Bir nárse anyq: El basqarǵan adamnyń artynda mindetti túrde sóz qalady. Onyń jaqsy atyna da, jaman atyna da baǵa beretin halyq. Halyq – súzgi. Buǵan deıin asa joǵary laýazymdy qyzmetter tizginin ustaǵan, Almatyny basqarýǵa kelgen Baqytjan Ábdiruly Saǵyntaev qalalyqtar esinde nesimen qaldy? Endi osy tóńirektegi birneshe lepesimizdi tarqatyp aıtaıyq.
Memlekettik qyzmettiń maıyn ishken basshynyń alǵashqy qadamyn eń aldymen el ishine tártip ornatýdan bastaıtyny beseneden belgili. Tártip bar jerde tazalyq bar, mádenıet bar. Kez kelgen saladaǵy daǵdarystyń basty sebebi osy tártip, talaptyń durys jolǵa qoıylmaýynan bastaý alyp jatady. Baqytjan Ábdiruly da Almatyǵa kele salasymen eń aldymen tártip máselesin qolǵa aldy da, Túrksib aýdanyna tartty. Polısıanyń qyzmetin qatty synǵa aldy. Jaǵa ustatatyn jaǵdaılardy óz kózimen kórdi. Polısıa ókili buǵan deıin qordalanyp qalǵan máselelerdiń kóp jyldardan beri ózekti bolyp kele jatqanyn aıtty.
– Kóp jyldardan beri me? Siz kópten beri isteısiz be? Onda sizder túk sheshpeısizder. Osyǵan úırenip ketkensizder, – dep ákim máseleni qabyrǵasynan qoıdy. Aıtqandaıyn, Bákeń shaharda aldymen áleýmettik ádiletsizdikterdi, teńsizdikterdi qalpyna keltirýge basa kóńil bóldi. «Shetsiz qala» baǵdarlamasy sol tirliktiń habarshysy boldy. Maqsat – qalanyń ortasy men shetinde ornalasqan turǵyndarǵa kórsetiletin qyzmettiń óz deńgeıinde bolýy. Máselen, turǵyndarǵa sol turǵan jerinde áleýmettik jaǵdaıyna, rýhanı suranysyna talapqa saı jaýap berilýi kerek. Bul másele óz kezeńimen birtindep sheshimin taba bastady.
Árıne, adamdardyń áleýmettik, turmystyq jaǵdaıyna alǵashqy kezekte kóńil bólý – kezek kúttirmes mindet. Qalalyq máslıhattyń depýtaty retinde bul baǵyttaǵy shúkirshilik etetin jumystardyń basy-qasynda bolǵandyqtan ony baıandap jatýǵa ýaqyt ketirmeıin. Álginde maqalanyń basynda aıtylǵan tártip, mádenıet máselesine nazar aýdarǵandy jón kórdim. Eń bastysy, shahardyń rýhanı bolmys-bitimine ózgerister endi.
Ras, buǵan deıin Imanǵalı Nurǵalıulynyń tusynda qala rýhanıatyna aıryqsha kóńil bólinip, rýhanı serpilis bastalǵan edi. Sol soqpaqty alǵa jalǵap, naqty isterimen serpin bergen birden-bir ákim osy – Saǵyntaev boldy.
Almatyda belgili tulǵalar atynda murajaı bar. Olardyń bári memleket menshiginde. Solardyń ǵana emes, jalpy ult ustazy, uly reformator, Alashtyń ary men bary Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy murajaı jekeniń qolynda bolyp, tozyp bara jatqanyn «Almaty aqshamynda» áldeneshe ret jazǵanbyz. Tipti, belgili adamdardyń atynan úkimetke hat ta jóneltilgen. Imanǵalı Nurǵalıulynyń tusynda seń qozǵalyp, ózi ketken soń kesheýildeı bergen. Qysqasy, bul másele 30 jylǵa jýyq aıtylyp kelgen. Oǵan Saǵyntaevtyń kelýimen núkte qoıylyp, memleket menshigine ótti. Osy rásimde sóılegen sózinde ol: «Óz halqyna ólsheýsiz qyzmet etken tulǵalarǵa mereıtoıyn kútip otyrmaı, úzdiksiz qurmet kórsetilip otyrýy qajet. Bul murajaı da tarıhı mańyzyn saqtaı otyryp, qazirgi zamanaýı talaptarǵa saı jańa jobalarmen jasaqtalyp, elge qyzmet etýi kerek» dedi. Aıtyldy. Oryndaldy. Murajaı aýmaǵy túgel abattandyrylyp, qasyndaǵy saıabaqqa Ahańnyń eskertkishi qoıyldy.
Dımekeńniń kezinde jazýshylarmen júzdesip turýdyń jıi bolǵanyn ańyzdaı estıtinbiz. M.Áýezov, Ǵ.Músirepov, S.Muqanovtar ol kisimen tike telefonyna shyǵyp sóılese beretin bolǵan eken. Demek, jazýshyǵa esik qaı kezde de ashyq boldy degen sóz. Bul úrdis ult úshin qyzmet etti. Qalamgerler qoǵamnyń júrek qaǵysyndaı ǵoı. Jazýshyǵa qarap qoǵamdaǵy ózgerister de súzgiden ótip otyrǵan. Qazirgi Memleket basshysy bolsa da jazýshynyń balasy. Bul kisi de alǵashqy qadamynyń birin Jazýshylar odaǵyna qamqorlyqtan bastaǵan. Osy úrdis ákim tarapynan da qoldaý tapty.
Qalabasy da shaharǵa kele salysymen ulttyq qundylyqtarǵa, qasıetti qara shańyraq Jazýshylar odaǵyna at basyn burdy. Sol kezdesýdiń jýan ortasynda osy paqyryńyz da otyrǵan.
Bul kisiniń ákesi Ábdir el basqarǵan, halyqqa syıly bolǵan. Álgi «áýlıelerdi» jastanyp oqyǵan (ol kezdegi basshylar ádebıetti jaqsy biletin). Teginde bar tegin bolsyn ba, sol tárbıe ony Jazýshylar odaǵyna alyp keldi. Bárinen de sondaǵy Saǵyntaevtyń sózi suńǵyla, surapyl shyqty. Bylaı dedi-aý:
«Men osy jerge, sizderdiń aldaryńyzǵa kelgenshe, qasıetti shańyraqtyń bosaǵasyn attaǵannan aıryqsha tolqý sezimin bastan keshtim. Ulylardyń tabanynyń izi qalǵan kıeli jer ǵoı. Ákem qalamgerlerdi qatty qadirleýshi edi. Bala kúnnen kóńilimizde qalyp qoıǵan sýret. Sizderdiń jer jarǵan attaryńyz bar, sol attaryńyzǵa saı ómir súrý múmkindikterińiz de joǵary bolýy kerek».
Qalamgerdiń qoǵamdaǵy ornyna budan artyq baǵa bola qoımas. Qalamgerlerge degen qurmetke elge degen qurmet ólshemimen qaratyp aıtylǵan sóz. Ákim sózinde turdy. 1958 jyldan beri jóndeý kórmegen shańyraqqa qyrýar qarjy bóldirip, jańartyp berdi. Almatyda turatyn 400-ge jýyq Jazýshylar odaǵynyń ár múshesine 500 myń teńgeden grant bóldirdi. Bul marapat jyl saıyn úzdiksiz jalǵasyp keledi. Bul syı qalamgerler tarapynan «Saǵyntavtyń soǵymy» degen beıneli sózge aınalyp, tasqa jazylyp qaldy. Munyń syrtyndaǵy basqa da qoldaý sharalary bir tóbe.
Eń bastysy, tájtajal bastalǵaly jaraly jolbarystaı hal keshken Jazýshylar odaǵy men onyń músheleri ıne-jipten shyqqandaı shyraıy kirip qaldy.
Shyn rýhanı bútin kisige qasań qaǵıdalarǵa qurylyp, qatyp qalǵan nusqaýlardyń qatysy bola bermeıdi. Mundaı shablondardy ondaı basshy kez kelgen jaǵdaıda buza alady. Osy shekteý, sheńberlerden shyǵa alǵan basshy rýhanı tulǵaǵa aınalady. Osy dilgir qasıet óz teginen tamyr tartatyn Baqytjan Ábdiruly sondaı tulǵa ekenin Almatyny basqarǵan az ýaqyttyń ishinde dáleldedi. Árıne, bireýge jaǵympazdanatyn jaǵdaıymyz joq, deıturǵanmen de kórgendi, sezingendi aıtý paryz. Bir mysal keltireıin.
Sherhan Murtaza ómirden ozǵan soń, kóp uzamaı ol kisi turǵan úıge eskertkish-taqta ornatyldy. Sonda bylaı dedi-aý.
– Bizde kóp dúnıe qaǵazǵa baılanysty sheshiledi. Qaǵazǵa áldeneni jazamyz da, sol sıanyń artyndaǵy azamattyń kim ekenin umytyp ketemiz. Biz bárin tarazyǵa salyp qoıamyz. Ókinishti-aq. Osynyń bárin jasap júrgen ózimiz. Al Sheraǵamyzdyń dúnıeden ótkenine jyl tolyp jatqan kezde, qaǵazǵa qarap qalamyz ba? Osylaı qaǵazdyń bárin ysyryp tastap sheshim qabyldadyq. Mundaı sheshim bir jyldan keıin emes, bes jyldan keıin emes, marqum bolǵan kúnniń erteńine qabyldanýy kerek. Óıtkeni, bul azamat – eldiń azamaty. Tek «elim» dep qana ótti. Sol sebepti, osyndaı izgi sharýanyń basy-qasynda júrgenime qýanyshtymyn.
Saǵyntaevtyń sońynda qalǵan suńǵyla, surapyl sózdiń birsypyrasy osy. Onyń bárin táptishtep jazýǵa shaǵyn maqalanyń kólemi kótere qoımaıdy. Osynyń ózinen-aq rýhanı bıik basshy eń aldymen eldiń baqyty dep batyl tujyrym jasaýǵa bolady ǵoı.
Qaıda júrseń de bar bol, nar bol, Baqytjan Ábdiruly!
Q.QOSHQARULY.