az emes. Túıini mynaǵan saıady: Búdjettegi tapshylyqty qys­qartý úshin Úkimet memlekettik shyǵyn­dardy azaıtýdyń ornyna QQS mól­sher­lemesin kóterýge nege kóshti?

– Búginde búdjettik kiristiń 70%-yn tabys kózderimiz quraıdy, al qalǵan 30%-y qaryzdar men Ulttyq qordan bólinetin transfertter esebinen jabylady. Ulttyq qordan bólinetin kepildendirilgen transfert búdjet erejeleri aıasynda retteledi. Jańa Búdjet kodeksi búdjet shyǵystarynyń ósý qarqyny men kepildendirilgen transfert mólsherin qatań saqtaýdy mindetteıdi. Sondaı-aq daǵdarys, tótenshe jaǵdaılar jáne Prezıdenttiń tapsyrmalary boıynsha osy erejelerden aýytqyǵan jaǵdaıda áreket etý algorıtmi bekitilgen.

Ulttyq qordan bólinetin nysanaly transfert tek mańyzdy ulttyq jobalardy qarjylandyrýǵa baǵyt­talady. Bul qarajattan el ekonomıkasy­na naqty paıda ákeletin, jańa jumys oryndary men salyq túsimderin kóbeı­tetin jobalarǵa ǵana qarjy bólinedi. Búdjettiń aǵymdaǵy shyǵyndaryn osy qarajatpen jabýǵa tyıym salynǵan. Qazirgi ýaqytta búdjet tapshylyǵy jalpy shyǵystardyń shamamen 30%-yn quraıdy. Bul máseleni sheshý úshin júıeli sharalar qajet, sonyń ishinde ınstıtýsıonaldyq jáne qurylymdyq reformalar júrgizilýge tıis.

– Búdjettiń búıirin qampaıt­qanmen, bul qarjy durys ıgerilmeı qalsa qaıtemiz? Oǵan kepildik bolar qandaı sharalar qabyldanyp jatyr?

– Ekonomıkany jańǵyrtý men ártaraptandyrý úshin birqatar qujat­ qabyldandy, olardyń qatarynda lıberalızasıalaý jónindegi Jarlyq, Ulttyq damý jospary jáne Ulttyq ınfraqurylymdyq jospar bar. Osy qujattar negizinde reformalar birneshe baǵyt boıynsha júzege asyrylady. Alǵashqysy, ınvestısıalyq saıasatty damytý. Onyń maqsaty – ınvestısıalyq ahýaldy jaqsartý arqyly kapıtal aǵynyn arttyrý. Investorlarǵa arnalǵan rásimder jeńildetilip, jedeldetiledi. Kedendik jáne salyqtyq jeńildikter berý kezinde saralanǵan tásil engiziledi. Belgili bir kólemdegi ınvestısıa quı­ǵan jaǵdaıda, salyq zańnamasynyń turaq­tylyǵyna kepildik beretin Inves­tısıalyq mindettemeler týraly keli­sim jasaý múmkindigi usynylady. Negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestısıalar men eńbek ónimdiligi artqan sa­ıyn, joǵary jáne ortasha deńgeıdegi óńdelgen ónimderdiń óndirisi ulǵaıady. Ekinshisi, kásipkerlikti damytý. Mem­lekettik retteý talaptary qaıta qara­lyp, 10 myńnan astam talap joıyl­dy. Memleket menshigindegi kásip­oryn­dardy jekeshelendirý arqyly bıznestiń úlesin arttyrý kózdelgen. Kvazımemlekettik sektordyń mem­lekettik satyp alýlarǵa qatysýy shekteledi, bul naryqtaǵy básekelestikti kúsheıtip, taýar naryǵynyń tıimdi jumys isteýine yqpal etedi. Osy ózgeris­terdiń arqasynda kásipkerler óz isin keńeıtýge jáne damytýǵa yntalanady. Úshinshisi, banktik sektordy damytý jáne lıberalızasıalaý. Sheteldik bankterdiń enshiles uıym­dary men fılıaldaryn ashý sharttary jeńildetiledi.

– 2020 jyldan beri QQS mólsher­lemesin arttyrýǵa bıznes pen qoǵam tarapynan narazylyq oqtyn-oqtyn aıtylyp keledi. Qazir de qyzý talqylanyp jatyr. Memleket bas­shysy bul máseleni kásibı sarapshy­lar taldap, tarazylap berýge tıis eke­nin aıtty. Bıznes ókilderiniń, qara­paıym halyqtyń pikiri, syn-es­kert­pesi eskerilip jatyr ma? Jalpy, bul baǵytta nendeı ózgeris bar?

– Qazirgi salyq reformasy memleket, bıznes jáne halyq múddeleriniń tepe-teńdigin saqtaýdy kózdeıdi. Osyǵan baılanysty QQS mólsherlemesiniń ósýi, QQS boıynsha esepke qoıý sheginiń tómendeýi, keıbir ekonomıkalyq qyzmet túrlerin bólshek salyqtan jeńildetilgen deklarasıa negizindegi arnaıy salyq rejimine jáne jalpyǵa ortaq salyq salý rejimine kóshirý shara­lary usynylyp otyr. Bul ózgeris­ter búdjetke qosymsha 7 trln teńge kóleminde QQS túsimin beredi. Sonymen qatar 2028 jylǵa deıin bıznestiń salyqtyq júktemesi 8%-ǵa azaıady. Bul áleýmettik salyqtyń belgili bir bóligin búdjetten ótep berý esebinen júzege asyrylady (qosymsha túsimder esebinen 2 trln teńge ótelmek).

Qoryta aıtqanda, bul reforma fıskaldyq saıasattyń teńgerimdiligin saqtaý, QQS-nyń janama salyq retin­degi bastapqy mánin qaıtarý, búdjettiń kiris bóligin nyǵaıtý, salyq aýyrtpalyǵyn tutyný, jalaqy, paıda arasynda ádil bólý qajettiliginen týyndap otyr.

– Mysaly, eksporttaýshylar búdjetten QQS qaıtarymyn alady. Ol ósse, búdjetten qaıtarylatyn qarajat mólsheri artady. Munyń logıkasy qandaı?

– Eger QQS qaıtarymy kóbeı­se, bul salyqtyń búdjetke kóptep túse­tinin bildiredi. İshki tutyný joǵary mólsherleme boıynsha salyq­tandyrylatyn bolady, al eksporttyq operasıalar (0% mólsherlememen salyq salynatyn) burynǵy júıede qalady. Osylaısha, mólsherlemeniń artýy el ishindegi salyqtyq túsimderdi kóbeı­tip, eksporttaýshylarǵa qaı­tarym­dy óteýge múmkindik beredi.

– QQS mólsherlemesin arttyrý halyqtyń joǵary qaryzdyq júktemesi jaǵdaıynda ınflásıaǵa ákeledi. Halyq pen bıznestiń qaryz­dyq aýyrtpalyǵy, sondaı-aq nesıe berý júıesiniń az ǵana bankter arasynda shoǵyrlanýy qarjylyq turaqtylyqqa qaýip tóndiredi. Bul másele qalaı sheshiledi?

– Taýarlar, jumystar men qyzmet­terdiń qunyna, jyldyq ınflásıa deńgeıine jáne nesıe kóleminiń artýyna áser etedi, biraq ekonomıkaǵa oń yqpaly basym bolady. Qazirgi ýaqytta halyqtyń nesıege suranysy joǵary bolyp otyr, ásirese tutynýshylyq nesıeleý qarqyndy ósýde. Tutynýshylyq nesıe kóleminiń artýyna bólip tóleý baǵdarlamalarynyń qoljetimdiligi, bank sektorynda sıfrlyq sheshimderdiń keńinen engizilýi jáne nesıeni maquldaý men berýdiń jeńildeýi sebep bolyp otyr. Alaıda qarjylyq turaqtylyqqa tikeleı qaýip tónip turǵan joq. 2024 jyly qarjylyq retteýshi halyqtyń shamadan tys qaryzǵa batýynyń aldyn alý jáne qarjylyq qyzmetterdi tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý maqsatynda birqatar retteýshi jáne zańnamalyq sharalardy qabyldady. Ulttyq bank pen qarjylyq retteýshi bank sektoryndaǵy jaǵdaıdy turaqty túrde baqylap otyr.

– Elimizdiń memlekettik qaryzy qansha? Ony qalaı qysqartý jos­par­lanǵan?

– Memlekettik qaryzdyń turaq­ty­lyǵyn qamtamasyz etý Úkimettiń turaqty baqylaýynda. Qazirgi ýaqyt­ta belgilengen barlyq boryshtyq kór­set­kishter saqtalyp otyr. 2024 jylǵy 1 qa­zan­daǵy jaǵdaı boıynsha mem­leket­tik qaryz 30,5 trln teńgeni nemese İJÓ-niń 22,6%-yn qurady. Qaryz kólemi men ony óteý shyǵyndarynyń ósýin tejeý úshin birqatar shara qabyldanyp jatyr. Atap aıtar bolsaq, birinshiden, búdjet tapshylyǵyn kezeń-kezeńimen qysqartý – 2025 jyly İJÓ-niń 2,7%-nan 2027 jyly 1,9%-ǵa deıin tómendetý. Bul jańa qaryz alýdy shekteýge jáne memlekettik boryshtyń ósý qarqynyn baıaýlatýǵa múmkindik beredi. Ekinshiden, jeke tabys kóz­derin ulǵaıtý maqsatynda kóleńkeli ekono­mıkany azaıtý, salyqtyq jáne keden­dik ákimshilendirýdi kúsheıtý. Úshin­shiden, nesıeni negizinen ishki naryq­tan teńgemen alý. Bul valúta­lyq táýekel­derdi boldyrmaı, qaryzdy óteý shyǵyn­daryn shekteýge múmkindik beredi. So­nymen qatar ishki qor naryǵyn da­mytý arqyly sheteldik ınvestorlar­dy tartý, bul qosymsha ótimdilikti qamt­amasyz etip, qaryz alý qunyn tómendetedi.

Aldaǵy 5 jylǵa jasalǵan boljamǵa sáıkes, memlekettik qaryz qaýipsiz deńgeıde, ıaǵnı İJÓ-niń 25%-dan as­paı­tyn kólemde saqtalady. Jalpy, mem­lekettik qaryzdy basqarý saıasaty halyqaralyq tájirıbege saı keledi. Halyqaralyq standarttar boıynsha memlekettik qaryzdyń qaýipsiz deńgeıi İJÓ-niń 50-60%-ynan aspaýǵa tıis. Eldiń qarjylyq turaqtylyǵy jetekshi reıtıńtik agenttikterdiń joǵary nesıe reıtıńterimen jáne turaqty boljamdarymen rastalǵan. Bul elimizdiń óz boryshtyq mindettemelerin oryndaý qabiletiniń senimdi ekenin kórsetedi. Halyqaralyq qarjy uıymdarynyń sarapshylary memlekettik qaryz deńgeıin «tómen» dep baǵalap, onyń basqarylatyn deńgeıde ekenin jáne uzaqmerzimdi ekonomıkalyq ósimge qaýip tóndirmeıtinin atap ótýde.

– Jańa Búdjet kodeksi ne usynady?

– Jańa Kodekste atqarýshy organ­dardyń birinshi basshylarynyń búd­jet qarajatyn tıimdi paıdalanýy­na jáne búdjet tártibin saqtaýyna jaýap­kershilik kúsheıtildi. Jaýapker­shilik túr­leri keńeıtildi: endi olardyń sany 69 (qol­danystaǵy Kodekste – 48). Mınıstr­l­er­diń, ákimderdiń jáne búdjet ba­ǵdar­lamalary basshylarynyń jeke jaýap­kershiligi 15-ten 30 quqyq ­buzý­shy­lyq túrine deıin kóbeıdi. Strate­gıa­lyq qatelikter úshin jańa sanksıa­lar en­gizildi. Sonymen qatar maqsat­ty kór­set­kishterdi naqty bólingen búd­jetke sáıkes ózgertý tájirıbesi joıylady.

Buryn damý josparlary men búdjet baǵdarlamalary bólingen qara­jatqa beıimdeletin, bul memle­kettik organdarǵa qoıylǵan mindet­terdi oryndamaǵany úshin jaýapker­shilik­ten jaltarýǵa múmkindik bere­tin. Endi josparlanǵan jáne naqty oryn­dalǵan kórsetkishter arasyndaǵy aıyrmashylyq kórsetiletin bolady. Jaýapkershilik kvazımemlekettik sek­torǵa da taralady. Jańa Búd­jet kodeksi jemqorlyqpen jáne jaýapsyzdyqpen kúreske tikeleı baǵyttalǵan. Qatań baqylaý, mınıstrlerdiń, ákimderdiń jáne memlekettik baǵdarlamalar basshylarynyń búdjet úderisiniń ár kezeńi úshin jeke jaýapkershiligi qarjy basqarý júıesin ashyq ete alady. Alaıda bul sharalardyń tıimdiligi olardyń is júzinde qanshalyqty qatań qoldanylatynyna baılanysty bolmaq.

– Áńgimeńizge rahmet.