Jańa mindetter men ózgerister
Kópshilikke málim, Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń 2022 jyly bastaǵan konstıtýsıalyq reformasy saılaý zańnamasynyń ózgerýine negiz boldy. Osy ózgeristerge baılanysty Almaty qalasy aýmaqtyq saılaý komısıasynyń tóraıymy Aıgúl Qalyqova reformalardyń mańyzy men olardyń saılaý prosesine yqpaly, saılaý zańnamasynyń jańartylýy, komısıa jumysynyń jańa formattary jáne ashyqtyq pen ádildikti qamtamasyz etý sharalary jaıynda «Vechernıı Almaty» gazetine suhbat berdi.
– 2024 jyly Almatyda saılaý prosesin uıymdastyrý qalaı ótti? 2025 jyly qandaı jańalyqtar engiziledi?
– 2022 jyly bastalǵan konstıtýsıalyq reforma saılaý zańnamasynyń túbegeıli ózgerýine alyp keldi. Bul ózgerister buqaralyq aqparat quraldarynda keńinen talqylanyp, sarapshylar arasynda qyzý pikirtalas týdyrdy.
Mańyzdy ózgeristerdiń biri – Prezıdenttiń ókilettik merzimi bes jyldan jeti jylǵa deıin uzartylyp, qaıta saılaný quqyǵy alynyp tastaldy. Májilis pen máslıhat depýtattaryn saılaý júıesine majorıtarlyq jáne aralas júıe qaıta engizildi, sondaı-aq depýtattardy keri qaıtaryp alý quqyǵy bekitildi. Budan bólek, Májilis depýtattarynyń barlyǵy tikeleı halyq saılaýynan ótetin boldy. Buryn 9 depýtat Qazaqstan halqy Assambleıasynyń kvotasymen taǵaıyndalatyn. 2023 jylǵy 19 naýryzda ótken Májilis pen máslıhat saılaýy jańa erejeler boıynsha ótti.
Zańnamaǵa ákimderdi saılaý týraly baptar engizildi. 2023 jyldyń kúzine qaraı Qazaqstanda alǵash ret pılottyq rejımde 45 aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalar ákimderiniń saılaýy ótti.
Bul reformalardyń tıimdiligi, halyqtyń jergilikti atqarýshy bılik basshylaryn saılaý tájirıbesine kózqarasy jáne jańadan saılanǵan ákimderdiń jumysy muqıat taldandy. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 2024 jylǵy 2 qyrkúıektegi Joldaýynda 2025 jyldan bastap aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalar ákimderi tek tikeleı saılaý arqyly tańdalatynyn málimdedi. Bul jergilikti basshylardyń halyq aldyndaǵy jaýapkershiligin arttyryp, qoǵamnyń senimin kúsheıtýge baǵyttalǵan qadam.
Alaıda, Almatyda aýdan ákimderin saılaý ótkizilmeıdi, sebebi megapolıs respýblıkalyq mańyzy bar qala mártebesine ıe, onyń basqarý júıesi ózgeshe.
Degenmen, 2025 jyly Almatyda saılaý ótkizilmese de, aýmaqtyq saılaý komısıalary saılaý prosesine qatysýshylardy oqytý jumystaryn jalǵastyrady. Quqyqtyq saýattylyq pen saılaý komısıalarynyń tıimdiligin arttyrý maqsatynda kaskadtyq ádis arqyly oqytý engizilýde. Sonymen qatar, jastar men oqýshylar arasynda demokratıalyq mádenıetti qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan is-sharalar ótkiziledi.
Dúnıejúzilik saılaý kúni aıasynda kóptegen is-sharalar ótkizildi. Bul kún dástúrli túrde aqpan aıynyń birinshi beısenbisinde atalyp ótedi. Al bıyl 6 aqpanǵa sáıkes keldi. Osyǵan oraı, dárister, semınarlar, baıqaýlar, «dóńgelek ústelder», jastarmen kezdesýler uıymdastyryldy. 3 aqpanda qalanyń 5–11-synyp oqýshylary úshin «Ár daýys mańyzdy: demokratıalyq qoǵamdaǵy saılaýdyń róli» atty Biryńǵaı synyp saǵaty ótti. Jalpy, 215 mektepte 7080 synyp saǵaty ótkizilip, oǵan 171 000-nan astam oqýshy qatysty.
6 aqpanda «Úzdik mekteptik ózin-ózi basqarý saılaý júıesi» atty II Qalalyq baıqaý ótkizildi. Bul is-shara oqýshylardyń demokratıalyq prosesterge belsendi qatysýyn yntalandyrýǵa jáne ózin-ózi basqarý daǵdylaryn damytýǵa baǵyttaldy. Baıqaýǵa Almaty qalasynyń 127 mektebinen 835 mekteptik ózin-ózi basqarý ókilderi qatysty. Bul ótken jylmen salystyrǵanda 23 mektepke artyq. Baıqaýdyń aýdandyq kezeńiniń jeńimpazy atanǵan 8 mektep aqtyq kezeńge ótti. Olar mekteptik ózin-ózi basqarý júıesindegi jetistikterin tanystyryp, joǵary daıyndyq deńgeıin, úılesimdi komandalyq jumysyn, saılaý zańnamasyn tereń meńgergenin kórsetti. Bul qýantarlyq jaǵdaı, óıtkeni búgingi mektep oqýshylary – bolashaq saılaýshylar. Olardyń arasynda bolashaq prezıdentter, depýtattar jáne ákimder bolýy múmkin.
Baıqaýdyń jeńimpazy men júldegerleri bolyp №200 mektep-gımnazıasynyń, №175 «Jańa Ǵasyr» gımnazıasynyń jáne №102 jalpy bilim berý mektebiniń komandalary anyqtaldy. Oqý-aǵartý baǵytynda ótkizilgen is-sharalar túptep kelgende azamattardyń saılaý prosesine degen senimin arttyrýǵa jáne demokratıalyq ınstıtýttardy nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan. Bul jumystar aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabady
2024 jyly mańyzdy saıası oqıǵalardyń biri – respýblıkalyq referendým boldy. 6 qazanda Almaty turǵyndaryna «Qazaqstanda atom elektr stansıasyn (AES) salýǵa kelisesiz be?» degen suraq qoıyldy. Qalanyń saılaýshylar tizimine engizilgen 1 263 600 turǵynynyń 25,21%-y, ıaǵnı 318 600 adam daýys berýge qatysty.
– Halyqaralyq tájirıbe kórsetkendeı, iri megapolısterde saılaýshylardyń belsendiligi tómen bolady. Bizde de solaı bolyp tur. Saılaýshylardyń, ásirese, jastardyń belsendiligin arttyrý úshin qandaı sharalar qabyldanýda?
– Iá, iri qalalarda saılaý men referendýmǵa qatysý deńgeıi tómen. Almaty – Qazaqstannyń eń úlken megapolısi bolǵandyqtan, munda turǵyndardyń mobıldiligi joǵary, ómir yrǵaǵy qarqyndy, azamattardyń jumysy men oqýy saılaý prosesine qatysýyna kedergi keltirýi múmkin.
Jastardyń saıasatqa degen qyzyǵýshylyǵy joǵary bolǵanymen, saılaý kezinde olardyń belsendiligi tómen. Bul jaǵdaıdy ózgertý úshin áleýmettik jeliler arqyly aqparattandyrý, jastar uıymdarymen seriktestik ornatý, saılaý júıesine degen senimdi arttyrý úshin pikirtalastar men kezdesýler uıymdastyrý jáne elektrondyq daýys berý sıaqty jańa tehnologıalardy engizý usynylady.
Meniń oıymsha, jastardyń saılaýǵa qatysýyn arttyrý úshin birqatar baǵyttarǵa nazar aýdarý qajet. Áleýmettik jeliler arqyly aqparattandyrý – jastar kóbinese aqparatty ınternetten, ásirese, áleýmettik jelilerden alady. Sondyqtan saılaý týraly málimetterdi sol platformalarda taratý mańyzdy.
Saılaýdyń oń ımıjin qalyptastyrý – daýys berý tek mindet emes, sonymen qatar eldiń bolashaǵyn qalyptastyrýdaǵy múmkindik ekenin kórsetý qajet.
Jastar uıymdarymen seriktestik ornatý – belsendi jastardy saılaý úderisine tartý arqyly olardyń qyzyǵýshylyǵyn arttyrýǵa bolady.
Bilim berý bastamalary men debattar uıymdastyrý – saılaý aldyndaǵy pikirtalastar, oqytý semınarlary jastardyń saıası saýatyn arttyrady.
Yntalandyrý jáne motıvasıa júıesin engizý – belsendi saılaýshylarǵa marapattar nemese basqa da yntalandyrý sharalaryn qarastyrý. Jastardyń úmitkerlermen jáne saıası partıalarmen baılanysyn jaqsartý – olar óz daýystarynyń shyn máninde ózgeris ákeletinin sezinýi kerek. Jańa tehnologıalardy engizý – elektrondyq saılaý júıeleri, sıfrlyq tizimder jastarǵa daýys berý prosesin jeńildetýi múmkin.
Sonymen qatar, jalpy halyqtyń saılaý týraly habardar bolýy da mańyzdy. Azamattar qashan, qaıda jáne qalaı daýys berýge bolatyny týraly tolyq aqparat alýy kerek. Bul – ýchaskelik saılaý komısıalarynyń negizgi mindeti.
Osy máselege elimizdiń Ortalyq saılaý komısıasy erekshe nazar aýdaryp otyr. Komısıa tóraǵasy Nurlan Májituly Ábdirov bul taqyrypty birneshe ret keńesterde jáne suhbattarynda kótergen bolatyn.
Mysaly, ótken jyly referendýmǵa daıyndyq barysynda ýchaskelik komısıa músheleri OSK ázirlegen jeke shaqyrý qaǵazdaryn árbir kámeletke tolǵan azamatqa jetkizdi. Buǵan deıin aýqymdy daıyndyq jumystary júrgizildi. Komısıa músheleri aýdandyq ákimdikterden alynǵan derekterdi paıdalana otyryp, 495 myńǵa jýyq biregeı mekenjaıdy anyqtap, turǵyndarǵa shaqyrý hattaryn tabystady.
Qazaqstan Respýblıkasynyń «Saılaý týraly» Konstıtýsıalyq zańynyń 48-babyna sáıkes, bul sharalarǵa ýchaskelik polısıa ınspektorlary da tartylyp, qoǵamdyq tártip pen komısıa músheleriniń qaýipsizdigin qamtamasyz etti.
Jalpy, saılaýshylardyń qatysý deńgeıin arttyrý úshin keshendi tásil qajet. Ol tek halyqtyń senimin arttyryp qana qoımaı, azamattardyń demokratıalyq proseske belsendi aralasýyna yqpal etedi. Demokratıalyq ınstıtýttardy nyǵaıtý men saılaý sapasyn arttyrýdyń basty qadamy – halyqtyń saılaý prosesine meılinshe tartylýy.
2024 jylǵy referendým kezinde Almatyda 495 myńǵa jýyq úıge shaqyrtý qaǵazdary taratyldy. Bul jumysty ýchaskelik polısıa qyzmetkerleri qoǵamdyq qaýipsizdikti qamtamasyz ete otyryp, saılaý komısıalarynyń múshelerimen birlesip júrgizdi.
– Daýys berý ýchaskelerin daıyndaý qalaı júrgiziledi jáne saılaýshylarǵa qandaı jaǵdaılar jasalǵan? Múmkindigi shekteýli azamattarǵa qandaı kómekter kórsetiledi?
– Almatyda 624 saılaý ýchaskesi bar, onyń 75-i arnaıy mekemelerde (aýrýhanalar, áskerı bólimder jáne t.b.) ornalasqan. Ortasha eseppen, ár ýchaskege 2000-nan astam saılaýshy tirkelgen. 2025 jyly halyq sanynyń artýyna baılanysty keminde 25 jańa ýchaske ashý josparlanýda. Al múmkindigi shekteýli azamattar úshin pandýstar, lıftter, taktıldi jolaqtar, arnaıy dárethanalar; kompúterler, qulaqqaptar, lýpalar, arbamen qozǵalatyndar úshin keń kabınalar, «Invataksı» qyzmeti (2024 jylǵy referendýmda 100 arnaıy kólik jumys istedi); jetekshiler men jeke kómekshilerdiń qyzmeti, mobıldi saılaý (úıden daýys berý), jazýy bar trafaretter men sýrdoperevod qyzmeti sekildi qyzmetter qarastyrylǵan.
Sonymen qatar, inva.gov.kz júıesi arqyly qalanyń barlyq saılaý ýchaskeleri pasporttaýdan ótti, bul olardyń qoljetimdiligin baqylaýǵa múmkindik beredi.
– Saılaý prosesinde yqtımal zańbuzýshylyqtar men falsıfıkasıalardyń aldyn alý úshin qandaı sharalar qabyldanǵan?
– Qazaqstanda saılaý zańnamasynyń saqtalýyna qatań baqylaý ornatylǵan. Saılaý zańnamasyn buzý qylmystyq nemese ákimshilik jaýapkershilikke ákelýi múmkin.
Saılaý barysynyń ashyqtyǵyn qamtamasyz etý úshin Ortalyq saılaý komısıasy halyqaralyq jáne ulttyq baıqaýshylardy akkredıtteıdi. Qoǵamdyq uıymdar men saıası partıalar saılaýdy baqylaıdy. BAQ pen áleýmettik jelilerdegi aqparat monıtorıńten ótedi. Jedel áreket etý tetikteri jumys isteıdi (shaǵymdarǵa jaýap bir kún ishinde beriledi).
Azamattar ózderiniń saılaý quqyqtarynyń buzylǵanyn baıqasa, saılaý komısıasyna, sotqa nemese prokýratýraǵa shaǵymdana alady. Bul mehanızmder saılaýdyń ashyq jáne ádil ótýine kepildik beredi.
Qazaqstandaǵy saılaý komısıalarynyń basty maqsaty – halyqtyń demokratıalyq ınstıtýttarǵa degen senimin arttyrý. Sondyqtan saılaý júıesi reformalanýda jáne jaqsartylýda.