«Saltanat» zańy men qazaq qoǵamyndaǵy genderlik stereotıpter:ózgerister dáýiri me, álde ıllúzıa ma?
Qazaq qoǵamynda qyz balanyń tárbıesine ejelden erekshe kóńil bólgen. «Qyz jat jurttyq», «Qyzǵa qyryq úıden tyıym» degen tyıymdar ulttyń tanym-túsiniginde naqyl ári aqyl retinde tárbıelik mánge ıe. Alaıda búgingi kúni bul tyıymdardyń kóbine shekten tys, tipti áıel men er arasyndaǵy teńsizdikke jol berip otyrǵandaı kórinedi.
Qyz balaǵa erte bastan: «Sen bul úıdiń qonaǵysyń. Minezińdi túze, áıtpese seni baı da, Qudaı da almaıdy» degen sózder jıi aıtylsa, ul balaǵa kerisinshe: «Qatyndy bastan», «Áıeldi basqa shyǵarma» degen sıaqty keri negatıvti pikirler telinedi. Tipti jańadan otaý quryp jatqan jas jubaılarǵa tilek aıtqan kezde astaryna mán bersek, kelinge kóbirek mindet artylatyndaı. «Qyz baqytty bolamyn dep emes, barǵan jerin baqytty etemin dep barady», «Tekti jerge kelgenińdi umytpa» degen sıaqty eskertý ıa eske salý-tilekteri aıtylady. Bul kelindi tómendetý emes shyǵar, biraq oǵan kelmeı jatyp teń dárejede qaramaý belgisi ispetti.
Bul taqyrypty qozǵaýymyz tegin emes. Osyndaı genderlik stereotıpter dendep turǵan qoǵamda áıelder men balalardyń qaýipsizdigi men quqyqtaryn qorǵaý maqsatynda qabyldanǵanyna bir jyl bolǵan «Saltanat» zańy óz salmaǵyn qalaı kórsetip jatyr? Zań saltanat quryp jatyr ma, álde saltanaty tek ataýynda ǵana ma? Bul týraly Aqshamnews.kz tilshisi qozǵap kórdi.
«Saltanat» zańy qanshalyqty saltanat qurdy?
2024 jyldyń 16 maýsymynan bastap kúshine engen, resmı ataýy «Áıelder quqyǵy men balalar qaýipsizdigin qamtamasyz etý týraly» zań qoǵamda «Saltanat» zańy degen ataýǵa ıe boldy. Atalǵan qujattyń qabyldanýyna marqum Saltanat Núkenovanyń tragedıalyq ólimi sebep boldy. Bul oqıǵa eldi dúr silkindirip, turmystyq zorlyq-zombylyqpen kúreske júıeli ózgeris qajettigin aıqyn kórsetti.
Naqty ózgerister qandaı?
Endi uryp-soǵý men jeńil dene jaraqatyn keltirý qylmys bolyp sanalady;
Qol kótergen adamǵa:
- 80 AEK (shamamen 658 dollar) aıyppul,
ne 80 saǵat qoǵamdyq jumys,
ne 25 kúnge qamaý jazasy taǵaıyndalady;
Al densaýlyqqa jeńil zıan keltirse:
- 200 AEK aıyppul,
ne 200 saǵat qoǵamdyq jumys,
ne 50 kúnge deıin qamaý jazasy qarastyrylǵan.
Balalarǵa jasalǵan zorlyq úshin:
- Qasaqana áreketter jasalsa - 2 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý;
- Pedofılıa úshin - ómir boıy bas bostandyǵynan aıyrý;
- Adamdy sýısıdke ıtermeleý - 5 jyldan 9 jylǵa deıin túrme;
- Sýısıdti nasıhattaǵandarǵa - 200 AEK aıyppul.
Qos tragedıa - bir shyndyq: Aısulý men Saltanattyń únsiz aıqaıy
«Saltanat» zańy syndy qoǵamda rezonans týdyrǵan oqıǵa bıyl kórshi Qyrǵyzstanda da tirkeldi.
27 qyrkúıekte Ystyqkól oblysynda 17 jastaǵy Aısulý Muqasheva zorlanyp, qatygezdikpen óltirildi. Ol Barskoon aýylynan Qaraqolǵa bara jatqan jolda joǵalyp ketken. Beınebaqylaý kameralary onyń 41 jastaǵy er adamnyń kóligine otyrǵanyn tirkegen. Eki kúnnen keıin onyń denesi Boom shatqalynan tabyldy. Tergeý derekterine sáıkes, boıjetkendi zorlap, býyndyryp óltirgen.
Kúdikti buryn da birneshe ret sottalǵany anyqtaldy. Ony Bishkektegi turǵyn úıdiń birinen ustaǵan. Bul qylmys qoǵamda úlken ashý-yza týdyryp, áleýmettik jelilerde ólim jazasyn qaıtarý týraly talaptar kúsheıdi. Kópshilik bul iske baılanysty «Aısulý zańy» qabyldanýy kerek dep esepteıdi.
Qyrǵyzstan Prezıdenti Sadyr Japarov bul isti jeke baqylaýyna alǵanyn málimdedi. Ol kámeletke tolmaǵandarǵa qarsy jasalǵan aýyr qylmystar úshin ólim jazasyn qaıtarý týraly referendým ótkizý múmkindigin qarastyryp jatqanyn aıtty.
«Mundaı aýyr qylmystar úshin qatal jaza kerek. Biraq bul tek naqty dáleldenetin isterge qatysty bolýy tıis», — dedi ol.
Bul oqıǵa da «Saltanat» isi sekildi, zańnyń ǵana emes, qoǵamdyq sana men tárbıe júıesiniń álsiz tustaryn ashyp berdi. Eki jaǵdaı da áıelder men balalarǵa qarsy zorlyq-zombylyq máselesi búkil óńirge ortaq ekenin kórsetti.
Margarıta isi: zańnyń shynaıy beti
Dese de, qabyldanǵan zańnyń keı tusta qaǵaz júzinde qalyp otyrǵanyn kórsetetin naqty mysaldar áli de bar. Sonyń biri, ótken aptada kóptegen aqparttyq basylymdarda jarıa bolǵan almatylyq Margarıta Zvágınsevanyń oqıǵasy.
Ol burynǵy kúıeýinen aýyr turmystyq zorlyq kórip, omyrtqasyna zaqym alǵan. Soǵan qaramastan, er adam bar bolǵany bir jylǵa sottalyp, is birshama ýaqytqa sozylyp ketken. Margarıta aryzyn bergenimen, polısıa oǵan kómektesýdiń ornyna tatýlasýǵa keńes berip, is qozǵaýǵa asyqpaǵan.
Bul jaǵdaı «Saltanat zańy» áreket etip jatyr ma, joq pa? degen zańdy suraq týdyrady.
Zań shynymen júzege asa bastady ma?
2025 jyldyń alǵashqy 5 aıynda:
- Balalarǵa qatysty jynystyq qylmystar 21,3%-ǵa azaıdy;
- Aýyr qylmystar 8%-ǵa, asa aýyr qylmystar 19%-ǵa tómendedi;
- 58 mekemede tekserý júrgizilip, 1 500 balanyń quqyǵy qalpyna keltirildi,
24 basshy men 78 maman jaýapqa tartyldy; - 50 myńnan astam adamǵa, sonyń ishinde balalar men ata-analarǵa psıhologıalyq kómek kórsetildi;
- «111» baılanys ortalyǵy — 88 myńnan astam ótinish qabyldady;
Bul resmı derekterdi osy zańnyń qabyldanýyna óz ómirimen sebepker bolǵan Saltanat Núkenovanyń aǵasy Aıtbek Amangeldi óziniń ınstagramdaǵy paraqshasynda keltirgen:
Saltanat Núkenovanyń esimin máńgi qaldyrý jolynda onyń aǵasy Aıtbek Amangeldi qaryndasynyń atymen atalǵan qor qurýdy qolǵa alǵan edi. Alaıda, bul bastamany zańdy tirkeý barysynda Aıtbek bes ret túrli sebeptermen bas tartýǵa tap boldy. Qordyń maqsaty - zorlyq-zombylyq qurbandaryna qoldaý kórsetý jáne olardyń quqyqtaryn qorǵaý. Qordy qurý múmkin bolmasa da, Aıtbek ádiletsizdikke qarsy kúresti jalǵastyryp keledi.
Saltanat Núkenovanyń óliminen keıin qabyldanǵan bul zań qoǵamda qansha jyldan beri tunshyqtyrylyp kelgen eski jaranyń aýzyn ashqany anyq. Jyldar boıy abúzer, tıran kúıeýdiń taıaǵy men mazaǵyna shydap, qorǵansyzdyń kúnin keship kelgen áıelder arasynda bas kóterýge batyly jetkender de joq emes.
Sýret: Aıtbek Amangeldiniń ınstagram paraqshasynan
Balalarǵa qatysty qylmys – únsiz tragedıa
Balalarǵa baǵyttalǵan zorlyq kóbine otbasynda, tanys adamdar tarapynan jasalady. Jábir kórgen bala únsiz qalady, al keıde anasynyń ózi «uıat bolady» degen sebeppen qylmysty jasyrady. Bul - bizdiń qoǵamdaǵy eń qaýipti stereotıpterdiń biri.
Quqyq qorǵaýshy - sarapshy Halıda Ájiǵulova aıtýynsha, pedofılıa - jazylmaıtyn, biraq medısınalyq baqylaýǵa alýǵa bolatyn psıhıkalyq aýytqý. Damyǵan elder mundaı tulǵalardy erte anyqtap, arnaıy terapıamen jumys isteıdi. Qazaqstanda mundaı júıe joq.
Esesine, «Saltanat» zańy qabyldanǵaly mektepterde:
- QR-kod arqyly jasyryn habar berý júıesi,
- «DOSBOLLiKe» antıbýllıng baǵdarlamasy,
- jedel áreket etý algorıtmderi iske qosyldy.
«Saltanat» zańy – jaı ǵana zań emes, ol qoǵamdaǵy áıel men balanyń qaýipsizdigin keshendi qorǵaýǵa baǵyttalǵan jańa býyndaǵy áleýmettik saıasattyń negizi. Zań qataıdy, qurylym paıda boldy. Alaıda bul jetkilikti emes.
Quqyq qorǵaýshy Halıda Ájiǵulova aıtqandaı:
«Zań – sheshimniń bir bóligi ǵana. Naqty ózgeris úshin qoǵamdyq sana ózgerýi qajet. Uıat pen stereotıpterden arylmaı, zorlyqpen kúres múmkin emes».
Shyn máninde, zań ústemdikke ıe bolǵanmen, shynaıy áleýmettik sanada ózgeris oryn almasa, zorlyq-zombylyq toqtamaıdy.
Búginde biz tek zańǵa emes, qoǵamdyq tárbıeniń jańa modeline, stereotıptermen kúreske, ashyq dıalog pen qoldaýǵa negizdelgen júıege muqtajbyz. Bul – tek qyzǵa qyryq úıden tyıym salyp qana emes, ulǵa da otbasylyq jaýapkershilikti úıretetin kezeń deı kele, el aýzyndaǵy «Áıeldi teppe aıaqpen - saǵy synar, balany urma taıaqpen - baǵy synar» degen naqylmen aıaqtaǵandy jón kórdik.